Д. Т. Кен же таев Ә.Ә. Сай лы баев Ө. О. Тұяқ баев зайырлылық ЖӘне дінтану негіздері негізгі орта білім беру деңгейінің 9-сыныбына арналған оқулық

31
Та бу
– ежел гі қауым дін де рін де адам ның ұ стануына не ме се қа же ті не 
пай да ла ну ына тый ым са лын ған нәр се лер .
Тотемизм рулық қоғамдағы адамдар тобының шығу тегін жану-
арларға, өсімдіктерге немесе табиғат құбылыстарына байланыстыру 
негізінде қалыптасқан сенімдер мен әдет-ғұрып, салт-сананың күрделі 
жүйесін көрсетті. То 
темизм өнер 
дің да 
му 
ына да ық 
пал ет 
ті. То 
тем 
әр түр лі зат тар да, тіп ті адам де не сін де де кес кін дел ді. 
Түр кі ха лық та рын да то тем дік жа ну ар – Көк бө рі. Кө не түр кі ха лық-
та ры ның аңыз да рын да ар ғы ата ла рын Көк бө рі асы рап өсір ген ді гі баян-
да ла ды. 
Аңыз-ше жі ре
Баяғы да жау лар бір түр кі тай па сын қа лың бат пақ қа қа мап, қы рып са ла-
ды. Аман қал ған жа с ба ла ның қол-ая ғын ке сіп тас тап ке те ді. Қан сы рап 
жы лап жат қан бей ша ра ба ла ға Көк тә ңі рі бөл ті рік те рі өл ген Көк бө рі ні жо лық-
ты ра ды. Көк бө рі ба ла ның қа нын ті лі мен жа лап, тоқ та тып, емі зіп, ержет кі зе ді. 
Сол ба ла Көк бө рі ата на ды. Шық қан тай па сын «бө рі тай па сы» дей ді. Кейін 
ол Көк бө рі қа ған бо ла ды. Қа зақ тың ата-ба ба ла ры өз де рін осы Көк бө рі нің 
ұр па ғы мыз деп есеп теген. Көк бө рі нің не ме ре ле рі жау гер ші лік те Ақ қаз ға 
айна лып, бі рі Енисей өзе ні жақ қа, екін ші сі Шу өзе ні жә не Ал тай жа ғы на ұшып 
ке те ді де, со дан түр кі лер дің ата-ба ба сы та ра ған екен де ген аңыз бар.
Анимизмнің шығу себептері қандай?
Ани мизм. 
Ани мизм ла тын ның «anema» – «жан» де ген сө зі нен шық қан. 
Ани мизм – та би ғат күш те рі нің, жан-жа ну ар лар дың, өсім дік тер мен жан-
сыз зат тар дың ру хы, жа ны бар деп се ну. Ани мис тік се нім дер ді ал ғаш рет 
Э.Тай лор (1832–1917) те рең зерт теп, «Ал ғаш қы қауымдық мә де ниет» ат ты 
ең бе гін де оның теория сын жа са ды. Э.Тай лор дың ойын ша, ани ми зм нің шы-
ғу ына ежел гі адам дар дың екі мә се ле жай лы ойла нуы се беп бол ды. Олар: 
«ті рі жә не өлі де не нің айыр ма сы не де?», «түс кө ру, ояу бо лу се беп те рі не?». 
Зерт теу ші нің ойына жү гін сек, «ал ды мен же ке жан жай лы тү сі нік 
шық ты. Жан – нә зік, зат тық емес. Ол адам бей не сі, бу, ауа не ме се кө-
лең ке сияқ ты бол ды. Бі рақ жан кө рін бейді, бас қа де не лер ге кі ре ала ды. 
Адам ның бір не ше жа ны бо ла ды. Олар дың әр қай сы сы бел гі лі бір қыз мет 
ат қа ра ды: бі реуі – өмір лік қыз мет, екін ші сі – ойла ну, ал үшін ші сі адам-
ның тұл ға лық бей не сін көр се те ді, т.б. Адам өл ген соң оның жа ны же ке 
өмір сү ре ала ды. Өл ген адам жа ны өзі нің де не ден тыс еке нін сез еді, оны 

32
сырт тай көр еді. Жан бас қа ру ха ни де не ге кір ге нін, яғ ни фи зи ка лық де-
не сін тас тап кет ке нін біл еді, нә ти же сін де жан мы на дү ниеге, он да ғы үде-
рістерге ара ла са ды». 
Кейін ани ми зм нің да муы ба ры сын да тау дың, су дың, жер дің, үй дің, 
жан-жа ну ар дың иесі бар де ген се нім пай да бол ды. Мы са лы, су пе рі сі, 
тау дың иесі, үй дің иесі, жа ну ар лар дың иесі, т.б. ани мис тік се нім дер бол-
ды. Тіп ті, кө не грек тер мен рим дік тер де адам се зім де рі нің де иесі бар деп 
олар дың ру хы на та бы ну сияқ ты ани мис тік се нім түр ле рі шық ты.
Ал ғаш қы дәуір де гі адам дар зияны ти ме сін, қол дап, же беп жүр сін де-
ген мақ сат та олар ға ар нап сал та нат ты рә сім дерді орындады. Мы са лы, 
ор ман іші нен бі ті мі бө лек ағаш ты таң дап алып, оған шү бе рек бай лап 
бел гі қою сияқ ты рә сім дер. Дәл осы лай тау иесі нің құр ме ті не ар нап, бел-
гі лі бір жер ді таң дап алып, тау-тас та рды үйіп, құр бан дық ша лу, би би-
леу, т.с.с. рәсімдерді жасаған.

жүктеу/скачать 3,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: