Дина5вд б. Б., Сапина с. М. Академиялық сауаттылықТЫҢ теориялық ЖӘне практикалық негіздері оқУ ҚҰралы
жүктеу/скачать 2,16 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Этикалық прагмемалар
- Эстетикалық прагмемалар
- Утилитарлық прагмемалар
| Эмоционалды прагмемалар. Баға бейнеленіп жатқан заттар мен оқиғалардың мәнін тікелей бастан кешіру, тура сезіну әсерінен туындайды: келемеж қылу, бишара халық бишара қатын, айран (қайран
автор) болу, күлкі қылу, нашар халық сұмдықтары шығып жату, көңілі қарайып кетті, көңілі менен қуанып, өкініп жылап жүр, қаңғырып жүр, жарықтықтар, масқара қылып, көңіліне тымақжақты, сабаз т.б.). ә) Екінші топқа этика-эстетикалық прагмемалар енеді. Эстетикалық баға әсемдік сезім қажеттерінен туындайды. Этикалық баға белгілі этикалықнормалардың,адамгершілікзаңдарыныңсақталуынабағытталса, эстетикалық бағаның моральдық жағы болмағанымен, ол да әсемдіктің белгілі критерийлерін басшылыққа ала отырып беріледі. Олар: Этикалық прагмемалар (әділдіқ достылық разылық қазақтың жақсылары, обал, жала, батыр, қу алдамшы, үлгі болсын деп, бузық іс, араздық, жақсылық жамаңшылық кеқ жанжал т.б.). Эстетикалық прагмемалар (әдемі қыз, қыз-ақ жылқы-ақ әйбат көріну, таң қалу т.б.). б) Үшінші топты құрайтын прагмемалар адамның күнделікті іс-тәжірибесімен, қызығушылығымен тығыз байланысты. Бұлардың басты критерийлері - белгілі мақсатқа жетуге бағытталған физикалық немесе психикалық пайда көру, қандай да бір стандартқа сәйкес белгілі функцияның орындалуы. Олар: Утилитарлық прагмемалар (қиын іс, пайдалы, залал, дурыст астықтың оңбағанлығы, қыстың қаттылығы, тымақ арзан, тез, тыныш, қымбатшылық мақтау, қурмет қылут.б.) 26
Нормативті прагмемалар (дұрыс емес іс, өтірік сөз, өлтіру, арқа тұтыну, абақтыға отыру, ұстауға салу, айып салу, әділ қылып тергеу, барымта, дұспандық айдауға жіберу, сенімсіз адамдар, әбігерлік, зорлықт.б.). «Түркістан уәлаяты газетіндегі» бағалауыштық лексиканы мұндай топтарға бөліп қарағанымыз, әрине, шартты нәрсе, өйткені бағалауыштық қазақ тіл білімінде әлі толық ашылып болмаған күрделі категория. Бағалауыштық мағына белгілі қоғамдағы қабылданған нормаларға тәуелді. Адамдардың дүниетанымы, әлеуметтік қызығушылығы мен үғым-түсініктердің құндылығы өзгеріп отырған сайын баға да қалыптасып немесе өзгеріп отырады. Мысалы, Б.Момынова дін сөзінің қоғам өзгерісімен, адамдардың көзқарасының өзгеруімен байланысты әр кезеңде әртүрлі (оң, теріс) баға алғандығын көрсетеді [3,134]. Бағалауды (мысалы, жақсы-жаман) түсіндіру үшін бағаланып отырған негіздің барлық компоненттерінің контекстік мағынасы есепке алынуы тиіс. Бағалауыштық көбіне сын есімдер арқылы беріледі десек, қандай заттар бағаланып тұрғаныныа байланысты сын есім әртүрлі ұғынылады (Мысалы, жақсы кітап және жақсы тамақ десек, олардың «жақсылығы» әр басқа критерийлермен анықталады). Баға айтушы адаммен де тығыз байланысты. Баға адамның жеке көзқарасын білдіреді, ал адамдардың көзқарасы әртүрлі болатындығы белгілі нәрсе. Тілек, ықылас, қалауға байланысты туған баға борыш пен қажеттіліктен туған бағадан мүлде бөлек. Сөздің бағалауыштық компоненті оның денотат бөлігінде (зорлық қымбатшылық сұмдық) немесе коннотат бөлігінде (көңілі қараю, түлкі) сондай-ақ жасырын (имплицитті) түрде берілуі мүмкін. Жасырын түрде берілген баға арнайы әдістер көмегімен ашылады (сөздердің байланысы, модалдылық, контекст, трансформация т.б.). «Түркістан уәлаяты газетіндегі» бағалауыштық категория осы көрсетілген сөз мағынасы берілуінің барлық түрінде көрініс табады. Газеттегі сөздердің бағалауыштық мағынасы өте ауқымды және алуан түрлі. Біз бөлген классификацияда бағаның негізі, оның уәждемесі алға қойылды. Бағалауыштық мағына тек баға берушімен ғана емес, адресатпен де тығыз байланысты, өйткені бағалауыштық мағына алдымен әсер ету үшін жұмсалады. Бағалауыш сөздер ұсыныс, әрекетке шақыру, ескерту, мақтау, даттау т.б. сияқты коммуникативтік мақсатты білдіреді, яғни нормалар жүйесін жасайды. Сөйтіп баға құрамына кез келген коммуникативтік актіге сәйкес коммуникативтік мақсат пен адресат факторы да кіреді. «Түркістан уәлаяты газетіндегі» сөздердің семантикасында әртүрлі бағалауыштық реңктің болуы қоғамдық- әлеуметтік, саяси жағдайлармен тығыз ■ байланысты. Публицистикада құбылыс пен ұғым жай ғана бағаланбайды, баға әлеуметтік бағалауыштықпен ұштасып жатады. Газет лексикасы бағалауыштығының әлеуметтік сипатының өзіндік қырлары бар. Соның бірі басылымға материал жолдаушы адамдардың әлеуметтік құрамының әр түрлілігіне байланысты: арнаулы тілшілер, оқырман хаттары, түрлі 27
деңгейдегі қоғамдардың, ұйымдар мен сан салалы ұжымдардың газет жұмысына атсалысуы оның лексикасына нағыз әлеуметтік сипат береді. Екінші қыры - оқырман деңгейінің әртүрлі болуы, қабылдаушы аудиторияның ерекшеліктеріне қатысты. Осы екі қыры ескерілгенде газет тілдеріндегі әлеуметтік бағалауыштықтың қызметі жандана түсіп, толыққанды сипат алады. Осы айтылғандарға сәйкес «Түркістан уәлаяты газетінің» әсер ету және баға беру қызметі аясында газет авторлары мен оныңоқырмандарын әлеуметтік субъектілер ретінде анықтаймыз. жүктеу/скачать 2,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|