Диссертация с. М. Исаев Ғылыми жетекші: филол. ғ. д филол ф.ғ. к. К. Н. Уәли Алматы, 2007 жыл мазмұНЫ
жүктеу/скачать 1,15 Mb.
|
| 2.9 Есімше
Көне түркілік кезеңде, ортағасырлық дәуірде қазіргі тіл фактілерімен салыстырып қарағанда, есімше мәнінде қолданылған есімше формалары анағұрлым көп болған. А.М.Щербак өз еңбектерінде аталған дәуірлерде -дұқ, -дүк; -мыш, -міш; -ғма, -тачы, -течі; -ур, -үр, -ар; -ажақ, -ежек; -асы, -есі; -қалақ, -келек; -ғұр, -қыр; -ық, -ік; -ым, -ум; -қақ, -кек; -қын,-кін; -қыш, -кіш; -мақ, -мек; -қан, -кен т.б. тұлғалардың есімше мәнінде жұмсалғандығын айтады [42]. Әрине, бұл формалар қазіргі дәуірге сол өзгеріссіз мәнінде жеткен жоқ. Тілдің даму барысында олар сұрыпталудан өтіп, кейбіреулері қолданыстан шығып, ал кейбіреулерінің жаңарып отыруы – заңды құбылыс. Уақыт өте келе есімше формалары адъективизация, субстантивация, вербализация процестеріне ұшыраған. Бұл кейбір тұлғалардың шақтық мәнінен біржола ажырағандығымен анықталады. Қазақ тілінде есімше категориясын арнайы зерттеп, еңбек жазған Т.Ерғалиев қазіргі қазақ тілінде түпкілікті немесе толық адъективизацияланған есімше формалары деп мына қосымшаларды көрсетеді: -аған/еген – қашаған, тебеген, алаған; -ғалақ/гелек – ұшқалақ, жаңғалақ, сасқалақ; -шақ/шек – еріншек, сүріншек, ұрыншақ; -ғыш, -гіш – білгіш, сезгіш, сенгіш; -мыш/міш, -мыс/міс – алдамыш, алеміш, жасамыс; -геш – күлегеш [217, 11 б.]. Сөзжасам мәселелерін зерттеуші Ж.Сарбалаев та осы пікірді қуаттайды [156, 92 б.]. Келтірілген пікірлерді қостай отырып, бұл тұлғалар субстантивтік те қызмет атқаратынын байқауға болады. Яғни, бірде зат есім, бірдей сын есім мағынасында бірдей қолданылып, көптік, септік, тәуелдік, жіктік жалғауларының қосымшаларымен түрленеді. Мысалы,
Біздің зерттеуіміздің нысаны есімшенің адъективтенуі, субстантивтенуі, вербализацияға ұшырауы емес, Ы.Е.Мамановтың көзқарасы, пікірі жөнінде болғандықтан, бұл мәселелерге арнайы тоқталмадық. Аталған қосымшалардан өзге түрлерінің де толық немесе жартылай адъективизациялануы жөнінде Ж.Сарбалаев зерттеуінде жеткілікті дәрежеде көрсетіледі [156]. Сонымен, есімше туралы айтылған ғалымдар пікіріне сүйенсек, есімге де, етістікке де қатысты есімше категориясына тән формалар қолданылу ыңғайына қарай көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғауларымен түрленіп, сөйлемнің барлық мүшесі бола алады. Есімшелер амал-әрекет атауы болуымен байланысты үнемі баяндауыш қызметінде жұмсалуы нәтижесінде бірте-бірте шақтық мағынаны білдіру қасиетіне де ие болған. Сөйтіп, әрі есім қабілетін бойына сақтап, әрі етістіктің семантикасы мен шақты білдіру қасиетін иеленіп, қазіргідей өз алдына есімше категориясы болып қалыптасқан. Қазіргі қазақ тілі оқулықтарында, негізінен, есімшенің -қан, -кен, -ған, -ген; -атын, -етін, -йтын, -йтін; -р, -ар, -ер, -с; -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек формалары көрсетіліп жүр [155, 76 б.], [11, 299 б.], [218, 107 б.], [112, 16 б.]. Ы.Мамановтың сипаттауында, есімше формалары етістікке және сын есімге тән қасиеттерді өз бойында сақтайтын, етістік негіздеріне арнайы форма тудырушы аффикстер жалғану арқылы жасалатын етістікке тән грамматикалық категория. Ғалым есімшелерді мағынасына және тұлғасына қарай бес топқа бөледі: 1. Өткен шақ есімше 2. Дағдылы есімше 3. Болжалды есімше 4. Ниет есімше 5. Осы шақ есімше Өткен шақ есімшенің сөйлемдегі қызметіне, көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулардың жалғанып, түрленуіне тоқталады. -Ған жұрнағы жалғануы арқылы лексикаланып, жаңа сөз (ондаған, жүздеген, мыңдаған) жасалған деген пікір айтады. Қазақ тілі оқулықтарында -дық, -дік, -дай, -дей, -ша, -ше жұрнақтары сөз тудырушы аффикстер қатарында қаралады. Ы.Маманов бұл тұлғаларды әрі сөз тудырушы, әрі форма тудырушы жұрнақ ретінде қарастырады. Оны өткен шақ есімше тұлғасындағы барлық етістіктерге түгел жалғануымен, сонымен қатар -ша, -ше, -дай, -дей жұрнақтарының өткен шақ есімшенің көпше және тәуелді формаларына да жалғануымен және жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын өзгертпей, тек қана грамматикалық мағына үстеп, семантикалық өзгеріс ендіретіндігімен түсіндіреді (тойғандарыңша, ойлағанындай, кездескендіктен т.б.). Дағдылы есімшенің де (-атын, -етін, -йтын, -йтін) заттық немесе қимылдық ұғым білдіретіндігін контекстен ажыратуға болатындығын айта келе, -дай, -дей жұрнағы дағдылы есімше формасындағы барлық етістіктерге түгел жалғанып, субъектив реңді мағына, яғни сөйлеушінің сыпайылық ізетін немесе салыстыру, мөлшерлеу мағынасын (қол шаятындай су, нанның бір жейтіндейі) білдіреді дейді. Болжалды есімшенің де (-ар, -ер, -р) алдындағы есімшелер сияқты түрленуін айта келе, болымды және болымсыз түрінде қайталанып айтылуынан қос сөз тұлғасы жасалады деп көрсетеді (болар-болмас, тиер-тимес, жетер-жетпес т.б.). Айтарлық сөз, қуанарлық іс, жерлік еті бар, білместік, көрместік, өлердей, жылардай, көрместей, қайтып келместей т.б. деген сөздердің болжалды есімшенің болымды және болымсыз түріне –лық, -лік, -тық, -тік және -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары жалғанып, туынды түбір сөз жасалатындығын дұрыс болжай білген деп есептейміз. Ы.Маманов -мақ, -ме, -бақ, -бек, -пақ, -пек немесе -мақшы, -мекші, -бақшы, -бекші, -пақшы, -пекші жұрнақтары жалғануы арқылы жасалған етістіктерді ниет есімше деп атайды. Ниет есімшенің басқа етістік формаларынан ерекшелігін оны болымсыз түрі, есім сөздер сияқты, емес сөзімен тіркесу арқылы жасалуымен түсіндіреді (келмекші емес, айтпақ емеспін). Тұйық етістікке -шы, -ші жұрнағы жалғану арқылы жасалған сөздерді осы шақ есімше деп қарайды. Аталған есімшенің түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде, осы шақ мәнінен ажырап, бірте-бірте кәсіптік мәнді білдіретін зат есімге айналатынын ескерсек, ғалым қазақ тілі фактілеріне сүйене отырып, осы шақ есімше тұлғасын бүтіндей зат есім категориясының құрамында қарамайды. Өйткені, біріншіден, олар етістіктің болымсыздық жұрнағын қабылдайды. Мысалы, Бұланбай Секорскийді бұрын танымаушы еді. Жақыпты қаламаушылардың саны көбірек болды (Ғ.Мүсірепов). Екіншіден, осы шақ есімше етіс, күшейтпелі етістік және күрделі етістік негіздерінен жасалып, солардың мағыналық қасиеттерін толығымен бойында сақтайды. Мысалы, Жұмысты тастап кетіп қалушылар да болды. Мұны үгіттеп арыз жаздырушылар да, жазысушылар да кейін тайып шыға берді [72, 117-118б.]. Ғалымның осы пікірін «Қазақ грамматикасының» авторлары да толық қуаттайды [52, 534 б.]. Жоғарыдағы еңбекті сараптай келгенде, барлық авторлар да есімшелерді үш шақта қарастырады. Алайда есімше жұрнақтарын бөлуде азды-көпті айырмашылықтар кездеседі. Тағы бір назар аударарлық нәрсе – соңғы «Қазақ грамматикасында» есімшелер Ы.Маманов жіктемесімен біршама сәйкес берілген.
Сонымен есімшеге байланысты пікір білдірген зерттеушілер еңбегімен Ы.Маманов пікірін салыстыра келе, мынадай тұжырымға келдік: 1) Ы.Мамановтың етістіктің есімше формасын шақтық мағыналық жағынан ажыратуы қазіргі қазақ грамматикасындағы пікірлермен сәйкес келеді: 2) ғалымның -ушы, -уші қосымшасын осы шаққа жатқызуын дұрыс деп есептейміз. Өйткені қандай контексте, қандай мағынада жұмсалмасын, іс-әрекеттің осы уақытта жасалып жатқандығы аңғарылады; жүктеу/скачать 1,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|