Әдебиет туралы жалпы түсінік әдебиет – араб сөзі, ол «үлгілі сөз»

(1853–1907)

13 жасында әкесінен айырылып, жетімдік пен жоқшылықтың зардабын көріп өседі. Жалғыз сүйенер тірегі немере ағасы Жайсаңбек «өгіз ұрлады» деген жаламен түрмеге түседі. Жесір әйелге қамқоршы етіп, ауылына көшіріп әкелген Тұрысбек қажы Сараны шырылдатып, өзінің теңі емес, жаратылысынан кеміс туған, бай баласы Жиенқұлға атастырады. Біржан салмен болған айтыста Сараның «Арғынға жол бермеген есіл тілі» ақымақ, өнерсіз әрі таз Жиенқұлға келгенде мүдіріп, жеңіліс тапқан. Жетім қыз үшін мал алған Тұрысбек қажының әрекетін естіген Есімбек қажы дау шығарып, Сараны өз ауылына көшіріп алады. Басы дауға түскен ақын қыздың бұл жайы «Тұзақ» атты дастанында суреттелген. Бірақ бұдан Сараға жақсылық болмайды. Ақырында бар шаруа екі қажының қыздың қалың малын тең бөліп алуға келісуімен тынады.

Ақын қыздың бағының ашылуына осы кезде найман елін аралап, серілік жасап жүрген атақты Біржан салмен кездесіп, шаршы топтың алдында онымен айтысуы үлкен себепші болады. Бұл айтыс Сараның халық алдындағы беделін арттырып, атағын алысқа жаяды. Елдің құрметіне бөленіп, халықтың махаббатына ие болған ақын қызға қажылар да қарсы шыға алмай, оның басына бостандық береді.

Сөйтіп, ақын Сара өзінің асқан дарынының арқасында теңдікке қол жеткізіп, он тоғыз жасында өз теңі Алтынбекұлы Бекбай дегенге тұрмысқа шығады. Теңдікке жетіп, теңіне қосылып, көзі ашылғандай болған осындай күндердің бірінде Верный қаласынан Әбіштің (Әбдірахманның) сүйегін алып қайтқан жолда Қапалда Абайға көңіл айтуға келген Найман елінің игі жақсыларымен бірге Сара да келіп, ұлы ақынмен көріседі, аяулы баласынан айырылған ауыр қайғысына ортақтастығын білдіреді.

Жастай жоқшылықты көп көріп, ауыр тұрмысты бастан кешкен теңсіздіктің зардабын шегіп, қайғы-мұңды серік еткен ақын қыз көп ұзамай ауруға шалдығып, жалғанның қызығын жарытып көре алмай, ерте көз жұмады.

Сара Тастанбекқызының Біржан салмен айтысы ғасырдан ғасырға үзілмей жалғасып келе жатқан қазақтың айтыс өнерінің шоқтығы биік, көркем үлгісі болып саналады. Сөзге тапқырлығымен, кесіп айтар шешендігімен елді сүйсінткен, айтыс өнерге әбден төселген Сара Арсалаң, Ниязбек сал, т.б. ақындарды өнер жарысында жеңген. 1889 жылы Ә.Найманбаевпен, 1900 жылы Т.Есқожаұлымен айтысқан.

Оның жастайынан ақындық жолын ұстағанына «Он үште домбыра алып сөз сөйлеп ем, Келемін бір сүрінбей жалғыз қара» деген өлең жолдары дәлел.

Ақынның «Жүрек», «Ашындым», «Арсалаң аға алдында», «Жүрек сыры», «Жайлауда», «Әбіштің аруағына», «Хош бол, елім» секілді көптеген өлеңдері мен «Тұзақ» атты дастаны бар.

Сара шығармашылығында «Тағдыр тәлкегі» дастанының орны ерекше. Шығармаға ақын қыздың өмір жолы негіз болған, бостандыққа қол жеткізу жолындағы күресі жырланған.

1993 жылы Т.Қалилахановтың «Ақын Сара» атты кітабы «Жалын» баспасынан жарық көрді¹⁵.