Көне түркі тіліндегі сөйлем мүшелері
жүктеу/скачать 24,27 Kb.
|
| Баяндауыш. Тіл фактілері оның ұзақ жасайтын тұрақты категория екендігін байқатады. Ол жазбаларда да, қазіргі тіліміздегі сияқты, сөйлемнің бастауышы бұрын, баяндауышы одан кейін келіп отырады. Оларда да, қазірдегі сияқты, анықтауыш пен толықтауыш өздеріннің анықтайтын, немесе толықтайтын сөзінен негізінде, бұрын орналасып келген. Мысал: Алтұн қанатлұғ тұлұм қара құшман (Алтын қанатты жыртқыш қара құспын) (Енисей ескерткіштері) немесе: Бұ кітапты оқығлы, бұ бəйтлəрні мағлұм қылғылы кітапдин яхшы, ғазызырақ тұрор (Бұл кітапты оқушы, бұл жырларды мəлімдеуші (таратушы) кітаптан жақсырақ, ұлылырақ болар) «Құтадғу білік». Бұл мысалдың тек лексикалық жағында болмаса, сөйлем құрылысында, сөйлем мүшелерінің орналасу тəртібінде қазіргі тілдегіден ешқандай өзгешеліктері жоқ. Қазіргі əдеби тіліміз синтаксисінде кездесетін жай сөйлемдердің негізгі түрлерінің бəрі дерлік ертеректегі жазу нұсқаларында да қолданылған. Бірақ құрылыстары жағынан олар барлық дəуірде емес: неғұрлым арғы заманға қарай кетсек, соғұрлым сөйлемнің аз сөзді, жабайы, ықшамды жəне бір-бірімен нашар ұштасқан, келте – келте қайтарылып отырылатын сөйлемдер болып келетіні байқалады. Мұндай сөйлемдердің баяндауыштары, əдетте, жақ жағынан да, шақ жағынан да бірыңғай, бір тектес, көпшілік жағдайда бір сөздің немесе бір тұлғалы сөздің қайталап айтыла беруінен болады [2].
Баяндауыш қызметінде барлық сөз таптары жұмсала береді. Дегенмен, өзінің семантикасы жағынан осы қызметке ең бейім сөздер — етістіктер. Анча өтүнтүм — Сонша өтіндім. Інгек көлүкін Тоғлада оғуз келті — Сиыр көлігімен Тоғлада оғыз келді. Біз екі бың ертіміз — Біз екі мың едік. Баяндауыштар қазіргі тіліміздегідей жақтық, сандық жағынан қиыса байланысады. Сү басы Інел қаған — Əскер басы — Інел қаған. Ескерткіште көмекші етістіктер арқылы жасалған күрделі баяндауыштар да бар. Олар негізінен е-көмекшісі арқылы берілген. Улуғы шад ерті — Ұлығы шад еді. Чуғай қузын Қара қумығ олурур ертіміз — Чұғай құзын Қара құмды мекендеуші едік. Көне түркі тілінде есімдер мен етістіктерден құралған құрама баяндауыштар да кездеседі. Мысалы: Артқы қырық аз күллүг қағаны йағымыз болты — Артқы қырқ аз қағаны жауымыз болды. Өзүм өк қаған қысдым — Өзімше оны қаған еттім. Е-көмекші етістігі құрама баяндауыштар жасауға да атсалысады. Бізінте екі учы сыңарча артуқ ерті — Бізден екі шеті жартыдай артық еді. Будун боғзы тоқ ерті — Халық тамағы тоқ еді. Баяндауыштың формалары алуан түрлі, көп болғанымен, олардың көпшілігі бір негізгі мағынаны түрліше білдіру үшін қызмет етеді. Сондықтан баяндауыштарды атқаратын қызметіне жəне білдіретін мағынасына қарай топтап тану керек. Іс-əрекетті, сапаны болмысқа шақ жөнінен қатысын білдіретін баяндауыштар, іс-əрекеттің қарқынын білдіретін баяндауыштар, іс-əрекетті субъектінің қалауы ретінде атайтын баяндауыштар, іс-əрекетті субъектінің бұйрығы ретінде атайтын баяндауыштар, іс-əрекетті міндеттеу, ұсыныс ретінде атайтын баяндауыштар [3]. Көне түркі тілінде де баяндауыштар осы тəрізді мағыналарды білдіре алады.
жүктеу/скачать 24,27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|