Ғылыми тәжірибелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 3,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| language, speech, communication, the peculiarities of their status is studied by the
special field of linguistics – phraseology. [4]. As the units of the whole language or separate levels of the language, phraseological units also make the system of heterogeneous, but connected by different relations and different degrees of proximity or remoteness from each other. Such relations between the units of any levels are called paradigmatic, which are one of the system generating factors of the language. They are the base of nominative language systems or any sub-system’s segmentation of the language, including phraseological system of the language to separate categories, classes, groups. In the scope of which there are relations and connections between their units. The base of unification of one or another unit of the language to a certain categories, including macro and micro fields, is always some generality, which is inherent to each unit of corresponding unification in different level and form. Such base, as a rule, is meaning, notion and function. The language is exists and operates to fix and express the results of human’s consciousness, linguistic and vocal sense, meaning, notion, which are existing in every linguistic sign, both in the language’s unit and unit of the speech. At the heart of the field approach as a way of learning a language is precisely this regularity of the language. The developers of this method is considered as the language of the field, especially combining of the words that expressed the same meaning or referring to the same conceptual space, or to the same semantic field. One of the first lexical fields was the field of relationship, which describes the types of connections and relations that exist between the words in the given field. The concept of linguistic field in their treatment had methodological meaning and theoretical significance. With the help of this tool, namely, the field, the language drop-down from the same point of view as a systematic device with a variety of systemic, paradigmatic relations. In addition, a research tool of the field was intended to confirm the theoretical postulate that not a single word has its own independent value, and it only gets in the field. The specific meaning of the word in this case depends on the neighbors - the words of one semantic, what other qualities surround it. [3]. Volume, content, structure, of linguistic field depends on many different factors. First, because, that serves as the basis of allocation of the field and unification of the members of the field: what type of linguistic meaning, concepts, language function, and what degree of generalization they have. In this case, there is onomasiological approach in learning the language or units of an appropriate level of the language. The point of linguistic analysis is to identify generalized meaning or concept or language category, function, and the goal is to build all the units and processes that focus on expression and representation. The point of linguistic analysis is defined generalized meaning or concept or language category, function, and the goal is to build all the units and processes that focus on expression and representation. Composition, that is, quantitative and qualitative aspects of units representatives field 113 depends not only on the nature, degree of generalization of hyper lexeme field, but also on the cognitive elaboration and evaluation of the corresponding space, the field of human thinking in a particular language. How much and which units are united by a particular field depends on it. However, the release of the field and the establishment of the field, almost onomasiological approach analysis of the field is not completed. The main task is ahead, namely, the establishment of the field structure and types of semantic relations and connections between all the members, units within the corresponding field. But in this case we are dealing with semasiological approach and analysis of the field, because we start from the existing in the field of linguistic units and investigate the semantic features and semantic relations with other units in the field, the nature and quality of their semantic characteristics and relations. Such relations and connections within the system of the field in linguistics are called paradigmatic relations and connections [1]. Every linguistic field has its own structure, namely: center, transitional zone. In the center of the field are usually that units, which have more generic sense of field semantics, which are most regular and stylistically neutral units and occur when it is carry on one or another correspond semantic or conceptual sphere. Historically, the idea of the theory of the field goes back exactly to that thinking, is a perfect reflection of the world through the language and initially fixed in the language. In this sense we have in mind, in thinking something that exists in the native language. Between the ideal image of the world and the language means of expression there is a complete parallelism. In many languages the real objective world is presented in perfect shape, but in many ways different, because each in its own way divides the world. The language fields, that are a means of expressing language, cover completely what he knows and is reflected by some people in a particular area of the real world in a particular field of knowledge [1]. Among the variety of linguistic expressions, concepts and values in terms of linguistic fields, the units of vocabulary words have been considered at first. Therefore, the first type of linguistic fields, which was operated by linguistics were lexical-semantic or lexical field. They promoted the systematic dissection of vocabulary system, systematic relations in the vocabulary and the formation of a picture of the lexical-semantic system of the language in terms of the lexical-semantic fields. This is ensured by the fact that each semantic field under which originally meant lexical or lexical-semantic field is a definite ordered piece, a fragment in the lexical or lexical-semantic system. However, one should always remember that it is a reflected by consciousness, thinking of people, in its language, a piece of reality. The totallity of content units’ concepts and words, covering a specific area of the human experience... [1]. However, each nation allocates in the real world their own "pieces" of reality and its various aspects, the moments in the phenomena of this slice of reality, so the experience of people in the pieces of reality and the perception of their elements are very different. This is directly related to linguistic fields, and then they are also in many ways not the same in different languages. The number of lexical and semantic fields in the lexical-semantic system of a particular language is in direct proportion to the number of words in the lexicon in general and, in particular, from the words of a 114 generalized semantic type relation, color, quality, thinking, animal, furniture, etc. Lexical-semantic or lexical field is relevant only to the lexical system to a specific site: «semantic (verbal) field is a lexical paradigm in a structural class, which occurs when the segmentation of lexical-semantic continuum at different periods, corresponding to the words of the language. These segments are directly opposed to each other on the basis of simple meaning-signs. «One verbal field can be included to another field of the highest level» [2]. In the area of lexical and lexical-semantic fields are developed different ideas, methods and techniques of isolation and analysis [3]. They were then moved to different areas of human language, and the field approach is widely used in the study of a variety of language levels and types of linguistic units. For example, in connection with the study of grammatical semantics, grammatical categories, syntactic functions are widely used such linguistic terms as morphosemantic, grammar, grammar lexical, functional semantic fields [4]. Also methodology touched upon the field phraseology, because phraseology, its areas and units also reflect the reality, definite spheres and areas of real world. In this sense they are very different from grammatical and lexical system, but they also take part in the general process of conceptualization and categorization of the world. They form their phrase semantic fields and come into the defined lexical-phraseological and functional-semantic fields. Under phrase semantic field we mean a totality of stable combinations of phraseological units of a language that represent a particular concept or linguistic meaning and therefore related and belong to one and the same semantic field. References 1. Martin A. Neural foundations for understanding social and mechanical concepts. / A. Martin, J. Weiberg, // Cognitive Neuropsychology. - 2001. - №20 P. 575-587. 2. Meltzer L. Executive function in education: From theory to practice/ L. Meltzer // New York: GuilfordPress. – 2006. - №14. – P. 336-401. 3. Murphy C. M. Anatomy and aging of the amygdala and hippocampus in autism spectrum disorder: an in vivo magnetic resonance imaging study of Asperger syndrome / C. M. Murphy // AutismResearch. - 2009. - №5. – P. 3-12. 4. Nigg J. T. What causes ADHD? Understanding what goes wrong and why / J.T.Nigg//New York: GuilfordPress. – 2013. - №4. – P. 206-225 УДК 81.115 ҚАЗАҚ, ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЛАҚАП АТТАРДЫҢ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Ергали А., Абдрахманова Т.М., С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ. Қазақ дәстҥрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан (жанама, бҥркеме лақап, балама т.б.) қосымша аттары болады. Қосымша аттар адамдар 115 арасындағы ӛзара қарым-қатынастардың ыңғайына қарай ӛзгеріп, әр алуан морфологиялық тҧлғалармен тҥрленіп, сҧхбаттасушы субъектілердің бір-біріне деген ізет-қҧрметін, кӛңіл-кҥйін, ішкі сезімін, дәстҥрлі әдептілік пен жол- жоралғыны таныту ҥшін, жан дҥниесін паш ету мақсатында жҧмсалады. Лақап атаулардың ерекшелігін зерттеген Т.Жанҧзақов, Т.Абдрахманова, А.Бахамова, Г.Байғонысова т.б. Ономастиканың антропонимика саласының негізгі мәселелерінің бірі – бейресми жалқы есімдер (лақап ат). Бейресми жалқы есімдер барлық халықтарда бар. Орыс тілінде лақап атқа – «прозвище, название, данное человеку в насмешку, в шутку и.т.п.» обычно содержащее в себе указание на какую-либо заметную черту его характера, наружности, деятельности и.тд» деп анықтама берілген. Сонымен, қазақ, орыс т.б. халықтарында да лақап ат қою адамның бет-пішіне, мінез-қҧлқына, істейтін кәсібіне немесе бір ерекшелігіне байланысты қойылады. Кейбір тура тауып қойылған есімдер, сол адамға ӛмір бойы қосалқы ат болып қалады. Зерттеуші пікірі бойынша, жалпы лақап есімдер ӛзіндей белгілері бойынша лексика- сематикалық топтарға бӛлінеді. Лақап ат адамның екінші бейресми аты ретінде қоғамның белгілі бір ортасында адамның ӛз атымен қатар қолданып, жеке адамның қадір қасиетін, оның объективті шындыққа қарым қатынасын сипаттайды. «Лақап ат (жалған ат араб.) жеке адамның екінші, қосымша аты қызметін атқарады.» Лақап есімдердің тҥрлері, әрбір адамның мінез-қҧлқы, жҥріс-тҧрысы, адамдармен ӛзара қатынасы т.б. байланысына тағылған лақап есімдер тілімізде аз емес. Осы тҧрғыдан қарағанда, олар кӛбіне ӛзгергіш, экспрессивтік мәнге ие, бірақ этномәдени сипатқа негізделген. Кӛркем әдебиеттегі балалар тақырыбына жазылған шығармаларда кейіпкерге лақап есім қоюдың ӛзіндік ерекшелігі де бар.[1] Сонымен, тілімізде ресми шын аттармен қатар, лақап аттар да бар. Ондай лақап аттардың тым ерте кездерде-ақ қолданылғанын байқаймыз. V-VІІІ ғасырларға тән тҥркі халқының жазба ескерткіштеріндегі Кҥлтегін, Яш Ак Баш, Джагий Шад, Тоныкӛк сияқты есімдер – лақап аттар. Халық ертектеріндегі Шіңкілдек, Желаяқ т.б. – халық ойынан шексіз қиялынан қойылған лақап аттар. Лақап аттар ертеректе қазіргі кездегідей, мағынасына қарай сараланбаса керек. Тіптен алғашқы қоғамда-ақ адамдар дене бітімі мен тҧлғасына сай лақап есімдермен аталып отырған. Ал кейінгі кезеңдерде кісі аттарының тҥрлері дамып, функциясы, атқаратын қызметі жағынан ерекшелене бастағаны байқалады. Сӛйтіп, қоғамның даму сатысына лайық адамдарға ат қойылып, оның мәніне де кӛңіл бӛліне бастағанын кӛреміз. Ал мәдениеті дамып, жазба әдебиеті қалыптасқан халықтарда фамилия шыққан соң лақап аттар сиректейді. Мәселен, бҧл қҧбылыс орыс тілінде ХV ғасырмен салыстырғанда, қазіргі кезде баяу, ӛте сирегенін, тек экспрессивтік мәнерге ғана ие болып қалғанын кӛреміз. Ерте кезде лақап тек адамдардың ғана емес, тіпті кейбір рулардың да лақап аттарының болғаны байқалады. Бҧл қҧбылыс тҥркі халықтары арасында кӛбірек кездеседі. 116 Руға байланысты лақаптар қазақ рулары арасанда да біраз кездеседі. Мысалы: Қаракесек, Қарақыпшақ, Ақ найман, қара қаңлы, сары қаңлы, сары ҥйсін, жанышқылы, байҧлы, таз, жетіру, семіз найман, жуанбҧт найман, кӛкірек, шуылдақ, қайшылы, алғалы, ошақты, ойықты, шимойын, момын, жетімомын, қарауыл,сасық, қҧйысқансыз, жаулы, сарықасақа, тӛртқара, ақкетет.б. [2] Ағылшын лингвистикасында лақап ат жайлы белгілі бір тҥсінік жоқ. Ал орыс ономастикасында лақап ат антропониманың бір тҥрі болып қарастырылады. Қосымша есім адамға ӛзін қоршаған адамдар береді, оның мінезіне, ӛмірінің белгілі бір жағдайына немесе қандай да бір аналогиясына байланысты қойылады. Бір лақап аттар шынымен де адамның қандай да бір мінез қҧлқына немесе тҥр келбетіне байланысты болса, басқалары мҥлдем мінезіне қатысы жоқ. Лақап аттың кенеттен пайда болатыны соншалықты, тіптен заманауи қолданыста кейде ол мотивациясыз болып кӛрінеді.Мысалы, екінші дҥние жҥзілік соғысындағы авиация маршалы Артур Конингем Mary деген лақап ат алған.Ол Maori деген сӛзден пайда болған ( «маори», жаңазеландия халқы), себебі ол бҧрын Жаңа Зеландияда әскерде болған. Ал Америка адмиралы У.Холси Bull деген атақ алған, ол атақ бір журналисттің қателігі ҥшін ғана пайда болған, адмирал жайлы мақала жазғанда Bill деп жазудың орнына Bull деп қате жіберген болатын. Осы сияқты айтарлықтай себептері жоқ лақап аттар да кеңінен кездесіп жатады. Лақап аттарды тҥрлі критерийлер бойынша бӛлуге болады: а) лақап ат ситуацияға байланысты - ситуациялық және ситуациялық емес б) қҧрамына байланысты - антропонимикалық, кҥлкілі типті, жеке меншік емес в) байланысатын ортасының ойына байланысты, лақап ат жеке меншік болып кетеді Лақап атты сонымен қатар жекеше және кӛпше деп бӛлуге болады. Жеке меншік лақап ат байланыс саласында кең танымал. Мысалы, Маргарет Тэтчер Cold War Witch деген лақап атпен жҥрген. Кейбір жеке меншік лақап аттар бейнелеу мақсатында қҧрастырылған: the Bard of Avon - У. Шекспир. Олар бҧны қолданған себебі, ӛз аттарының қайталанғанын болдырмау мақсатында пайдаланған болатын. Олар белгілі бір кітап мәдениетінде болған. Лақап аттар адамның дене бітім, пішіні тҧлағсына және психологиялық ерекшелігіне қарай, кейде істейтін кәсібіне лайықты қойылып отыратындығын айтқан болатынбыз. Баланың сәби кезінде қойылған лақап аты оның есейгенде де сақталуы мҥмкін. Лақап аттар ауыл адамдары арасында, әсіресе мектеп жасындағы балалар арсында кӛп кездеседі. Бойы қысқа баланы Қортық, Быртташ, басы ҥлкен болса – Бартбас, тез сӛйлегіш болса – Сартылдақ деу бар. Лақап аттар халық ауыз әдебиетінде кеңінен орын алған. Ертеректерде кездесетін Алдар Кӛсе, Жиренше Шешен, Асанқайғы, Аязби т.б. лақап аттар. Жазушы қаламынан туған кӛркем әдебиеттерден де лақап аттардың алуан тҥрін 117 кездестіреміз. Оқиғаны баяндап отырған жазушы лақап аттың мәніне, қойылу себебіне кӛңіл аударып, толық сипаттап отырады. Бҧл жайды, әсіресе кӛркем сӛз шеберлері, академик жазушыларымыз М.Әуезов пен С.Мҧқанов шығармаларынан айқын кӛреміз. М.Әуезов «Абай жолы» романында Кеңгірбайдың лақап атын былайша баяндап берген. «Кеңгірбайдың халық қойған аты «Қабан » болатын. Жем ҥшін, осындайда қарындастың қанын ішкендіктен, «Қабан» атанған» .[3] Лақап ат әдетте халық тарапынан қойылады. Ӛйткені халық ӛз арасындағы, ӛз қоғамындағы адамға сыншы, кемшілігін байқағыш мінші. Сондықтан ондай лақап аттар кӛбіне ӛзгермейтін, тҧрақты келеді. Лақап атты бергенде адамның ӛн бойындағы кемшілігіне, мінез-қҧлқына мін таға қараумен қатар, бҧрынғы қойлған атының ыңғайлы-ыңғайсыз жағына да назар аударады. [4] Профессор Т.Жанҧзақов лақап аттарды лексикалық мағынасына қарай мынадай топтарға бӛледі: І.Тҥрлі белгілерге байланысты. а) адамның бет-әлпет тҥріне, кӛзі, шашына байланысты. Мысалы: Қаракӛз Айша, Қасқыркӛз, Телқара, Сары Асан, Шҧбар Малыбай, Жылтырбет Тӛрехан, Кҥлімкӛз Ботан, Бҧжыр Мақан, Қызылбет Әли, Ақбас әзім, Қасқабас Сәлім, Шоңмҧрын Кәдір, Жылтыр Хасен, Шегір Асаубай, Алакӛз, Кӛккӛз т.б. Бҧл топқа халық ауыз әдебиетіндегі: Қарашаш, Қара Кӛжік, Қаракӛз Айым сияқты есімдердің (қара, қаракӛз, сҧлу) тіркестерін лақап аттарға жатқызуға болады. б) адамның жҥріс, тҧлғасы, мҥсініне байланысты. Мысалы: жорға Жҧмабай, Ҧзын Ахмет, Қисық Әлтай, Қалтақбас Ғабдеш, Ҧзын Әшкер, Бҥкір, Тҥйе балуан, Майысқақ Қаратай, Шойынқҧлақ, Шойықара, Қортық Сәми т.т в) адамның дене мҥшесінің кемдігіне байланысты. Мысалы: Бҥкір, Сақау Баймағамбет, Шолақ Шаймерден, Таз Сҧлтақай, Балуан-Шолақ, Пысылдақ Омар, Қалтақбас Әспет, Тӛкір Сойдақтіс, Манап таз, Кекеш, Ораз т.т. ІІ. Мінез-қҧлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты. Мысалы: Найзағай Асан, Қиясбай, Қисық, Дарабоз. ІІІ. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты. Етікші Ахмет, Оташы Мәлібек, Саятшы Ораз, Ҧста Сҧлтанбек т.т. қазіргі кездегі: Мҧғалім Оспан, профессор Балапанов, ғалым Әсел сияқтылар белгілі бір мамандықты, яки ғылыми атақты білдіреді. Бҧларды сондықтан да лақап аттар қатарына жатқызуға болмайды. ІV. Әлеуметтік, яки қоғамдық жағдайғаға байланысты лақап аттар. Ерте кезде ҥстем тап ӛкілдерін атағанда оның әкімдігі қоса айтылған. Мысалы: Кҥшікбай би, Алғазы сҧлтан, Сағыр батыр, мырза Боранбай т.т. Мҧндай лақап аттар қазір жоқ.[5] Белгілері Қазақ тілі Орыс тілі Ағылшын тілі 118 Тҥр келбет Балдак, Семiз, Маймак, Домалак, Казанбас Пират, Косой, Хромыль Buttercup, Cookie, Bunny (барлық сҧлу қыздарға); Scarecrow, Goofy, Ugly Mug, Fish Face, Horse Face, (сҧлу емес адамдарға); Slob, Dirty Dick, Stinky, Fleabait (қопал адамдарға). Мінез-қҧлық, жеке ерекшеліктері Шаркыш, Тымырсык, Жылтыр Бешеная, Болтун, Психоз Slow Joe (еріншек); Speedy (пысық); Limpy (ақсақ); Lefty (солақай); Gabby (мылжың); Merry Andrew (кӛңілді); Marred Lip, Moan-a-Lot, Waterworks Willie, Tearful Tilly, Mona Lisa, Crybaby Joe, Whiner (жылауық); Hungry Horace (қызғаншық). Лауазым, профессия Ғалым, Мҧғалiм ,Доп тепкiш Училка, Гражданин (қҧқық пәні мҧғалімі), Химичка (қхимия пәні мҧғалімі) the Boss, the Gaffer, the Guv'nor (бастық, директор); Spuds (бақшы); Mrs Mopp (ҥй тазалаушы); Billy (полиция қызметкері); Holy Joe (молда). Отбасылық қарым- қатынас Жездеке , Ерке, Тунгышбай Зятек, Невестка, Молодка, Крестный отец Mother-in-law (ене), Father-in-law(ата), reckling(отбасындағы кенже) Флора және фауна Шортан , Торай, Сасык шоп Ак сазан Волк, Козел, Медведь, Лиса Bear (аю), Lion (арыстан), Mouse(тышқан), Goose(ҥйрек), a parrot(тотықҧс) Қорыта келе айтарым, лақап аттар кісінің бастапқы шын атымен қатар ӛмір сҥреді. Олардың бірі әбден қалыптасып, нағыз адмның шын атына айналады да , сол адам ӛмірімен бірге кетеді. Ал екінші бірі, біраз уақыт айтылып жҥргеннен кейін, ескерусіз, ҧмыт қалып қояды. Мҧндай жағдайда адамның бҧрынғы аты жеңіп шығады. Ал кейбір лақап аттар кісінің бастапқы атымен тіркесе айтылып қолданудан шықпайды. Олар осы тіркес қалпында келіп, тҧтас кісі атын білдіреді. Кей жағдайда лақап ат адамды кемсіту кетінде қолданылып жатады, ал кейжағдайда сол кісінің жақсы белгілерін паш етіп жатады. Қазақ, орыс, ағылшын тілдері антропонимасында ҧқсастық айтарлықтай кӛп екенін байқадық. Дегенмен адамның азан шақырылып қойған атына ешбір лақап ат та, 119 бҥркеншік ат та жетпейтінін тҥсінеміз. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Ағабекова Ж. Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттарының этнолингвистикалық сипаты: канд.дисс.автореф. Алматы,2005. 2. Мҧқанов С. Таңдамалы шығармалары. 2Т. Алматы 1955, 303-304. 3. Әуезов М. Абай жолы. 3Т . Алматы,1957. 367 бет. жүктеу/скачать 3,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|