Хабаршы вестник «Педагогика ғылымдары»

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
151 
Болашақ  психолог  мамандарының  тұлғалық  дамуы  және  болашақ  кәсіби  іс-әрекетке  дайындығын 
қалыптастыру  мәселесі  қазіргі  жоғары  оқу  орындарының  жұмысын  кемелдендірудің  теориясы  мен 
тәжірибесінде өте маңызды болып табылады.Себебі,болашақ психолог мамандардың тұлғалық дамуы мен 
кәсіби іс-әрекетке дайындығы іс-тәжірибесінде көрінеді. 
Қазіргі  кезде  психология  ғылымында,студенттердің  тұлғалық  дамуына,олардың  кәсіби  іс-әрекеті  мен 
тұлғаның 
әлеуметтендірілуінің 
түрлі 
психологиялық 
жақтары 
арналған 
зерттеулер 
көптеп 
жүргізілуде.Аталған мәселелер студенттік кезеңнің тұлғалық дамудың кезеңі ретінде,іс-әрекет  субъектісі 
мен  маманның  қалыптасу  процесінің  кезеңдері  мен  анықтаушы  факторларын  айқындау  контексінде, 
студенттердің тұлғалық маңызды сапаларын қалыптастырудағы дара-тұлғалық ерекшеліктері мен ондағы 
қабілеттер,қызығушылықтар мен мотивтердің рөлі мен орнын анықтау,сонымен қатар кәсіби іс-әрекеттің 
сәтті жүзеге асу жағдайлары мен кәсіби дайындық деңгейін арттыру контексінде қарастырылған. 
Т.В.Кудрявцев[1,177б.]  пен  В.Ю.Шегурованың[1,177б.]  пікірлері  бойынша,индивид  алғашындаоқу-
кәсіби,кейіннен  кәсіби  іс-әрекетке  қатыса  отырып,таңдаған  кәсібі  мен  өз  мүмкіндіктері  жайлы  лайықты 
білім  алып  қана  қоймай,соған  қоса  оларды  белсенді  түрде  дамытады.Кәсіби  іс-әрекет  субъектісі  ретінде 
қалыптасып,өзіне  іс-әрекет  етуші  ретінде  қатынасты  қалыптастырумен  қоса,ол  тұлға  ретінде 
дамиды.Расында,бұл тұжырымдама бірқатар еңбектерде бейнеленген. 
М.Р.Битянова[1,178б.]  мектеп  психологының  кәсіби  іс-әрекетін  зерттеп,бұл  жұмыс  жоғары  кәсіби 
біліктілікті,эмпатиялық қарым-қатынасқа жоғары деңгейлі тұлғалық дайындықты,дамыған көмек көрсету 
мотивациясын,жоғары 
кәсіби 
және 
тұлғалық 
өзін-өзі 
бағалауы 
қажет 
деп 
атап 
көрсетеді.Ұйымдасқандық,жақсы  құрылған,жаттыққан  ойлау,дамыған  байқампаздық  аса  қажет  деп 
көрсетеді.Сонымен  қатар,жоғары  эмоциялық  әлеует,өз  мәселелерін  проекцияламай,басқа  адамдардың 
мәселелерін шешуге ену мүмкіндігін беретін,өзіндік психологиялық талдау қажет. 
Кез-келген  тұлға  өзінің  кәсіби  мамандығын  бірден  қабылдай  алмайды,ол  осы  уақытқа  дейінгі  білім 
дәрежесі,мамандық  туралы  қандай  да  бір  көзқарастың  негізінде  таңдау  жасайды.Олай  болса,маман 
иесінің өзі таңдаған кәсіби жетілуі бірнеше факторларға байланысты шешіледі. 
Д.Сьюпердің[2,31б.]  көзқарасы  бойынша,кәсіби  қалыптасу  процесінің  өзіндік  ерекшелігі  бар  және 
оның  қалыптасу  шарттарының  қайталанбастығы  көрінеді.Д.Сьюпер  тұлғаның  өзін  кәсіби  жұмысшы 
ретінде  өзіндік  түсіну  процесіне  ерекше  мән  береді.Бұл  процесс  кәсіби  әлемде  адамның  өзін  елестетуі 
және де осы екі образдың арасындағы сәйкестік теңбе-теңдігінен тұрады.Кәсіби өзіндік анықтау тұлғаның 
жұмыс  туралы  жан-жақты  ойлануы  арқылы  іске  асады,бұл  жердегі  жан-жақты  ойлану  тұлғаның 
қоғамдағы  атқаратын  рөлімен  және  де  ол  нақтылы  кім  болғысы  келетіні  туралы  объективті  қарама-
қайшылықтарға  байланысты  болуы  мүмкін.Біздің  ойымызша,Д.  Сьюпердің  пікірі  зерттеу  жұмысымызға 
сай келеді.  
Маманның  кәсіби  іс-әрекетте  табысты  болуы  оның  даярлығын  талап  етеді.Даярлық  мәселесі  бұл,тек 
іс-әрекет жасауға қажетті білімдер,іскерліктер ғана емес,сонымен қатар, «кәсіби өзіндік сананың» қажетті 
деңгейі.Яғни,студентте кәсіби іс-әрекет атқаруы үшін қажетті тұлғалық даярлық болуы керек. 
Кәсіби іс-әрекет адамның саналы өмірінің 2/3 бөлігін қамтып,сонымен тұлғаның дамуына үлкен әсерін 
тигізеді. Адамның ішкі құрылымының байлығы көбіне адамның іс-әрекетіне байланысты,ол оның негізгі 
бағыттылығын анықтайды. 
Кез-келген кәсіби іс-әрекет белгілі бір дәрежелер,талаптар негізінде жүзеге асады.Оның нақты жүйесі, 
құрылымы, негізгі және қосымша элементтері болады және ол белгілі бағытта ұйымдастырылады.Еңбек 
объектісіне,мақсатына және тәсілдеріне байланысты әрбір мамандық қызметкерге талаптар қояды (оның 
шеберлігіне,  дағдыларына,  білімділігіне,іскерлігіне).Әрбір  кәсіби  іс-әрекет  қызметкерден  әрекеттерінің 
біркелкілігін,  қиындықтарды  жеңу  қабілеттілігін,тұлғаның  өзіндік  психикалық  қасиеттерін,еріктік 
қасиеттерді және өзіне белгілі қатынасты талап етеді. 
Кәсіби  іс-әрекет  субъект  қойған  мақсатына  байланысты  мынадай  топтарға  жіктеледі:  танымдық, 
түрлендіру,  іздену.  Сонымен  қатар  олар  алдағы  ойларды  шешетін  жаңа  тәсілдер  мен  құралдарды  табу 
процестермен байланысады.  
Е.А.Климов[3,25б.]  кәсіби  іс-әрекеттің  бес  типін  анықтайды:  «Адам-табиғат»;  «Адам-техника»; 
«Адам-белгі»; «Адам-бейне»; «Адам-адам». 
Е.А.Климовтың  жұмысына  сүйене  отырып,психолог  мамандығын  іс-әрекеттің  «адам-адам»  типіне 
жатқызу дұрыс. Бұл тип өкілдері үшін, бірқатар спецификалық сапалар тән: адамды естумен қатар тыңдай 
алу,  адамның  ішкі  әлемін  түсіне  алу  маңызды  болып  табылады;гуманитарлық  білім  аумағында  кең 
көлемді  білімнің  болуы  қажет;  сөйлеуге  ерекше  мән  беріледі-ол  анық,байланысы  бар,  нақты  және 
айтылған  ойларының  мағынасы  түсінікті  болуы  тиіс.  Мұнымен  қатар,ақылдың  өзіндік  жантанушылық 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
152 
бағыттылығы;аданың  мінезі,ақылы  мен  сезім  көріністеріне  байланысты  байқампаздық  және  оның  ішкі 
әлемін ойша елестете алуға қабілеттілік те маңызды болып табылады. 
Педагог  мамандығы  «Адам-Адам»(Е.А.Климов  бойынша)типіне  қатысты.Бұл  мамандық  адамның 
келесі  қасиеттерін  айқындайды:адамдармен  қарым-қатынас  жасағанда  өзін-өзі  жақсы  сезіну,дұрыс 
қарым-қатынасты талап ету,өзін басқа адамның орнына ойша қоя алу, жақсы қабілеті,басқа адамдардың 
ойын, көңіл-күйін,мақсатын тез түсіну,басқалардың жеке қасиеттері жайлы есте қалдыру және ойда ұзақ 
ұстауы жақсы болу керек және т.б.  
Психологтың жоғарғы оқу орнында маман ретінде қалыптасуын зерттеудің бірқатар себептері бар. 
Біріншіден,  қазіргі  қоғам  ЖОО  қалыптасатын  жан-жақты  психологиялық  білімге  жоғары  талаптар 
қояды:жаһандану  заманы,технологиялық  және  ақпараттық  құралдардың  қарқынды  дамуы  адамның 
психикасына  ауыр  салмақ  түсіріп,әртүрлі  психологиялық  мәселелер  тудырады.Бұл  мәселелерді  шешу 
маманның білімін,кәсіби шеберлігін және біліктілігін талап етеді. 
Екіншіден,психологтің  кәсіби  әлем  бейнесі,мақсаттары  мен  міндеттері,іс-әрекет  объектісі  мен 
субъектісі, амалдары туралы түсініктері кәсіби білім алу барысында қалыптасады. 
Үшіншіден,жоғары  мектептегі  оқу  кезінде  маманның  психологиялық  іс-әрекет  талаптары  мен 
нормаларын  меңгеруімен  қоса,оның  түсінігінде  «табысты  психолог  бейнесінің»  қалыптасуы  жүреді. 
Психолог  іс-әрекеті  тұлғалық  ерекшеліктерге  байланысты  екені  белгілі.Ол  бір  жағынан  мамандық 
таңдауды  себептесе,екінші  жағынан  білім  алу  барысында  дамып  отырады  және  кәсіби  іс-әрекеттің 
мотивациясы мен табыстылығын қамтамасыз етеді. 
А.К.Маркова[1,177б.]  кәсіби  мотивацияны  былай  анықтайды:  «бұл  адамның  не  үшін  өз  кәсіби 
қабілеттерін  салып,кәсіби  ойларын  жүзеге  асыратындығы».Кәсіби  мотивацияның  қалыптасқандығы 
жайлы  адамның  өз  мамандығына  оң  қатынасы  бойынша,мамандығымен  қанағаттану  деңгейі  бойынша, 
сонымен  қатар,бұл  мамандықты  таңдаудың  жетекші  мотивтері  мен  кәсіби  іс-әрекеттің  өз  мотивтері 
бойынша бағалауға болады. Яғни, бұл болашақ маманның қалыптасуының ең маңызды критерийлерінің 
бірі-кәсіби мотивация екенін байқаймыз. 
Жоғары  оқу  орындарында  талаптарға  сай  маман  дайындаудың  бір  сапалық  критерийі-тұлғаның 
қабілеттерін құрайтын кәсіби маңызды сапалардың нақты даму деңгейі болып табылады.Адамның кәсіби 
қалыптасуының барлық критерийлерін,олардың белсенді түрде қалыптасатын кезеңі,кәсіби оқыту кезеңін 
де ескеру ерекше маңызға ие болады. 
Кәсіби  іс-әрекетке  бейімделу  механизмдерін  түсіндіретін  маңызды  әдіснамалық  ой-желісі 
Л.С.Выготскийдің  идеясы  болып  табылады.Оның  пікірінше,  «...субъектінің  психикалық  процестері 
қоршаған  адамдармен  біріккен  іс-әрекет  және  қарым-қатынас  арқылы  берілетін  қоғамдық-тарихи 
қалыптасатын әдістер мен тәсілдерді меңгеру арқылы қалыптасады». 
Маманның  кәсіби  «мен  бейнесінің»  қалыптасуы,кәсіби  дүниетанымы  эмпирикалық  зерттеуді  қажет 
ететін  маңызды  сұрақтар.Бұл  мәселе  төңірегінде  Е.А.Климов,[4,270б.]  «шынайы  қоршаған  орта  туралы 
кәсіби  өзекті  түсініктердің  мамандық  типіне  байланысты  айырмалануы  маңызды  және  кездейсоқ  емес» 
және  кәсіби  біліктілік  «адамның  өз  мамандығының  саласындағы  білімдері  мен  іскерліктерінің  жоғары 
деңгейі ғана емес,сонымен қатар,адам санасының,психикасының ерекше түрде,жүйелі ұйымдасуы» деген. 
Болашақ маманның кәсіптік деңгейі біздің ойымызша: 
- оны жоғарғы оқу орнында даярлаудың мақсаты,мазмұны мен әдістерінен; 
- қажетті  деңгейде  даярлайтын  іс-әрекет  түрлерінен(оқу  бағдарламаларын  жасау,оқулықтар  жазу,оқу 
процесінің  оқу-әдістемелік  жағынан  қамтылуы,педагогикалық  практика,  тренинг,  практикумдар  өткізу, 
студенттердің өзіндік жұмыстары т.б.); 
- болашақ  маманның  жеке  тұлғасын  қалыптастыру  жеке  тұлғаға  тән  кәсіби  маңызды  қасиеттер: 
кәсіптік сана,кәсіби біліктілік,ұстаздық-тәрбиелік жұмысқа даярлығы,т.б.қасиеттерден құралады[5,13б.]. 
Қорыта  айтқанда,  педагог-психолог  маманның  кәсіби  іс-әрекетке  қатынасының  психология 
ғылымында анықталуы жайлы мәселе ғылым мен тәжірибеде жеткілікті дәрежеде зерттелінбеген.Кәсіби 
іс-әрекетті,кәсіби іс-әрекетке деген қатынасты көптеген авторлар түрліше қарастырады.Біздің ойымызша, 
педагог-психолог  маманның  кәсіби  іс-әрекетке  деген  қатынасының  анықталуын  арттыруға  бағытталған 
тренингтер  жүргізілсе,студенттердің  кәсіби  іс-әрекетке  қатынасының  деңгейін  айтарлықтай  арттыруға 
болады,сонымен бірге,тиімді кәсіби қалыптасу мен педагог-психологтың кәсіби маңызды сапаларының өз 
деңгейінде  дамуы  үшін,  оқыту  бағдарламасына  кәсіби  маңызды  сапаны  қалыптастыруға  бағытталған, 
студенттердің тұлғалық өсуіне септігін тигізетін тренингтік сабақтар жүйесін еңгізу тиімді болар еді.  
Тірек  сөздер:  педагог-психолог,  кәсіби  іс-әрекет,  ЖОО,  кәсіби  бейімделу,  кәсіби  іс-әрекетке  қатынас,  кәсіби 
қалыптасу. 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
153 
1.  «Қазақстан жоғары мектебі» 2012ж.№3,176-180 б. 
2.  «Жантану мәселелері» 2009ж.№3(7),30-33 б. 
3.   Г.М.Карибаева  «Кәсіби  іс-әрекеттің  мотивациялық  құрылымының  ерекшеліктері»  канд.  дисс.,  Алматы, 
2003 ж., 23-31 б. 
4.  «Ізденіс-Поиск» 2012ж. №2, 270-273б. 
5.  «Жантану мәселелері» 2009ж.№3(7),13-16б. 
 
СТЕРЕОТИП ЖӘНЕ МӘДЕНИАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР 
 
Т.Н. Калбирова – Қ.И. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматривается    взаимодействие  понятий  стереотип  и  выявление  особенности  отражения 
национальной  культуры  в  стереотипах  французского  языка,  а  также,  речь  идет  о  выявлении  роли  стереотипов  в 
межкультурной  коммуникации  и  влиянии  стереотипов  на  процесс  социокультурного  взаимодействия.  В  качестве 
стереотипов могут выступать как образные слова, так и   устойчивые фразеологические выражения, представляющие 
наиболее   значимые для нации концепты. 
 
Summary 
This  article  deals  with  the  interaction  concepts  and  determines  the  characteristics  of  national  culture  reflection  in  the 
French language stereotype and it is about identifying the role of stereotypes in intercultural communication and the impact of 
stereotypes  on  the  process  of  social  and  cultural  interaction.  As  a  stereotype  figurative  words  and  idioms  can  be  very 
important for the national concepts.  
 
Бөгде  мәдениетпен  танысу  аясында,  оған  деген  белгілі  бір  қатынас  қалыптасады.  Бөгде  мәдениет 
иегері әдетте бөтен ретінде қабылданады. «Бөтен» түсінігі рецепиенттің аса қарқында қарым-қатынастағы 
немесе аса маңызды қарым-қатынастағы белгілі бір мәдениет иегеріне байланысты болуы мүмкін. 
XIX  ғасырдағы  орыс  мәдениетінде  барлық  бөтен  түсініктерді  француздармен  байланыстырған,  және 
де француз тілін өнер-білімге жақын элитаға тиесілі болып есептелінген. Тап осы жайындағы тақырыпқа 
келесі  Н.В.  Гогольдың  «үйлену»  комедиясындағы  диалог  куә:  «Сицилияда  қай  тілде  сойлейді?  –  бәрі 
айдан анық бәрі француз тілінде. – Бәрінің шешімі бар» [1, 94б.]. 
XIX  ғасырдың  соңы  және  де  XX  ғасырдың  басында  бөтен  мәдениет  өкілі  ретінде  неміс  мәдениеті 
қабылданады. Қызығы сол көне орыс тілінде «немец» деп кез-келген шетелдік азаматты айтатын. 
XII ғасырлардағы орыс мақалдары ағылшындарды былай сипаттайды: «ағылшын немістері пайдақор 
адамдар емес, алайда төбелесте дес бермес». Ақыр соңы бұл сөзді жат жерлік сөзі алмастырады, ал неміс 
деп тек Германиядан келген адамдарды атайтын болады. Немец сөзінің түбірі – нем. яғни мылқау, яғни 
немец  мылқау  сөйлей  алмайды,  біздің  тілді  білмейді  дегеннен  шыққан.  Шетелдікті  анықтау  негізінде 
оның  ана  тілді  білмеу,  яғни  бұл  жағдайда  орыс  тілін  білмеу  мәселесі  негіз  болыр  тұр.  Чужеземец  (жат 
жерлік) – яғни жат жерден және кейін иностранец (шетелдік) – яғни шет елден сөздері кейіннен тіл білмеу 
мәселесінен зейінін оның шыққан жеріне, жат жерлік екендігіне мән бере бастады. Бұл оппозицияда туған 
және  бөтен  жарығының  мәдени  аралық  қайшылықтары  негіз  салады.  Мәдениаралық  қарама-қайшылық 
терминін  түсіну  үшін  иностранец  (жат  жерлік)  сөзінің  мағынасын  түсінуге  тырысуымыз  керек.  Сол 
арқылы  бізге  тек  туған  мәдениетіміз  адамдарымызды  жақындастырып  сонымен  қатар  бөтен  мәдениет 
өкілдерін бөліп тұратыны түсінікті болады. Басқа сөзбен айтқанда туған мәдениет – бұл деген бізді және 
біздің халықтың өзіндік  ерекшеліктерін сақтап және  қорғап тұратын қалқан және бізді  бөтен халық пен 
мәдениеттен  сақтайтын  қоршау  ретінде  қабылдауымыз  қажет.  Соған  сүйене  отырып,  біз  бүкіл  әлемді 
«біздің» мәдениетпен, тілмен байланысқан және «бөтен» біздің тілді де, мәдениетті де білмейтін адамдар 
деп бөлеміз. 
Туған және бөтен мәдениеттің қарама-қайшылықтары біздің түсінігімізде дұрыс және бұрыс тұсынан 
қарастырылуы да мүмкін. Рецепиенттің туған тілінде сөйлемейтін немесе түсінбейтін адамдардың болуы 
бұрыс нәрсе болып қабылдануы мүмкін. (Мысалы: Сіз менің сөзіме сенбеуіңіз де мүмкін. Алайда біз сонда 
тұрған  отыз  төрт  күн  ішінде  мен  олардан  бірде-бір  орыс  тілінде  сөз  естімедім)  [1,  94б.].  Сонымен 
қатар рецепиенттің туған тілімен мәдениетіндегі адамдардан гөрі өз көңілін басқаша білдірудің өзі бұрыс 
болып қабылданады.  
Өз мәдениетінің дұрыс, ал өзге мәдениетті бұрыс қабылдау бейнелі  пішінде болуы  да мүмкін: - Сен 
неліктен  Парижге  кетпедің?  Сені  шақырмаппа  еді?  -  Өйткені  мен  орыспын...    Мен  шомырсыз  (репа) 
өмір  сүре  алмаймын,  ал  Парижде  бақалармен  қоректенеді.  [цит.  Погодин  Н.,  “Кремлевские  куранты”, 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
154 
М.,  1966,  б.62;  28]  яғни  шомыр  дұрыс  әдеткі  орыс  асы  ретінде  және  оған  қарсы  ас  ретінде  бақаны 
пайдалану әдеткі емес бұрыс болып қабылданады. Дәл осы жерде лакун тақырыбындағы таптауындарға 
толығырақ  тоқтай  кеткеніміз  жөн.  Өйткені  лакун  мәселесі  мәдениаралық  қарым-қатынаста  көбіне  көп 
қиындық туғызуы мүмкін, себебі оларды бөтен мәдениет өкілдері қабылдай алмайды. 
Лакундардың басты ерекшеліктері олар екі мәдениеттің мәтін алмасу және араласу барысында пайда 
болуында. Бұл процесс үлгнісін келесі суретте көруімізге болады. 
      →      → 
      А   М   Р   → 
      Сурет1 
      
 →       →   МО} 
 →       → 
А – коммуникацияға қатысушы және мәтін авторы 
Р – мәтін рецепиенті, коммуникацияға қатысушы 
М – мәдениет мәтіні, осы арқылы коммуникация жүзеге асады 
МО – мәдени орта, мәдени араласу жүретін орта 
АРМ-тізбегі қарым-қатынас барысын түсіндіреді 
Егер мәдени мәдениаралық қатынасына жүйелендіретін болсақ, онда барлық белгілі лакундарды төрт 
топқа бөлуге болады: 
Субъекті лакундар 
Қызметтік-коммуникативтік лакундар 
Мәдени орта лакундары 
Мәтіндік лакундар .[2, б. 114]. 
Берілген  тақырыпқа  бірінші  және  екінші  топты  лакундар  анағұрлым  тығыз  байланысты,  яғни 
субъективті  және  қызметтік-коммуникативтік  лакундар,  өйткені  біріншісі  халықтардың  ұлттық 
мінездерінің ерекшеліктеріне сай, ал екіншісі ұлт қызметтік ерекшеліктеріне сай, яғни соған байланысты 
белгілі таптауыттардың қалыптасуына септігін тигізеді. Ендеше бірінші топтық лакундардан бастаймыз. 
Оларды  субъъективті  немесе  ұлттық-психологиялық  лакундар  ретінде  жіктейді.  Бұл  лакундар 
коммникацияға қатысушылардың ұлттық психологиялық типіне сәйкес келмеген жағдайда пайда болады. 
Ұлттық-психологиялық  құрайтын  субъективті  лакундарға  сәйкес  оларды  бірнеше  топқа  бөлуге  болады. 
Характереологиялық лакундардың әр-түрлі жергілікті мәдениет сақтаушылардың ұлттық мінездің ерекше 
ерекшеліктерімен шартталған. Белгілі мәдентеттің аралық мәдениетпен қарым-қатынасының нәтижесінде 
басқа  мәдениеттегі  қарым-қатынаста  белгілі  стереотиптер  қалыптасады,  және  басқа      себептермен  әлсіз 
ұлтта ерекшелігіне тән мінез. Мысалға ағылшындар ұстамды, француздар – қызуқанды, американдықтар 
– прагматикалық, ал немістерге пунктуалдылық тән болып саналады. 
Пунктуалдылықты  испандықтарға  да  тән  характереологиялық  лакун  ретінде  де  қарастыруға  болады 
және  де  ол  латын  американдықтарға  бұларды  неміс  және  голанд  мәдениет  сақтаушыларымен  
салыстырғанда:  пунктуалдылық  немістер  мен  голандықтарда  өте  жоғары  бағаланады,  алайда  латын 
американдықтар мен испандықтар арасында түкке де тұрмайды. 
Айта кетерлік жайт, барлық характереологиялық лакундар өзара жағдайға қарай пайдаланылады. Бұл 
жағдайға  дәлел  болатын  әр  халықтың  ұлттық  мінезіне  тән  еңбекқорлық  жайында  айта  кетуге  болады, 
мысалы, американдық еңбекқорлық пен неміс ұлтының еңбекқорлығы  жайындағы түсінігін алып қарауға 
болады. Неміс ұлтының еңбекқорлығы бұл – негізділік дәлдік, үлгілік, адалдық, тәртіптілік, мұқияттылық 
құлашсыз және тәуекелшілдіксіз. 
Американдық  еңбекқорлық  бұл  –  құлаштық,  күшті  жігерлік,  таусылмас  іскерлік  құмарлық, 
бастамшылдық...  [цит.  Н.Ф.  Феденко  М.  1965  б.38-28]  Қорыта  келгенде  американдықтардың  еңбек 
жайында  түсінігіне  кіретін  белгілердің  көбісі  немістердің  еңбекқорлық  жайындағы  түсігіне  сәйкес 
келмейді. Айқын ұйымдастырушылық қабілет, жағдайға қарай лезде икемдену сияқты американдықтарға 
тән  бұл  белгілер  еңбекқорлықпен  тәртіптілігі  үйлескен  немістер  үшін  бұл  лакундандырылған  болып 
табылады. 
Ерекше айта кететін жайт бұл – «өзара рефлексивті» характереологиялық лакундар тобы, олар белгілі 
бір мәдениет иегерін өзі жайындағы көзқараспен түсініктерін көрсетеді. «Өзі жайындағы» түсінік ұлттың 
өзін-өзі  елестету  лакуны  басқа  ұлт  адамының  елестете  алмайтын  халық  мінезінің  негізін  тереңірек 
түсінуге арналады. Мысалы, шетел азаматына фин ұлтының мінезін толық суреттей алатын «сису» сөзін 
түсіну қиынға түседі. Бұл сөзді сөздік былайша түсіндіреді: Өмірлік күш қоры, жансебілдік, ұстамдылық, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
155 
өзін-өзі билеушілік,  ержүректік, батырлық, тапқырлық. [цит. О.Кучкин «Зеленый цвет – цвет надежды.// 
Театр – 1981       б. 40.28]. 
Ключевые слова: язык, культура, стереотип, лакуны, межкультурная коммуникация. 
Kew words: language, culture, stereotype, lacunae, intercultural communication. 
 
1.  Гоголь Н.В. Таңдамалы шығармалар. М., 1984. 
2.  Текст как явление культуры. Под ред. Антипова Г.А. и др. Новосибирск, 1989. 
3.  Садохин А.П. Введение в теорию межкультурную коммуникацию. М. 2005ж.  
4.  http:// www.yandex.ru 
5.  http://www.countries.ru 
 
УДК 394/395+18 
 
ӨСІМДІКТЕР МЕН ЖАНУАРЛАР БӨЛІМІН ОҚЫТУДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ҰҒЫМДАР 
 
Н.А. Бекенова – доцент, б.ғ.к., 
А.Ж. Макеева – аға оқытушы, Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Резюме 
Это статья посвящена актуальной проблеме внедрения достижений этнопедагогической науке в учебный процес 
школы (непосредственно на уроках биология). Используя средства народной педагогики можно усовершенствовать 
и даполнить методику преподавания многих разделов естественного научного цикла.  
 
Summary 
It  the  article  is  sanctified  to  the  issue  of  the  day  of  introduction  of  achievements  to  the  ethno  pedagogical  science  in 
educational process schools(there is biology directly on lessons). Using facilities of folk pedagogies it is possible to perfect to 
add methodology of teaching of many divisions of natural scientific cycle. 
 
Қазақстан Республикасының  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаев  1999  жылды «Ұрпақтар  бірлігі  мен  сабақтасты-
ғы» деп жариялауында үлкен мән бар. Өйткені егемен еліміздің әрбір азаматының бойында халқымыздың 
қалдырған асыл мұраларына деген ынта- жігері ерекше орын алу керек. Ата- бабаларымыздың тағылымы 
мол өнегелі өсиеттерін, терең даналық ой-пікірлерін, асыл қасиеттерін жас ұрпақтарды тәрбиелеуде үнемі 
үлгі өсиет етіп пайдалануымыз шарт. 
Халқымыздың  тағылымы  мол  мұраларының  бірі  –  ғасырлар  бойы  жинақталған  табиғатты  аялау 
дәстүрі екендігін ерекше атап өткен жөн. 
                  Бабалар табиғатты аялаған, 
                 Малын бағып, бауырын саялаған. 
                 Табиғатты «Ана» деп ардақ тұтып, 
                 Қамқорлығын ешқашан аямаған... 
                                                  (Р. Сәтімбеков) 
Әр  халықтың  өскен  ортасы,  кіндік  қаны  тамған  туған  жерінің  барлық  қадір-қасиеті  оның  тұла 
бойындағы  адамгершілік  ақыл-ой  парасатымен  үнемі  тамырласып,  әрі  тағдырласып  жатады.  Қазақ 
халқының ұғым түсінігінде ең бір қымбат та қимас сөз – «Туған Жер» деген ұғыммен үндесіп тұрады. 
                   Туған жерді Анам демей не дейін, 
                  Туған жерді панам демей не дейін. 
                  Туған жермен асқақ менің ән – жырым  
                  Туған жермен асқақ менің мерейім. 
                                                        (Ж. Молдағалиев) 
Халқымыздың табиғатқа етене жақын болуына тарихи қалыптасқан өмір салты да әсер  еткен. Халық 
өзін табиғаттың бөлінбес бір бөлшегі деп  есептеп, оны аялауға, оған мейірімділік көрсетуге  ерекше мән 
берген.  Қазіргі  кезде  өзіміз  иелік  етіп  отырған  кең  байтақ  жерді  бабаларымыз  аттың  жалында,  түйенің 
қомында  жүріп  білектің  күшімен,  найзаның  ұшымен  қорғауы,  сақтап  қалуы  тарихта  теңдесі  жоқ  ұлы 
ерліктің белгісі. 
Біздің  қазіргі  кезде  ауызымыздан  күнделікті  тастамай  айтып  жүрген  экологиялық  мәселелерімізге 
қазақ  халқы  ертеден  –  ақ  ерекше  мән  беріп,  тіршілік  –  әрекетін  соған  сәйкес  жүргізе  білген.  Күнделікті 
тұрмыс – тіршілігінде табиғаттың барлық жанды, жансыз туындыларына қиянат көрсетуге қарсы тұрып, 
«обал», «сауап» деген ұғымдарды кейінгі ұрпақтарына ұлағат етіп қалдырған. 
Әрбір  жеке  табиғат  байлықтарына  және  оның  дара  туындыларына  да  арнайы айтылған  экологиялық 
тыйым  сөздер  де  халық  арасында  кеңінен  таралған.  Ондай  тыйым  сөздердің  тәрбиелік  мәні  өте  зор. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
156 
Мысалы,  күнделікті  мұқтаждығымызды  өтеп  жүрген,  ауыз  судың  тазалығын  сақтауға  арналған  тыйым 
сөздерге «суға түкірме», «суды ылайлама», «өзің әшетін суға өлген ит тастама», «бұлақ көрсең көзін аш», 
т.б. жатады . 
Жер бетінің сән  берер сәулеті мен бағалы байлық дәулеті деп  есептелінетін жасыл желекке,  орман – 
тоғайға  қатысты  тыйым  сөздер  көп.  Мысалы,  «көк  ті  жұлма»,  «көкті  таптама»,  «құраққа  орақ  салма», 
«орманды өртеме», «жалғыз ағашты кеспе», т.б. Жан – жануарларды аялау, қорғау, мейірімділік көрсету 
жайлы  да  тыйым  сөздер  көптеп  кездеседі:  «құмырсқаның илеуін  бұзба»,  «өрмекшіні  өлтірме»,  «аққуды 
атпа», «ұларды шулатпа», «жаралы аңға оқ атпа», «ұяны бұзба», т.б. 
1998 жылы 17 – наурызда Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Алматы қаласында өткізген республикамыз-
дың  өнер,  мәдениет  және  ғылым  саласындағы  шығармашылық  зиялы  қауым  өкілдерімен  кездесуінде 
туған  жер  мен  ел  тарихына  терең  мән  бергенін  еске  сала  кеткеніміздің  артықшылығы  жоқ.  Ол:  «Әрбір 
азамат тарих қойнауына ойша тереңдеу арқылы өзінің ата – баба қалдырған осындай кең байтақ жердің 
лайықты  мұрагері  болуға  ұмтылсын»,  -  деген  сөзі  Қазақстанды  туған  жерім,  өскен  елім  деп  есептейтін 
әразаматқа бұл терең ой салып, толғандыру қажет. 
Халқымыздың  біртуар  асыл  перзенттерінің  бірегейі  Мұхтар  Әуезов  өзінің  1918  жазылған  шағын 
мақаласында:  «адамға  қорек  беретін  –  табиғат;  адамның  тұрмысын,  кәсібін,  жан  сипаттарын  һәм  түрлі 
түрге  салатын  табиғаттың  шарттары;  әр  халықтың  мінезі,  қылығы,  салты,  пейілі,  талабы,  жігері  өз 
маңайындағы табиғат әсерінен пайда болады» - деп дөп басып айтқан . 
Қазіргі қолда өсіріліп жүрген жылқының арғы жабайы тегі – тарпан, керқұлан, құлан деп есептелінеді. 
Жылқыны  алғаш  адам  баласы  жаугершілік  заманында  мініс  көлігі  ретінде  қолға  үйреткен  болу  керек. 
Жылқыны  ең  алғаш  қолға  үйретілген  негізгі  отаны  –  Шығыс  Европаның  оңтүстік  далалы  аймағы, 
Орталық Азия мен Қазақстан алқабы деп саналады. 
Қазіргі  кезде  жылқының  250  –ден  астам  түрлі  тұқымы  қолда  өсіріледі.  Мүшелік  жыл  санауымызда 
киелі жетінші жыл – жылқы.  
Он екі жыл бір мүшелді құраған, 
Бұрынғылар «жылың не?» деп сұраған. 
Әрбір жылдың өзіне тән сыры бар, 
Зейін қойып білу керек мұны адам. 
Жаныма жақын балған бала күннен, 
Жылқы сырын ежелден дала білген. 
Төрт түліктің төресін таңдап алып, 
Елі мен жерін қорғап бабам мінген. 
                                                      (Р. Сәтімбекұлы) 
Жылқы жайында Қасиетті Құранда да арнайы Ғадият сүресі бар. Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.)  
399 – хадисінде  «қой – береке, түйе – қадірлі, ал жылқының жолына қияметке шейін жақсылық төселіп 
қойған.  Олар  –  қызметшілерің,  достарың.  Оларға  жақсылық  жаса.  Егер  оларды  қиыншылық  жағдайда 
көрсең көмектес!» - деген адамды имандылық пен мейірбандылыққа жетелейтін ұлағатты сөздері бар. 
Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ, 
Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ. 
Ауыз омыртқа шығыңқы майда жалды, 
Ой желке, үңірейген болса сағақ. 
Тығылмай, әм сүрінбей жүрдек көсем, 
Иек қағып, еріліп жүрсе әсем. 
Шапса жүйрік, мінсе берік, жуан жуас, 
Разы емен осындай ат мінбесем! 
                                                                               (Абай) 
Жылқыға тікелей қатысты қанатты сөздер, мағынасы терең теңеулер, мағлұматы мол мақалдар, нақты-
лы  айтылған  нақылдар  халқымыздың  сөз  байлығында  кеңінен  орын  алған.  Батырлардың  сенімді  серігі, 
адал ақылшысы, қиындықтан құтқарушы досы ретінде де дастан – қиссаларда жылқы жайлы ерекше атап 
көрсетіледі.  Қобыланның  –  «Тайбурылы»,  Ер  Тарғынның  –  «Бозтарланы»,  Қамбар  батырдың  – 
«Қарақасқасы», Төлегеннің – «Бозжорғасы», Ақан серінің – «Құлагері», т.б. Сондықтан да «ат ер жігіттің 
тербелген бесігі, батырдың ұшар қанаты, мұратына жеткізер асыл арғымағы» ретінде көбірек айтылады. 
«Ер  жүректісінен,  ат  жүректісі  жақсы»,  «Тұғырдан  тайған  тайраңдамас,  тұлпарын  сатқан  сайраңда-
мас»,  «жабағы  –  тайды  қорлама,  жаз  шыққанда  ат  болар»,  «мінген  атың  болдырмай,  мәрелі  жерге 
жеткізсе, қанат емей немене!», «ер белгісі – құнында, зер белгісі – пұлында, шын сейістер ат қояр, желіде 
тұрған құлынға», «құлын көбеймей – ұлтың өспес», т.б.    
Жылқыны ауызға алғанда халқымыздың жылқымен байланысты ұлттық ойындары – көкпар, қыз қуу, 
аламан бәйге, т.б. еріксіз еске түседі. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
157 
Бала күннен тартып мінсең ат жалын, 
Онда сенің көкірегің от жалын. 
Білдің онда не екенін бәйгенің, 
Бұл өмірде жарыс емес қай күнің. 
                                 (Т. Айбергенов) 
Жалындап жүр жанарында от барда, 
Бұл өмірде одан артық бақ барма? 
Халқымызда азаматтар көп болсын, 
Атой салып, ат қосатын көкпарға! 
                                       (Р. Сәтімбекұлы) 
Жылқы  жылы  халық  ұғымында  елге  жайлы,  жерге  құт  әкеледі  деген  сенімге  негізделген.  Жылқы 
жылының жазы ыстық, желді, жаңбырлы, ал қысы суық, боранды болады. Егін бітік өсіп, мол өнім береді, 
ел молшылыққа кенеледі. Жылқы жылы туғандар өте дарынды болып келеді, бұл жылы туылғандардың 
мінезі де жайдары бірақ кейде көбірек сөйлегенді ұнатады. Олар өз істеріне тиянақты, әрі ақылды болады. 
Істейтін істерін алдын ала жоспарлап қояды. 
Жылқы малын өсірудің қыр – сырын бабаларымыз өте жақсы білген және өздерінің өмірлік тәжірибе-
сін ұрпақтарына өсиет  етіп айтып отырған. Бұрынырақта Албан  елінен шыққан Қалыбек деген бабамыз 
мыңдаған  қаракөк,  көкшұбар  жылқы  тұқымдарын  сұрыптап  өсіріп  отырған  деген  аңыз  бар.  Абыз  қарт 
жылқыларды  түр  –  түсіне,  жас  кәрісіне  қарай  бөліп, іріктеп  баққызған.  «Мал  баққанға  бітеді,  жылқыны 
қумай жайып бақ, теріскейді тебіндетпе, күзде жегіз, ойдан бастап қырға шық, күнгейді төлдетуге сақта», 
-  деп  үнемі  ескертіп  отырады  екен.  Бұл  қарттың  айтуынша  жылқының  бес  серті  бар:  «Жабағымда  еміз, 
тайымда  тарта  мін,  құнанымда  құрта  мін,  дөненімде  дөңкит,  бестімде  бәйгеге  қос,  бәйгеден  келмесем 
басымды кес» - деп үнемі ескертіп отырады екен .  
Бабаларымыз балаларын жинап алып айтатын өсиеттерінде:  
Өрендерім естеріңе ұстаңдар; 
Бесікте балаң болсын. 
Белдеуде бесті атың болсын 
Бестіге балаң ие болады, 
Есті еліне ие болады – дейді екен. 
Халқымыздың  тарихы  да,  өмір  салты  да  төрт  түлікпен  тікелей  байланысты.  Байтақ  Сарыарқадай 
далада  төрт  түлігі  сай,  көңілі  жай,  жегені  құрт  пен  май,  халықтың  бар  дәулеті,  даласының  сәулеті  де  – 
мыңғырған малына сай еді. 
Даламызда кейбір ойланбай істелінген істердің жылқыға тигізген кесірі тарихтан белгілі. «Тың игеру» 
деген жалаң ұранмен төрт түлікке жайлы шұрайлы жерлер тілімденіп жыртылды. Жылқы малына деген 
немқұрайды қараудың  салдарынан даламызда жылқы саны да күрт азайды. Жылқы тағдыры толғантқан 
ақын Кеішілік Мырзабеков өзінің «Боз бие» деген өлеңінде тың игерудің тбиғатқа тигізген кесірін жылқы 
мінезі арқылы айқын көрсете білген: 
Нағашы ауылымның арасы бір – ақ қыр, 
Қозы – лағы қосылған шүйгін қырат бұл. 
Тың көтерген жыл төбенің түбіт көдесін, 
Тарап әкетті тарақ табанды – трактор... 
...Боз бие біздің қырға өруші еді желдесе, 
Қыр беруші еді, құнары тасып селдесе, 
Анам айтты: «Иімейді депбұл жануар, 
Көдесін қырдың бір мезгіл қажап келмесе». 
Халқымыздың  жылқыға  деген  жүрек  жылуын,  сүйіспеншілік  сезімін,  жанашырлық  жақындығын 
ұрпақтардың санасына сіңіріп, ұлтжандылық рухта тәрбие берейік . 
Көшпелі халықтардың тұрмыс тіршілігі ежелден – ақ табиғат аясында өткендіктен олардың қоршаған 
табиғи  орта  туралы  дүниетанымы  табиғатпен  өте  тығыз  байланысты  екені  белгілі.  Қазақ  халқының 
табиғат құбылыстары, оның жеке байлықтары, оларды ұқыпты пайдалана білуі туралы тарихи дәуірлерде 
қалыптасқан  қорытынды  тұжырымдары  мен  экологиялық  ұғымдары  көптеп  кездеседі.  Осындай  таным-
дық  әрі  тәрбиелік  мәні  бар  ұғымдардың  көпшілігі  жабайы  сүтқоректі  жануарларға  арналған.  Жабайы 
сүтқоректілердің  кейбір  түрлері  бағалы  терісі  және  басқа  өнімдері  үшін  ауланса,  екінші  бір  тобынан 
қорғану  қажет  болды.  Әрбір  жануардың  қандай  табиғи  орта  жағдайларында  тіршілік  ететіндіктері, 
таралуы,  көбеюі,  табиғаттағы  және  адам  өмірінде    қандай  маңыз  атқаратындығы  туралы  сан  ғасырлар 
бойы бақылауларынан орынды тұжырым қорытындылар жасап отырды [46,49]. 
Өлкеміздің кең байтақ аудандарына саяхат жасаған жиһанкездер, ғалымдар және зерттеуші мамандар 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
158 
өз еңбектерінде қазақ халқының жабайы жануарлар  жайлы түйген ой түжырымдары мен қорытындыла-
рының ғылыми дәлдігіне таңырқап, ерекше атап өткен. 
Қазақстанның әртүрлі өңірлерінде арнайы ғылыми зерттеулер жүргізіп, еліміздің солтүстігінен оңтүс-
тігіне  қарай  1947  және  1948  жылдары  екі  рет  автокөлікпен  аралап,  зерттеу  материалдарын  жинаған 
орыстың көрнекті зоолог ғалымы Александр Николаевич Формозов (1899 -1973) қазақ халқының жабайы 
жануарлар туралы ұғымдарының мол екендігіне ерекше мән берген. «В жизни казахского народа  дикие 
животные издавна играли большую роль... Поэтому зоркие глаза казахов всегда внимательно следили за 
жизнью  природы;  их  народная  мудрость  накопила  много  интересных  обобщений  и  выводов...  К 
сожелению, зоологические знания казахов до сих пор использовались недостаточно». 
Қазақ  халқының  өмірінен  кейбір  жабайы  жануарлардың  тіршілік  әрекеттерінің  биологиялық  және 
экологиялық  ерекшеліктері  жайында  көптеген  құнды  деректерді  кездестіруге  болады.  Мұндай  бағалы 
тұжырым  қорытынды  ұғымдар  көбіне  халық  өмірінде  ерекше  орын  алған  жабайы  жануарлар  көптеп 
кездеседі. Осындай түрге кемірушілер отрядына жататын құндызды (бобр) ерекше атап өткен. 
Құндық  –  ерте  кездерде  Қазақстанның  батыс,  солтүстік,  шығыс,  оңтүстік  –  шығыс  және  орталық 
аймақтарында кеңінен таралған. Оны жергілікті тұрғындар өте бағалы терісі мен «құндыз қайыры» үшін 
көптеп аулаған. 
«Құндық» және «құндыз қайыр» деген сөздер ХI ғасырда өмір сүрген ғұлама ғалым Махмұт Қашқари-
дың «Түрік тілінің сөздігінде» кездеседі. 
Ертеде  Қазақстан  аумағына  саяхат  жасап,  ғылыми  зерттеулер  жүргізген  ғалымдар  жергілікті 
тұрғындар «құндыз» - деп орысша «бобр» деген жануарды атайтындығы туралы жазба  тарихи деректер 
көп  кездеседі.  Мұндай  пікір  қазақ  халқының  салт  –  дәстүрлерін  өте  жақсы  білетін  этнограф  ғалым 
Г.Н.Потанин (1835- 1920) еңбектерінде де нақты атап көрсетілген. 
«Құндыз  –  суда,  құлан  –қырда»  деген  мәтел  әрбір  жануардың    мекен  ететін  табиғи  орта  жағдайын 
айқын көрсетіп тұр. Қазақстан аумағында 40-қа жуық жер – су атаулары кездеседі және мұндай атаулар 
өзендер мен көлдерге қатысты қойылған. «Құндызды аулама, аққуды атпа» деген тиым сөз, құндызды көп 
аулаудың зиян екенін аңғартады. Құндыздың ұрпағы –«құнай» деп аталады. 
Еліміздің Каспий теңізінде кездесетін ескекаяқтылар отрядына жататын түр – каспий итбалығы. Оның 
да  тіршілік  әрекетіне  қатысты  ұлттық  ұғымдар  бар.  Табиғаттағы  итбалық  тіршілігі    мен  табиғат 
құбылысының арасындағы мұндай заңды байланыс «итбалықтың кіндік кесері» деп аталады. 
Кез  –  келген  жеке  мамандықтың  шыңына  шыққан  маман  өзінің  өмірлік  бағыт  –  бағдарын  мектеп 
жасынан бастап таңдайды да, осыған сай кәсіптік білім алады, маман болады. 
Қазақстан  Республикасының  териофаунасын  зерттеу,  сақтау  мен  пайдаланудың    зерттеушілері 
мектепте  оқып  жатыр.  Міне,солардың  аңдарды  зерттеуге  қызығушылығын  тудыруда  және  осы  сала 
бойынша табиғи қабілетін оятуда мектепте биология пәндерін оқыту барысында халықтық педагогиканы, 
әсіресе жұмбақтар мен мақал – мәтелдерді пайдаланудың мәні зор. 
Халық мұрасының бір саласы болып есептелетін жұмбақтар мен мақал мәтелдер ұлттық педагогиканы 
жүзеге  асыруда  ауыз  және  жазба  әдебиетінің  аса  қолайлы  жанрының  бірі.  Өйткені  аңдар  туралы 
жұмбақтарда  белгілі  бір  жануар  немесе  оның  әрекеттері  астарлы  түрде  белгіленеді.  Сондықтан  сабақ 
үстіндегі  оқушылардың назарын жаңа материалға аудару және  оны тұрақтандыру, әсерлендіру, сезімдік 
қабілетін көтеру, байқампаздығы мен қызығушылығын арттыру жаңаны білуге ынталандыру, яғни ақыл –
ой қызметінің белсенді қалпын болдыру үшін астарлы сөзжұмбақ айрықша орын алады.  
Мысалы: «түйе ерін, есек құлақ, бөкен санды, жылқы құрсақ, бадырақ көзді, жүні жұмсақ,аңыздық аты 
оның  қорқақ»,  «құрылысы  мен  тіршілігі  әрқалай  екі  миллион  өсімдік  пен  жануар,  бірімен  бірін 
шатастырмай тауып ал», «41 белгіден екеуін таңдаған жыртқыш «ең кіші» ол қандай аң?», «аса күшті, аса 
мықты  жыртқыш,  42  тісі  бар,  күлкі  үшін  айтамын  ол  «ең  кіші»  аң,  ұйқтап  жатыр  қар  жауғалы  інінде, 
ойлап  –  ойлап  оның  атын  шешіп  ал»,  «терісі  бар  инелі,  балаларға  сүймелі  қорыққанда  доп  болады, 
жегіштерге  жоқ  болады»,  «аты  жұпар,  заты  тышқан,  бір  кезде  елімізде  көзден  ұшқан,  терісі  оның 
былғары, жылы киім болды соғыс жылдары», «бармақтай ғана бойы, насекомдар болады оның тойы, бір 
жарым  жыл  өмірі,  мешкейлікпен  көңілді».  Міне  осындай  жұмбақтарды  оқу  –  тәрбие  процесінде 
пайдалансақ, оқыту мен білім беру процесін біршама табысты етеді.  
Қазақстан табиғаты алуан түрлі өсімдіктерге бай. Олардың көбі дәрілік өсімдіктерге жатады. 
Дүние жүзіндегі барлық дәрілердің шежіресіне көз жүгіртсек, жүрек ауруларын емдейтін дәрілердің - 
80%,  қақырық  түсіретіндерінің  -  73%,  қан  тоқтататын  дәрілердің  -  60%  тек  өсімдіктерден  жасалады. 
Соңғы  жылдары  халықтың  мәдениеті  артқан  сайын  жиі  қолданылатын  дәрілерді  дәрігермен  келіспей 
өздігінен алушылар саны көбейіп кетті. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
159 
Қазақстанның  Оңтүстік  өңіріндегі  киелі  Арыстанбаб  жерінде,  Отырар  ауданының  «Шеңгелді»  елді 
мекенінің  сортаң  топырақты  далаларында  өзінетән  емдік  қасиеті  бар  дәрілік  өсімдіктер  бар.  Қазақстан 
аумағының көп жеріндегі  дәрілік өсімдіктер барынша аз зерттелген. Әсіресе,  олар шөлді және шөлейтті 
жерлерде көп кездеседі. Ол жерлерде басқа ешбір аймақта кездеспейтін құнды дәрілік өсідіктер бар екені 
даусыз.  Қазақстан  аумағында  өсетін  дәрілік  өсімдіктерді  дәрігердің  бақылауынсыз  пайдалану 
денсаулыққа зиян . 
 
1.  Мухамбаева А.Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и 
молодежи.- Москва:1974. – 182с. 
2.  Р.  Сәтімбеков,  Ө.  Мұстафаев  Табиғатты  ұлы  ана  деп  сана  да  жүрегіңмен  ұл  қызыңдай  аяла.  – Алматы: 
Полиграфия сервис и К, 2004.-109 б. 
3.  Қ.Қайым,  Р.  Сәтімбеков,  Ә.  Әметов,  Ж.  Қожантаева  Биология.  Жалпы  білім  беретін  мектептің  7  – 
сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2003. – 240б., суретті. 
4.  Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана.- Москва: 
Педагогика, 1991. – 254 б. 
 
ПОЗНАВАТЕЛЬНАЯ АКТИВНОСТЬ КАК УСЛОВИЕ РАЗВИТИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО И 
ТВОРЧЕСКОГО ПОТЕНЦИАЛА В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ 
 
Т.Б. Кенжебаева – докторант КазНПУ им. Абая 
 
Түйін 
Бұл  мақалада  автор  педагог  тұлғасының  интегралды  сипаттамаларының  бірі  ретінде  оның  кәсіби  дамуын 
негіздейтін-педагогикалық  креативтілікті  қарастырады.  Болашақ  мұғалімдерде  педагогикалық  креативтіліктің  даму 
қажеттігі әлеуметтік өзара әрекет жағдаяттарының күрделенуімен, кәсіби іс-әрекетте мамандарға деген талаптардың 
жоғарлауымен байланысын сипаттайды.  
Зияткерлік және шығармашылық әлеуетін белсенді қолданатын, жаңа формация мұғалімін даярлау қажеттілігін 
негіздейді. 
 
Summary 
The author substuntiates the necessity of teaches training with new formation, using as intellectual and creative potential in 
professional activity.Future for teachers pedagogical creative necessity development social mutual circumstances of attempt 
difficult, requirements, that said on professional act to the specialists, characterizes connectionto promote. 
Activist apply, new teacher of structure Intellectual and creative potency founds necessity cooking. 
 
Современное  общество  предъявляет  к  человеку  всё  более  высокие  требования.  В  условиях  роста 
социальной  конкуренции  молодому  человеку  необходимо  уметь  творчески  применять  те  знания  и 
навыки,  которыми  он  обладает;  уметь  преобразовать  деятельность  таким  образом,  чтобы  сделать  её  как 
можно более эффективной. Для того, чтобы быть востребованным в современном обществе, необходимо 
превносить  в  него  новое  своей  деятельностью,  т.е.  быть  «незаменимым».  А  для  этого,  что  очевидно, 
деятельность должна носить творческий характер.  
Наше время – это время перемен.  
Сейчас  нашей  республике  нужны  люди,  способные  принимать  нестандартные  решения,  умеющие 
творчески мыслить.  
Получается,  что  все  должны  стать  творцами.  Пусть  одни  в  меньшей  мере,  другие  в  большей,  но 
обязательно все. Природа, все знают, не щедра на таланты. Они как алмазы, встречаются редко…. 
Новое  осмысление  задач  подготовки  педагогов  выявляет  противоречие  между  существующими 
традиционными  подходами  в  подготовке  специалиста  и  насущной  потребностью  развитиятворческой 
личности  педагога  в  профессиональном  обучении.  Глубинные  проблемы  современного  общественного 
развития  не  могут  незатрагивать  проблему  способностей  и  творчества.  Помимо  интеллектуального 
потенциала педагога особую значимость приобретает его способность решать нестандартные, творческие 
задачи. Это требует усиления творческой составляющей образовательного процесса в профессиональной 
подготовке специалиста [1]. 
Современный  специалист,  независимо  от  профиля  своей  подготовки,  должен  принимать 
социальнозначимые  решения,  в  том  числе  внестандартных  ситуациях,  которых  с  учетом  сегодняшних 
социально-экономических  условий  становится  все  больше.  Это  требует  усиления  социально-
психологической составляющей образовательного процесса.  

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
160 
Обозначенные  факторы  привели  к  необходимости  замены  репродуктивно  ориентированного 
профессионального  образования  личностнои  творчески  ориентированным.  Особую  значимость  в  таком 
образовании  приобретают  инновационные  подходы,  наиболее  полноинтегрированные  в  креативной 
образовательной технологии.  
В  рамках  личностного  подхода  профессиональное  развитие  будущего  педагога  понимается  как  рост, 
становление, интеграция и реализация профессионально значимых личностных качеств и способностей, 
профессиональных знаний и умений, но главное – как активное качественное преобразование студентами 
своего внутреннего мира, приводящее к принципиально новому его строю и способу жизнедеятельности - 
творческой самореализации в профессии [2]. 
Ведущими психолого-педагогическимии деямивучебно-воспитательномпроцессе становятся: 
1) развитие профессионального мышления будущих учителей; 
2)  ориентация  жизнедеятельности  высшего  профессионального  образовательного  учреждения  на 
выработку  у  студентов  позиции  самостоятельного  и  ответственного  принятия  решения  в  условиях 
свободы выбора.  
Разработка  базовой  психологической  модели  человека  (Ф.Н.  Гоноболин,  В.А.  Кан-Калик,                  
С.В.  Кондратьева,  Е.А.  Климов,  В.А.Крутецкий,  Н.В.  Кузьмина,  Н.Д.  Левитов  и  др.)  обосновывает 
актуальностьформированияцелостногопсихологическогообликапрофессионалаиособенноеголичностного
итворческого  потенциалов.  Однако  целостного  представления  о  структуре  личностного  потенциала  и 
творческих возможностях специалиста, путях и психологических механизмах и хразвития в педагогиче-
ской  психологии  нет.  Исследования  интеллектуальной  креативности,  как  известно,  имеют  большую 
историю и связаны с именами многих ученых, таких как Б.Г. Ананьев, П.Я. Гальперин, В.Н. Дружинин, 
А.Г.  Ковалев,  В.А.  Крутецкий,  А.М.  Матюшкин,  Н.С.  Лейтес,  Я.А.  Пономарев,  С.Л.  Рубинштейн,         
Б.М. Теплов, О.К. Тихомиров, Н.Б. Шумакова, М.А. Холодная, В.С. Юркевичидругие. Большой вклад в 
разработку  разных  аспектовданной  проблемы  внесли  зарубежные  психологи  М.Воллах,  Дж.Гилфорд, 
С.Медник, В.Смит, Р.Стернберг, П.Торренс, К.Тейлор и другие.  
На  этом  фоне  ситуация  с  исследованием  других  видов  креативности:  социальной,  личностной, 
профессиональной  оказалась  более  сложной.  В  отношении  профессиональной  креативности 
исследования практически отсутствуют. Наиболее близкими к профессиональной креативности являются 
понятия  «профессиональный  потенциал,  личностно-профессиональный  потенциал»  (М.Л.Воронцов, 
2003),  «профессиональный  потенциал  педагога»  (И.П.  Подласый,  1993),  «профессиональная 
компетентность»  (Л.Н.  Захарова,  Н.В.  Кузьмина,  В.Н.  Куницына,  А.К.  Маркова),  «профессиональная 
компетенция» (Т.М.Сорокина, 2002), «педагогическая креативность» (Е.Е. Щербакова, 2000) [3]. 
Отдавая  должное  накопленным  в  психологии  научным  данным,  раскрывающим  специфику  и 
особенности  профессионально-педагогической  деятельности,  ее  структуру  и  психологические 
механизмы,  мы  считаем  вполне  обоснованным  стремление  к  построению  новой  системы  подготовки 
современного  педагога,  в  основе  которой  лежит  развитие  интегральных  характеристик  его  личности. 
Одной  из  интегральных  характеристик  личности  педагога,  обусловливающей  его  профессиональное 
развитие, является профессиональная креативность. От уровня ее сформированности в большей степени 
зависит  эффективное  решение  педагогом  повседневных  задачи  направление  его  развития  в  профессии 
педагога.  
Значимость  развития  профессиональной  креативности  будущих  специалистов  обусловлена 
усложнением  ситуаций  социального  взаимодействия,  повышением  их  нестандартности,  усилением 
требований к специалистам в рамках профессиональной деятельности. При этом очевидна недостаточная 
теоретическая разработка вопросов, касающихся понятия профессиональной креативности, ее структуры 
и  этаповразвития;  налицо  недостаточная  методическая  разработанность  данной  проблемы;  отмечается 
растущая  потребность  в  новых  специалистах,  способных  активно  использовать  творческий  потенциал  в 
профессиональной  деятельности  в  решении  проблем,  связанных  спрофессией.  Все  это  определяет 
высокую социальную, научную и практическую актуальность нашего исследования.  
Теоретические  положения  по  проблеме  развития  творческих  способностей  выводили  в  своих  трудах 
ученые: Б.М.Теплов, Р.С.Немов, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Лук, Я.А.Пономарёв и многие другие. 
Особенностям  становления  личности  подростка,  их  влиянию  на  процесс  развития  творческих 
способностей были посвящены работы И.Ю. Кулагиной, Н.С. Лейтеса, Р.С. Немова, Л.С.Выготского. 
С  педагогической  точки  зрения  эту  проблему  исследовали  И.Я.  Лернер,  Н.С.  Щуркова,  В.А.  Левин, 
А.А. Мелик-Пашаев. 
Разные  ученые  по  разному  определяют  творчество. По  мнению  известных  американских  психологов 
Дороти Сиск и Сандры Кейплан творчество это:  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
161 
- социальное явление, связанное с преобразованием мира;  
- процесс, направленный на открытие мира и самого себя.  
-  преобразующая  деятельность,  в  результате  которой  создается  новое  и  одновременно  ценное; 
ключевое слово – новизна [4]. 
Творчество не дар природы, а приобретенное через трудовую деятельность свойство. 
Именно преобразующая деятельность, включение в неё и являются необходимым условием развития 
способности к творчеству.  
Учеными  доказано,  что  любой  ученик  способен  к  творческой  деятельности,  поэтому  учителю 
необходимо  уметь  организовать  такую  деятельность,  которая  побуждала  бы  каждого  школьника  к 
раскрытию своей креативности (творческих способностей). 
Основная  цель  образования  сегодня  -  создание  адаптивной  окружающей  среды  для  развития 
природосообразных  качеств  личности.  Результаты  академических  знаний  –  все  менее  и  менее  важный 
показатель образования.  
Другой  способ  развития  творчества  основан  на  дифференциации  по  широте  и  глубине  изучаемого 
материала.  Это  так  называемая  обогащенная  программа  обучения.  Однако,  лишь  повышение  уровня 
сложности и увеличение количества материала не способствует созданию оптимальных условий развития 
одаренности.  Нужно  иное,  качественно  новое  содержание  образования,  специальные  программы 
обучения  и  развития  творческого  потенциала,  формирование  лидерства,  умения  общаться  и  других 
качеств, способствующих в будущем социальной реализации творческой личности.  
Обо  всем  этом  говорит  нам  педагогическая  теория,  это  мы  должны  знать,  изучать,  применять  на 
практике. 
Как на сегодняшний день на практике реализуется цель – развитие творческого потенциала? 
Эта цель на практике реализуется в основном с помощью внедрения в учебно-воспитательный процесс 
современных  технологий  обучения,  создание  дифференцированного,  личностно-ориентированного 
процесса  обучения  (это  и  система  индивидуальной  работы,  обучение  спецдисциплинам  по  авторским 
программам, участие в научно-исследовательской работе с привлечением интеллектуального потенциала 
лучших преподавателей, ибо воспитать творческую личность может только педагог-творец. 
Развитие творческих способностей  осуществляется,  прежде всего, посредством развития творческого 
потенциала самого учителя, через совершенствование опыта его творческой деятельности, а также через 
становление у него личностного смысла по развитию творческих способностей воспитанников.  
Еще, одним важнейшим фактором, влияющим на творческое развитие, столь важное для учащегося на 
любом  этапе,  является  творческий  подход  самого  преподавателя,  в  том  числе  и  к  процессу  общения  и 
контакта с учащимися, для чего педагог должен иметь немалые знания и обладать приёмами общения. 
Педагогическое  общение  должно  быть  эмоционально  комфортным  и  личностно  развивающим. 
Профессионализм  общения  учителя  состоит  в  том,  чтобы  преодолеть  естественные  трудности  общения 
из-за  различий в  уровне  подготовки,  способности  помогать  ученикам  обрести  уверенность  в  общении  в 
качестве полноправных партнеров учителя. Для педагога важно помнить, что оптимальное общение – не 
умение держать дисциплину, а обмен с учеником духовными ценностями. Общий язык с учащимися это 
не язык команд, а язык доверия. 
На  наш  взгляд,  педагогическое  творчество  должно  рассматриваться  как  процесс  решения  педагогом 
бесчисленного ряда учебно-воспитательных задач в меняющихся обстоятельствах.  
На  практике  сам  учитель  должен  правильно  понять  цели  обучения,  а  его  творчество  проявляется  в 
умении  приложить  эти  цели  к  своим  условиям  работы.  Это,  как  показывает  практика,  требует  учёта 
множества  факторов.  Естественно,  это  и  уровень  обученности  и  развития  учащихся,  и прогнозирование 
трудностей,  и  умение  наметить  перспективы  развития  для  каждого  ученика,  то  есть  дифференциация 
целей, и преобразование и оригинальная формулировка задач на каждом этапе обучения. 
Если  говорить  о  применительно  к  содержанию  обучения,  то  учитель  должен  прежде  всего  хорошо 
знать  содержание  учебника.  Его  творчество  проявляется  здесь  в  умении  увязать  предлагаемую  ему 
тематику с ситуациями общения, то есть максимально приблизить учебный материал к жизни.  
Индивидуальность понимается как уникальность, неповторимость каждого человеческого существа. 
Человеческая  уникальность  самым  тесным  образом  связана  с  проблемой  творчества.  Творчество 
предполагает  новое  видение,  новый  подход,  новое  решение,  т.е.  готовность  к  отказу  от  привычных 
стереотипов восприятия, мышления и поведения. 
Человеческая  индивидуальность  всегда  неповторима,а  следовательно,  само  ее  появление  есть  уже 
появление  чего-то  нового,  и  реализация  уникальности  каждой  человеческой  индивидуальности  -  это  и 
есть творческий акт. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
162 
Таким  образом,  творческие  проявления  -  это  те  проявления,  в  которых  удалось  реализовать  свою 
уникальную индивидуальность.  
Следовательно,  педагогу,  как  и  представителю  любой  другой  профессии,  желающему  добиваться 
хороших  результатов  в  своей  деятельности,  требуется  хорошая  квалификация,  залогом  которой  может 
быть  только  постоянная  работа  над  собой,  т.е.  развитие  своего  интеллектуального  и  творческого 
потенциала. 
 
1.  Дружинин В.Н. Психология общих способностей. М.:Латерна Вита, 1995- 150 с.  
2.  Митина Л.М. Психология профессионального развития учителя: Автореф. докт. дис. М., 1995. 
3.  Дружинин  В.Н.,  Хазратова  Н.В.  Экспериментальное  исследование  формирующего  влияния  микросреды  на 
креативность // Психол. журнал, 1994. №4.  
4.  Мясищев В.Н. Психология отношений. Избранные психологические труды. Под ред. Бодалёва. М. – Воронеж. 
1995,с. 356. 
 
ПЕРВЫЕ ВСЕМИРНЫЕ ПРОМЫШЛЕННЫЕ ВЫСТАВКИ И «ЭКСПО-2017» В АСТАНЕ 
 
C.С. Киргизбекова – ст. преподаватель кафедры «Графики и дизайна» ХГФ КазНПУ имени Абая, 
Б.Т. Найманов – ст. преподаватель кафедры Графики и дизайна» ХГФ КазНПУ имени Абая 
 
Түйін 
Берілген  мақалады  осыған  дейін  сақталып  келген  халық  шаруашылығы  жетістіктерінің  халықаралық  көрмесін 
өткізудің  кезеңдік  дәстүрінің  бастауы  болған  бірінші  әлемдік  өнеркәсіптік  (немесе  кейбір  кездерде  оларды  сауда 
өндірістік деп атайды)көрменің рөлі мен мәні қарастырылады. 
Және де халықаралық жоғарғы деңгейде өткізілетін іс шараның Астананың да жалпы Қазақстанның экономика-
лық және инфраструктуралық дамуына арналған көзқарастың маңызды тармағы болады. 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматривается  роль  и  значение  первых  всемирных  промышленных(или,  как  их  иногда 
называют,  торгово-промышленных)  выставок,  которые  положили  начало  традиции  периодического  проведения 
международных смотров достижений народного  хозяйства, которые сохранились и поныне.  
А также проведение столь представительного международного мероприятия станет важной вехой с точки зрения 
развития для экономического и инфраструктурного развития как Астаны, так и Казахстана в целом». 
 
Summary 
In  this  article  the  role  and  value  of  the  first  world  industrial  (or  as  them  sometimes  call,  commerce  and  industry) 
exhibitions which traditions of periodic carrying out the international reviews of achievements of a national economy which 
remained and until now began is considered.  
And  also  carrying  out  so representative  international  action  becomes  an  important milestone  from  the  point  of  view  of 
development for economic and infrastructure development as Astana, and Kazakhstan as a whole". 
 
Каждый  месяц  в  наших  городах  открываются  промышленные  выставки  товаров,  услуг,  новых 
технологий.  Такие  выставки  теперь  все  стали  международными,  узкоспециализированными,  с  высоким 
уровнем организации и оснащения, высококлассной рекламой. Но всегда ли так было? Вспомним, как это 
начиналось. 
Инициатором  официального  показа  промышленных  изделий  стала  Англия  –  первая  страна 
капитализма, авангард новой экономической формации. Произошло это в 1756 году. Но эта выставка еще 
не  была не только всемирной, но и международной. Первая всемирная выставка открылась почти через 
100  лет  –  в  1851  году  в  Лондоне,  когда  стали  очевидными  необходимость  расширения  рынка  и  поиск 
новых  потенциальных  потребителей  продукции  стремительно  возрастающей  промышленности.  Торже-
ство новой техники называлось: «Великая выставка изделий промышленности всех наций 1851 года». 
Для экспозиции выставки был специально построен архитектором Джозефом Пэкстоном грандиозный 
дворец  из  стекла  и  стали  –  Кристалл-палас  (Хрустальный  дворец).  Именно  здесь  в  выставочной 
архитектуре  произошел  сдвиг  от  живописности  и  украшательства  к  инженерии,  что  стало  главной 
тенденцией  развития  архитектуры  XX  века.  Дворец  стал  эпохальным  сооружением,  предвосхитившим 
новые методы строительства.[1] 
H.В.  Гоголь,  имевший  дар  исторического  предвидения,  стал  пророком,  написав  однажды:  «Мне 
прежде  приходила  очень  странная  мысль.  Я  думал,  что  весьма  не  помешало  бы  иметь  в  городе  такую 
улицу,  которая  вмещала  в  себе  архитектурную  летопись...  Эта  улица  сделалась  бы  тогда  историею 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
163 
развития вкуса, и кто ленив перевертывать толстые тома, стоило бы только пройти по ней, чтобы узнать 
все».[2]  Такая  улица,  впервые  сооруженная  в  1851  году  на  Всемирной  выставке  в  Лондоне,  стала  затем 
обязательной  на  промышленных  выставках,  преследуя  просветительскую  идею.  Эти  улицы, 
уменьшенных архитектурных копий стали называть АРХИТЕКТУРНЫМ МАСКАРАДОМ. 
Мысль  о  создании  детского  городка  развлечений  «Диснейленд»  в  Америке  родилась  в  середине  XX 
века  после  того,  как  Диснею,  художнику-мультипликатору  и  бизнесмену,  попал  в  руки  альбом 
«Парижская всемирная выставка 1900 года». 
За 160 лет существования у МБВ появилось свое наследие: 
Хрустальный Дворец в Лондоне; Эйфелева башня в Париже; Мост Александра III в Париже; Ротонда в 
Вене  –  павильон  под  самым  огромным  в  мире  куполом;  Королевский  Выставочный  павильон  в 
Мельбурне. [2] 
Заявка города Астаны 
10  июня  2011  года  в  Париже  в  штаб-квартире  Международного  Бюро  Выставок  ответственный 
секретарь  МИД  РК  Рапиль  Жошыбаев,  национальный  координатор  проекта  EXPO-2017,  встретился  с 
Генеральным  секретарем  МБВ  г-ном  Винсенте  Гонсалесом  Лоссерталесом.  Во  время  встречи  г-н 
Жошыбаев передал официальную заявку Республики Казахстан, подписанную Премьер-министром РК. 
Таким образом, 10 июня Казахстан официально вступил в предвыборную борьбу за право проведения 
ЕХРО-2017 в г.Астане. До конца года Министерство экономического развития и торговли РК сформирует 
Заявочное  досье,  с  концепцией,  технико-экономическим  обоснованием,  планом  проведения  самой 
выставки  и  коммуникационной  стратегией,  инфраструктурными  решениями  по  приему  и  безопасности 
гостей. По требованиям МБВ, за 3 месяца работы выставки Астана должна быть готова принять не менее 
3-4 млн. человек и участников из 100 стран мира. 
ЕХРО-2017  в  Астане  может  стать  первой  международной  выставкой,  которая  проводится  в  странах 
Центрально-Азиатского региона и СНГ. 
22  ноября  2012  года  в  результате  тайного  голосования  на  152-й  Генеральной  Ассамблее 
Международного бюро выставок в Париже столица Казахстана, набрав большинство голосов, опередила 
бельгийский город Льеж и была объявлена местом проведения EXPO-2017. 

жүктеу/скачать 4,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: