Студент жастардың гендерлік ерекшелігіне ұлттық тәрбиенің әсері

Жоғары оқу орны студентті тұлғалық дамыту, кәсіби қалыптастыру және әлеуметтендіру институтының бірі болып табылады, онда ұрпақтан ұрпаққа білім беру ғана емес, әлеуметтік тәжірибе беру, сонымен қатар тұлғаның ділі мен құндылығын қалыптастыру, кәсіптік дайындау, мамандық бойынша тұлғаның дамуы мен қалыптасуы жүзеге асырылады. Басқа да әлеуметтік институттар секілді жоғары оқу орны да қоғамдағы ер адам мен әйел туралы түсініктерді жаңғыртады, осыдан гендерлік стереотиптер мен әлеуметтік үрдістер ерекшелене түсуде.

Сондықтан соңғы жылдары гендерлік мәселе адамзат жынысын әлеуметтік және мәдени жете ұғынумен байланысты жоғары білім беру жүйесінде жиі талқылануда.

Қазастанның нарықтық экономикалық қатынасқа өтуі еңбектің гендерлік бөлінісіндегі қызмет түрлерінің адамдардың жыныстық белгілеріне байланысты бөлінуі секілді қайшылықты шиеленістіріп жіберді. Осындай бөлінудің нәтижесінде «әйелдік және еркектік еңбек нарқы» деген ұғым пайда болды. Еуропа мен Азияның ортасындағы географиялық-саяси жағдайларға байланысты оның ықпалы Қазақстанға өз әсерін тигізуде. Осындай жағдайда өзіңнің өзгешелегіңді сақтау үшін де, көптеген мәселелерге, соның ішінде гендер мәселесіне байланысты қазақ халқының дәстүрлі құндылықтар жүйесін, еркек пен әйелдің қоғамдағы орны мен рөлі туралы түсініктер жүйесінің эволюциясын, гендерлік қатынастарға қатысты халықтың тарихи тәжірибесін зерттеудің қажеттілігі туындады.

Соңғы он жылдықта халықаралық гендерлік саясат қалыптасты, әйелдер құқығы мен гендерлік теңдік бойынша халықаралық стандарттар жасалды, өкілеттік халықаралық форумдар өткізілді. Ең маңызды құжаттың бірі - Қазақстан 1998 ж. енген әйелге қатысты дискриминацияның барлық түрлерін жою туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының Конвенциясы.

Қазақстанда гендерлік саясат жүргізу жөніндегі жұмысты Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия үйлестіреді. Оның негізгі міндеті отбасына, әйелдер мен ерлердің теңдігіне қатысты кешенді мемлекеттік саясатты іске асыру болып табылады.

2003 жылдың қараша айының 27-ші жұлдызында үкіметтің қаулысымен (№ 1190) Қазақстан Республикасында Гендерлік саясат тұжырымдамасы мақұлданды. 2005 жылдың қараша айының 29-шы жұлдызында Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен (№ 1677) Тұжырымдаманың негізінде «Қазақстан Республикасында 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы бекітілді. Ол әйелдер мен еркектердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігіне қол жеткізу жөніндегі міндеттердің шешілуін көздейді, тоғыз бөлімнен тұрады.

Мемлекеттік гендерлік саясат базалық гендерлік заңдарға және мемлекет басшысының Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясына сәйкес жүргізіледі. 2009 жылы «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтарының және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» Заң қабылданды.

Кейінгі кездерде ғалымдар адамның жынысынан, яғни биологиялық жынысынан гөрі жыныс иесінің әлеуметтік қызметін сөз етуге беталды. Бұл ретте белгілі бір мәдениет аясында ер адам мен әйелге тән (еркектік, әйелдік) қалыптасқан тілде көрініс беретін мінез-құлық (стереотип) ерекшеліктерін білудің мәні зор. Қоғамда ер адам не әйел болу анатомиялық ерекшеліктерді меңгеруді ғана емес, сонымен бірге белгіленген әлеуметтік рөлді орындауды білдіреді.

Жалпы халықаралық гендерлік тәжірибемен стратегияларды зерттеу негізінде «гендер» ұғымы жеке даралықтан әлеуметтік ­мәдени және саяси категорияға айналды. Ол қоғамның адамдардың биологиялық жынысына тәуелді орындайтын әлеуметтік және мәдени нормалардың жиынтығы деп түсіндіріледі.

«Жыныс» – адамға тумысынан берілетін биологиялық қасиет, ал «гендер» - адам өмір сүріп отырған қоғамның нормалары негізіндегі көзқарастарға сәйкес меңгерілетін, үйрену арқылы қалыптасады.

«Гендер» ұғымы жынысты биологиялық тұрғыдан емес, оны әлеуметтік-мәдени құрастырылым ретінде айқындайды.

"Gender" сөзі ағылшын тілінен аударғанда жыныс (еркек,әйел) дегенді білдіреді, яғни «гендер» – ерлер мен әйелдердің мінез-құлқын, олардың арасындағы әлеуметтік өзара қарым-қатынасты айқындайтын, әлеуметтік және мәдени нормалардың жиынтығы.

Сонымен бірге «гендер» (ағылшынның gender - туу, жыныс деген сөзі) адамның қоғамдағы жүріс-тұрысын және бұл жүріс-тұрыстың қалай қабылдануын анықтайтын әлеуметтік жыныс. Бұл басқа адамдармен (достарымен, әріптестерімен, ата-аналармен, кездейсоқ өтіп бара жатқан адамдармен, т.б.) қарым-қатынасты анықтайтын жыныстық рөлдік мінез-құлық.

Демек гендер ерлер мен әйелдер арасындағы қатынастардың өмірдің барлық салаларында көрініс табатын әлеуметтік қыры. Қоғамда екі гендерді ажыратуға болады – ерлер мен әйелдер. Қарым-қатынаста ер адамдар мен әйел адамдар арасында гендерлік ерекшеліктер байқалады. Адамның жынысқа бөлуіне қарай ерлер мен әйелдердің мінез-құлқы, іс-әрекеті ажыратылып отырады, олар түрлі қызмет атқарады. Гендер әйел мен ердің әлеуметтік ортадағы, қоғамдағы (отбасы, саясат, мәдениет, білім беру т.б.) орны мен рөлін анықтайды.

Нарықтық экономиканың қатаң бәсеке жағдайында «еркектік еңбек нарқы» жоғары немесе бірінші статусқа ие болып отыр. Яғни, жоғары еңбек ақы, қызметте өсу мүмкіндігі, кәсіби деңгейін жетілдіру, өзінің қабілеттерін толығырақ пайдалану, тұлға ретінде өзін жүзеге асыра алу мүмкіндіктеріне ер адамның қолының жету деңгейі әйелмен салыстырғанда әлде қайда жоғары болып отыр.

Осыдан қазіргі әлем бейнесіне әйел факторы белсенді кірісіп, өркениет негіздерін қайта қарауды талап етуде. Адамның бойындағы жақсы-жаман қасиеттері, оның қоғамның басқа мүшелерімен қарым-қатынасы, қоғамның әлеуметтік-мәдени нормалары белгілеген стереотиптік көзқарастар тұрғысынан пайымдалады. Бүгінгі күні тең құқылы болуына талпыну көптеген әйелдерді еркек сапаларынан көбінесе жаманын көшіруге алып келгені белгіл: жаугершілік (әскери өнерді үйрену), теріс қылықтар (шылым шегу, арақ ішу, былапыт сөйлеу, нашақорлық), қаталдық рационализм; өз бойындағы әйелдік сапаларды: жұмсақтық, ақ пейілдік, жақынына көмектесуге дайын болу, әсемдікке талпыну, шыдамдылық бір сөзбен айтқанда – руханилықты жоғалту.

Бұған өткен ғасырда-ақ физиолог Рудольфидің: «Әйел еркекпен салыстырғанда нәзіктеу, жұмсақтау, қозғалмалы, ар-ұжданды болу керек. Жаман тәрбиеленсе, ол әйел фурияға айналады және барлық жағынан еркектен асып түседі» - деген ескертуі дәлел бола алады.

Дегенмен барлық уақыттарда әйелдің орны мен көркемдік әрекетке қабілеттілігі түрлі ұстанымдар мен көзқарастар тұрғысынан талқыланып, сыналды. Адамзаттың екі жынысына да еркек пен әйел психологиясы ұғымдарын бөліп көрсетуге мүмкіндік беретін нақты жалпы белгілер тән.

Қазақтың дәстүрлі философиясында дүниені әйел-еркек бинарлық жұпқа жіктеу адам болмысына қатысты аксиологиялық бағалаулар беріліп, «жақсы әйел, жақсы ер, жаман әйел, жаман еркек» деген мәселелердің көтерілгені, ақын-жыраулар шығармашылығының өзекті болғаны белгілі. Қазақ қоғамындағы отбасы институтының негізгі тірегі – ақылды әйел. Бұл – талассыз қағида. Ұрпақ таратушы әрі тәрбиеші, ҧрпақтың денсаулығын қорғаушы, ұрпақтың санасына сәуле құюшы, ақылы мен мәдениетінің дамуына үлес қосушы – ақылды ана. Ақылды ананың интелектуалдық белгілерінің бүкіл жиынтығы оның аналық сүтімен, содан кейін тәлімімен баланың – ел болашағының бойына дариды. Осыдан барып ақылды ана, ақылды әйел ұғымдары «жар» деген концептіге енеді. Қазақта жақсыжар таңдау, жар болу, жар сүю деген терең ұғымды тіркестер бар. Әйелдің сыртқы көркінен көрі ақылының, мінезділігінің жоғары қойылатыны ақын-жыраулар шығармаларынан, батырлар жырынан, тарихи поэмалардан мәлім.

«Гендер» категориясын педагогикалық үрдіске ендірудің негізді маңызы бар, себебі жоғары мектепте тұлғаның кәсіптік өзін-өзі анықтау, өмірлік мақсатын түсіну, әлеуеметтік жыныстық бағдар негізінде ресурс пен билікке мүмкіндігі туралы түсініктері қалыптасады.

Қоғамдағы түбегейлі өзгерістер кезеңінде адамдарға, әсіресе жастарға өздері орындап жүрген гендерлік рөлді қалай қабылдайтынына, осы қабылдаудың өміріне және кәсіпте өзін танытуына қалай әсер етіп жатқанын тереңірек түсінуіне назар аударуы қажет.

Гендерлік әлеуметтенуге қоғамдағы қалыптасқан гендерлік стереотиптер, яғни әр түрлі жыныстағы адамдар үшін мінез-құлық манерасы, басқа қасиеттер, қоғам өмірінің әр түрлі саласындағы белгілі бір рөлдерді орындау тұлғалық даму және кәсіби қалыптасу траекториясының қамтамасыз етуі аса зор ықпал етеді.