Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

ƏLİŞİR NƏVAİNİN “GÖRMƏDİM” QƏZƏLİ  

VƏ AZƏRBAYCAN POEZİYASINDA İZLƏRİ 

Doç. Elmira MƏMMƏDOVA-KEKEÇ



 

Xülasə: Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin tarixi qədimdir. Əlişir Nəvai yaradıcılığı bu əlaqələrdə xüsusi 

rol  oynamış  ədəbi  şəxsiyyətdir.  Onun  Nəsimi  təsiri  ilə  yazdığı  bir  çox  qəzəlləri  Azərbaycan  şairləri  üçün 

ideya  qaynağı  olmuşdur.  Məqalədə  həmin  ideya  qaynağının  təsiri  altında  Kişvəri  Təbrizi,  Füzuli,  Nişat 

Şirvani,  Molla  Pənah  Vaqif,  Aşıq  Ələsgər  və  Hüseyn  Cavidin  qələmə  aldıqları  zəmanədən  və  insanlardan 

şikayət  xarakterli  şeirləri  təhlil  olunur.  Füzulinin  bu  ruhda  şeri  “Gördüm”,  digərlərininki  isə  “Tapmadım”, 

“Görmədim”  rədifləri  ilə  qələmə  alınmışdır.  Azərbaycan  poeziyasında  bu  cür  şeirlər  Nəvai  yaradıcılığı  ilə 

əlaqədə  və  sistematik  şəkildə  ilk  dəfə  bu  məqalədə  öyrənilir.  Bundan  başqa  XIX  əsr  türkmən  şairi  Molla 

Nəfəsin də eyni rədifli və həmin məzmunda şeir yazması əslində bu qəzəlin bütün türk xalqları poeziyasında 

olan izlərini göstərir.  

Açar Sözlər: Əlişir Nəvai, Molla Nəfəs, Kişvəri, Füzuli, Nişat Şirvani, Vaqif, Aşıq Ələsgər, Hüseyn Cavid, 

“Görmədim”, qəzəl, vəfasızlıq.  

Alishir Navai’s “Gormedim” Ghazal and it’s Traces in Azebaijan Poetry 

Abstracat:  The  relations  between  Azerbaijan  and  Uzbek  are  ancient.  The  creativity  of  the  A.  Navai  is  the 

literary person who played special role in this relation. His some ghazals which written by the influence of 

Nasimi have been the source of idea to Azerbaijan poets. In the  article,  the poems about complaints about 

time  and  human  by  Kishvari  Tabrizi,  Fuzuly,  Nishat  Shirvani,  Molla  Panah  Vagif,  Ashug  Alasgar  and 

Huseyn Javid are analyzed. "I saw" by Fuzuly and "I have not found ", "I have not seen" by others have taken 

a  pen  with  same  theme.  These  kinds  of  poems  in  Azerbaijan  poetry  first  time  analyzed  with  the  relation 

creativity of Navai and systematically. Despite of these, writing of the poem with same radif and theme by 

Molla Nafas who is Turkmen is also sowed the vestiges of separating of this kind of ghazals among whole 

Turkish nations.  

Keywords:  Alishir  Navai,  Molla  Nafas,  Khisvari,  Fuzuly,  Nishat  Shirvani,  Vagif,  Ashug  Alasgar  and 

Huseyn Javid, "Gormedim", ghazal, infidelity. 

Giriş 

XV  əsr  cığatay  ədəbiyyatının  ən  böyük  nümayəndəsi  Əlişir  Nəvai  (1441-1501)  zəngin  ədəbi  irs 

qoyub getmiş, söz mülkündə əbədiyaşarlıq qazanmışdır. “Nizaməddin Əmir Əlişir Nəvai özbək xalqının 

yetirdiyi  böyük  mütəfəkkir  şairlərdən,  Şərq  klassik  ədəbiyyatının  görkəmli  nümayəndələrindən  biridir”. 

(Beqdeli,  1970:  237)  O,  sadəcə  qiymətli  bədii  əsərləri  ilə  deyil,  ədəbi  təsir  dairəsi  ilə  də  ölməzliyə 

qovuşmuşdur. Nəvai yaşadığı dövrdə və daha sonralar divan şerinin inkişafında böyük rol oynamış və bir 

çox  müəlliflərin  ədəbi  yaradıcılığına  istiqamət  vermişdir.  Beləliklə,  sələf-xələf  münasibətlərində 

özünəməxsus  yer  alan  bu  böyük  şair  Azərbaycan  ədəbiyyatından  bəhrələndiyi  kimi,  poeziyamızda  da 

özünəməxsus izlərini qoymuşdur.  

Əlişir Nəvai bu əlaqələr sistemində elə bir həlqədir ki, həm Azərbaycan ədəbiyyatından əxz etmiş, 

həm də Azərbaycan şairlərinə ilham qaynağı olmuşdur. «O, orta əsrlərdə Azərbaycan ədəbi əlaqələri ilə 

ən  çox  bağlı  olmuş  və  Azərbaycan şairlərinin  inkişafına  ən çox təsir etmiş  Orta  Asiya  şairidir.  Nizami 

Gəncəvi,  Nəsimi,  Marağalı  Əşrəf,  Qasim  Ənvar  kimi  Azərbaycan  şairlərinin  əsərlərindən  bəhrələnən, 

onların  yaradıcılığına  böyük  hörmət  və  məhəbbətlə  yanaşan  Nəvai  özündən  sonra  gələn  Azərbaycan 

şairlərinin  –  Kişvəri,  Xətai  və  Füzulinin,  XVII  əsrdə  Rəhməti,  Sadiqi,  Əmani,  Saib,  Qövsi,  Zəfər  və 

başqalarının yaradıcılığına təsir etmişdir». (Kərimov) 

Bu  təsirlərdən  bəhs  açan  tədqiqatlarda  daha  çox  Nizami-Nəvai,  Nəsimi-Nəvai,  Nəvai-Füzuli 

münasibətlərinə  toxunulmuşdur.  Ümumiyyətlə,  Nəvai  Nizaminin  “Xəmsə”sinə  türk  dilində  (cığatayca) 

cavab  yazan  ilk  müəllif  kimi  ədəbi  əlaqələr  istiqamətində  xüsusi  yeri  olan  şairdir.  Amma  bu  əlaqələr 

təkcə  Nizami  ilə  məhdudlaşmır.  Daha  sonra  yaşayıb-yaradan  Azərbaycan  şairləri  isə  Nəvainin 

əsərlərindən bəhrələnmiş və ona nəzirələr yazmışlar. Hətta “Cənnət Nağıyevanın dediyi kimi, Füzulidən 

sonrakı dövrdə Nəvai şeirləri Azərbaycan ədəbiyyatına iki yolla təsir etmişdir: 1) Füzuli vasitəsilə; 2) Nə-

vainin öz əsərlərindən, orijinaldan istifadə vasitəsi ilə”. (Kərimov)  

                                                      



 

Bakı Avrasiya Universiteti AMEA Folklor İns. Türk Xalqları Folkloru Şöb, mamedovaelmira4@gmail.com 

162 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Məqaləmizdə Nəvainin indiyə qədər tədqiqata cəlb olunmamış bir qəzəlinin təsirləri haqqında bəhs 

açacağıq.  Bu  qəzəl  Əlişir  Nəvainin  XVI-XX  əsr  Azərbaycan  poeziyasındakı  izlərini  göstərəcək 

mahiyyətdədir. Nəvainin həmin qəzəli və poeziyası kontekstində araşdıracağımız nəzirə xarakterli şeirlər 

Azərbaycanın  görkəmli  şairləri  Kişvəri,  Nişat  Şirvani,  Molla  Pənah  Vaqif  və  Hüseyn  Cavidə,  eləcə  də 

aşıq  şerinin  ustadlarından  Aşıq  Ələsgərə  məxsusdur.  Bunun  üçün  ilk  növbədə  həmin  nəzirələrin  ideya 

qaynağı olan Əlişir Nəvaiyə məxsus “Görmədim” qəzəlinə nəzər salaq. 

1.

 

Əlişir Nəvainin “Görmədim” qəzəlinin məzmunu və səciyyəsi: 

Məlum  olduğu  kimi,  Nəvai  həm  lirik  şair  kimi,  həm  də  məsnəvilər  müəllifi  kimi  məşhurdur. 

Türkcə  əsərlərində  Nəvai,  farsca  əsərlərində  isə  Fani  təxəllüsündən  istifadə  etmişdir.    Şairin  üçüncü 

divanında yer alan şeirlərdən biri də “Görmədim” rədifli qəzəldir. Rədif üçün seçilmiş sözdən məlum olur 

ki,  qəzəl  incik  şair  könlünün  ifadəsidir  və  şikayət  ruhunda  qələmə  alınmşdır.  Həqiqətən  də,  qəzəl 

insanların və dünyanın vəfasızlığı mövzusunda qələmə alınmış klassik nümunələrdəndir. Şair ilk beytdən 

sədaqət  göstərdiyi  insanlardan  vəfasızlıq  gördüyünü,  uğruna  canını  verdiklərindən  bunun  əvəzini 

almadığını  dilə  gətirir.  Şeir,  ümumiyyətlə,  şikayət  və  narazılıq  duyğuları  ilə  qələmə  alınmışdır.  Qəzəl 

maraqlı poetik quruluşa malikdir. Bədii sual əsas ifadə forması kimi seçilmiş və fikri qüvvətləndirmişdir. 

Nəvai bədii suallarla mühiti və dövründən şikayət edir:  

Kimga qildim bir vafokim, yuz jafosin ko`rmadim?! 

Ko`rguzub yuz mehr, ming dardu balosin ko`rmadim?! 

 

Kimga boshimni fido qildimki, boshim qasdig`a 

Har tarafdin yuz tuman tig`i jafosin ko`rmadim?!  

(Navoiy) 

Qəzəl ümumi olaraq, insanlardan, ətrafındakılardan şikayətlə başlasa da, daha sonrakı beytlərdə bu 

şikayət  konkret  bir  biçim  alır  və  şair  mehrü  məhəbbət  göstərdiyi  dilbərin  də  vəfasızlığını  dilə  gətirir. 

Qəzəlin sonunda Nəvai hüsn əhlindən vəfa gözləməyin əslində mənasız bir iş olduğunu bildirir və hüsnü 

gözəl olanlardan vəfa tələb etməyi əsassız sayır. Yeddi beytlik qəzəlin ilk beş beytində Nəvai dilbəri və 

dost-tanışına vəfa göstərdiyini,  əvəzində isə cəfa, dərd, kədər gördüyünü bədii sualla ifadə edir. Son iki 

beyt  isə  sanki  nəticə  mahiyyətini  daşıyır  və  şair  dostuna  səslənərək,  xüsusilə  hüsn  əhlindən  vəfa 

gözləməməsini diləyir. Əslində bədii sualların da həmin dostuna ünvanlandığını deyə bilərik və göstərdiyi 

fədakarlıqlar  qarşılığında  sədaqətsizlik  və  cəfa  görən  Nəvai  rəfiqini  öz  başına  gələnlərdən  bir  nəticə 

çıxarmağa səsləyir.   

Nəvainin  bu  qəzəli  Səadət  Şıxıyeva  tərəfindən  sözlük  və  poetik  obrazlar  baxımından  Nəsimi  şeri 

kontekstində araşdırılmış və aşağıdakı müqayisə aparılmışdır:  

Nəsimi:   Düşdü könül ala gözün ağınavü qarəsinə,  

 

 

Ayruq anınla kimsənin ağı nədir, qarəsi nə? 

 

Nəvai:  

Kimga soldim ko`z qoravu oqini ishq ichrakim, 

Qon aro pinhon ko`zum oqu qorosin ko`rmadim?! 

(Şıxıyeva, 2009: 290) 

Həmin  araşdırmaların  davamı  kimi  qeyd  etmək  istərdik  ki,  Nəvainin  “Tapmadım”  rədifli  şerinin 

yazılmasında  Nəsiminin  “Bulunmaz”  şerinin  müəyyən  rolu  olmuşdur.    Əslində  “Tapmadım”  və 

“Bulunmaz”  sözləri  müxtəlif    türk  dillərində  (cığatay  və  oğuz)  istifadə  olunan  sinonim  sözlərdir  və 

Nəsimi də öz qəzəlində “bulunmayan vəfalı yar”dan şikayət edir.  Sonradan Azərbaycan şerinə məzmun 

baxımından təsir göstərəcək “Görmədim” şerini Nəvainin həm də Nəsimi yaradıcılığından ilham alaraq 

yazdığı qənaətinə gələ bilərik.  

Nəsimi-Nəvai təsirində olan şairlərdən biri də Kişvəri Təbrizidir. Kişvəri bu qəzəldən təsirlənərək 

“Tapmadım” rədifli təxmisini qələmə almışdır.  

2.

 

“Görmədim” rədifli şeirlər: məzmun yaxınlığı, struktur ayrılığı   

“Görmədim”  rədifli  şeirlərə  keçməzdən  əvvəl  Məhəmməd  Füzulinin  “Gördüm”  rədifli  qəzəlinin 

təhlilini verərək, bu mövzu ilə əlaqəsini vurğulamaq istəyirik. Bildiyimiz  kimi,  Nizamidən sonra “Leyli 

və Məcnun” mövzusuna həm Nəvai, həm də Füzuli müraciət etmişdir. İkincinin qələmə aldığı poemada 

verilən qəzəllərdən biri də “Gördüm” rədifli aşağıdakı nümunədir: 

Vəfa hər kimsədən kim, istədim, ondan cəfa gördüm, 

Kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm. 

163 

Doç. Elmira MEMMEDOVA-KEKEÇ/Elişir Nevainin “Görmedim” Gezeli ve Azerbaycan Poeziyası…. 

 

 

 

 

 

(Füzuli,2005: 115) 

Fikrimizcə,  Füzuli  bu  qəzəlini  də  Nəsimi  və  Nəvainin  yuxarıda  təhlil  etdiyimiz  şeirləri 

kontekstində qələmə almışdır. Bir cəhəti də vurğulamaq istəyirik ki, “Görmədim” rədifli nəzirə şeirlərlə 

bu  qəzəl  arasında  məzmun  vəhdəti  vardır.  Sadəcə  Füzuli  qələminin  təkrarolunmazlığı  digərlərindən 

seçilmək və fərqlənməq cəhəti ilə burada da özünü göstərir.  

Azərbaycan  realist  ədəbiyyatının  banilərindən  sayılan  M.P.Vaqif  özünün  “Görmədim” 

müxəmməsini Əlişir Nəvainin  “Görmədim” rədifli qəzəlinin təsiri ilə qələmə almışdır, desək, yanılmarıq. 

Bu  iki  şeiri  müqayisəli  təhlilə  başlamadan  öncə  burada  bir  xatırlatma  etmək  istərdik.  Cənnət  Nağıyeva 

Füzuli ilə Nəvai əlaqəsindən bəhs edərkən yazır: “Hər iki şairin lirikasını müqayisə yolu ilə təhlil etdikdə 

Füzulinin Nəvai tərəfindən əsası qoyulmuş fikirlə necə şərik olduğunu, onu öz şəxsi arzularına, ruhuna 

uyğun,  sənətkarlıq  xüsusiyyətləri  baxımından  necə  inkişaf  etdirməyə  çalışdığını  görmək  olar.  Onun 

"Görgəc", "Könül", "Bəhs", "Tut", "Təmə", "Şəm" rədifli və başqa qəzəllərini göstərmək olar. Bunlarda 

yalnız rədif birliyi, vəzn birliyi deyil, ruh birliyi, həyata, varlığa münasibət birliyi var”. (Nağıyeva, 2001: 

129)  Fikrimizcə,  eyni  fikri  müqayisəyə  cəlb  etdiyimiz  “Görmədim”  şeirləri  haqqında  da  söyləmək 

mümkündür: 

Mən cahan mülkündə mütləq dоğru halət görmədim, 

Hər nə gördüm əyri gördüm, özgə babət görmədim. 

Burada Vaqif cəmiyyətin ayrı-ayrı nümayəndələri, sultanlar, dərvişlər, ədalətsiz bəylər haqqında da 

mənfi fikirlər səsləndirmişdir. Əlişir Nəvai kimi Vaqif də insanlardakı vəfasızlığı ən böyük nöqsan kimi 

dəyərləndirir. Lakin Vaqif cəmiyyətdə görünən bir çox eybəcərlik, nadanlıq, satqınlıq, sədaqətsizlik kimi 

mövzulara  da  toxunur  və  sələfindən  fərqli  olaraq,  daha  geniş  şəkildə  və  təfərrüatlı  olaraq,  naqislikləri 

qələmə alır. Vaqif də Nəsimi və Nəvai kimi yaxşı bir dost/yar/yoldaş/sirdaş tapmadığından şikayətçidir. 

Eyni düşüncəni – yaxşılıq edib yamanlıq görmək fikrini Nəvai qəzəlində də görürük.  

Vaqifin  müxəmməsinin  digər  bir  özəlliyi  isə  sadəcə  şəxsi  şikayət  zəminində  deyil,  cəmiyyətə 

güzgü  olması  və  bütün  ömrü  boyu  müşahidə  elədikləri  mənfi  cəhətləri  əks  etdirməsi  ilə  əlamətdar 

olmasıdır.  Nəvaidən  gələn  ənənənin  davamı  olaraq  Vaqif  də  şerin  sonuncu  bəndini  dini  çalarlarla 

yekunlaşdırır, sadəcə Allaha güvəndiyini qeyd edir.  

Bu  əlaqələr  silsiləsində  Nişat  Şirvani  şerinin  xüsusi  bir  yeri  var.  Onun  da  “Görmədim”  rədifli 

mürəbbesi mövcuddur və bəhs etdiyimiz şeirlərlə səsləşir. Bu baxımdan Həmid Araslı qeyd edir: “Nişat 

Şirvani  lirikasına  dərin  bir  kədər,  narazılıq  və  şikayət  əhvali-ruhiyyəsi  hakimdir”.  (Araslı,  1956:  186) 

Şerin ilk bəndində dərdinə təbiblərin çarə tapmadığını, çünki bu möhnətin vəfasızlıqdan olduğunu deyən 

Nişati həqiqi dost tapmadığının kədəri içindədir: 

Hər təbibə söylədim dərdim, dəvasın görmədim, 

Möhnətü-dərdü-qəmin, heç intəhasın görmədim, 

Bu cəhanın bir həqiqi aşinasın görmədim,  

Hər kimin çəkdim cəfasın, bir vəfasın görmədim 

(Araslı, 1956: 186) 

Bu  şeirin  bəndlərinin  sayı  beşdir.  Sonuncu  misra  bütün  bəndlərdə  təkrar  olunur.  Bu  baxımdan 

forma  etibarilə  Nişat  Şirvaninin  şeri  digər  örnəklərdən  seçilir,  amma  məzmun  etibarilə  isə  vəfasızlıq 

motivi  ilə  digər  nümunələrlə  ortaq  cəhətlərə  malikdir.  Hətta  bu  şeirlərin  bəzilərində  qəlibləşmiş  söz  və 

ifadələrə də rast gəlirik: cəfa, vəfa, aşina, bivəfa kimi sözlər bu məzmunda şeirlər üçün səciyyəvi leksik 

tərkib kimi özünü göstərir.  

Azərbaycan  aşıq  şerində  isə  bəhs  etdiyimiz  məzmunda  şeirlərə  örnək  olaraq,  Aşıq  Ələsgərin 

“Görmədim” rədifli qoşması diqqəti cəlb edir. Aşıq da öz qoşmasına yuxarıdakı şeirlərin əsas mövzusu 

olan vəfasızlıq məfhumu ilə başlayır və daha çox dost-yoldaşlıqdakı namərdliyi tənqid edir: 

Bivəfanın, müxənnəsin, nakəsin, 

Doğru sözün, düz ilqarın görmədim. 

Namərdin dünyada çox çəkdim bəhsin 

Namusun, qeyrətin, arın görmədim. 

(Aşıq Ələsgər,  2004: 51) 

Nəhayət,  təhlilə  cəlb  edəcəyimiz  “Görmədim”  rədifli  növbəti  şeir  Hüseyn  Cavidə  məxsusdur. 

Azərbaycan  ədəbiyyatının  böyük  romantik  şairinin  dörd  bənddən  ibarət  bu  mənzuməsinə  də  yuxarıda 

164 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

təhlilə  cəlb  etdiyimiz  şeirlərə  məxsus  şikayət  və  etiraz  motivləri  hakimdir.  H.Cavid  də  gözəllərin 

vəfasızlığı və sədaqətsizliyi ucbatından başına gələn bəlaları təsvir edərək şeirə başlayır:  

Bilmədim, uydum şu məcnun könlümün fəryadinə, 

Eşqə dil verdim, bəladən başqa bir şey görmədim. 

Ruhi-məcruhum gözəllərdən vəfa bəklər yenə, 

Bən hənuz əsla cəfadən başqa bir şey görmədim. 

(Hüseyn, 2005: 69) 

Daha  sonrakı  bəndlərdə  Cavid  insanlara  mərhəmət  duyub,  sevgi  göstərməsindən  və  qarşılığında 

riyakarlıq  görməsindən  şikayət  edir.  Sonuncu  bənddə  isə  H.Cavid  qələminə  məxsus  ümumiləşdirilmə 

aparılır  və  cəmiyyətdə  hər  sevginin  arxasında  xəyanətin,  hər  gülüşün  arxasında  hiylənin  durduğu  acı 

təəssüf hissi ilə qeyd edilir. 

Nəticə 

Beləliklə,  təhlilə  cəlb  etdiyimiz  şeirlərə  ümumi  olaraq  bir  ruh  hakimdir:  vəfasızlıqdan  şikayət, 

etiraz  və  tənqid.  Nəvainin  qəzəlində  janrın  tələbindən  irəli  gələn  bir  xüsusiyyət  diqqətimizi  çəkdi:  bu 

ictimai  nöqsanlar  onun  şerində  daha  çox  sevgi  kontekstində,  insan  sədaqəti  və  vəfası  fonunda 

dəyərləndirilir. Füzuli fəlsəfi yanaşma ilə bütün varlığın təbiətində dönüklük olduğunu deyir. M.P.Vaqif 

isə  Əlişir  Nəvaidən  gələn  ənənəni  realist  şeirdə  davam  etdirməklə  yanaşı,  cəmiyyətdəki  ümumi 

nöqsanlardan  da  bəhs  edir.  Nişat  Şirvani  şerində  şəxsi  narazılıq  motivləri  güclü  olsa  da,  bivəfa 

insanlardan uzaq olmaq tövsiyə edilir. Şair bivəfa dünyada hz. Əliyə sığınaraq, ondan imdad diləyir. Aşıq 

Ələsgərin qoşması isə ümumxalq təfəkküründən gələn düşüncənin əksi kimi səslənir və eyni zamandanda 

xalq  dilindən  gələn  deyim  və  idafələrlə  zəngindir.  Burada  vəfasızlıq  daha  çox  dostluq  kontekstində  öz 

qiymətini  alır.  H.Cavid  isə  romantik  şair  kimi  gözəllərdən  vəfasızlıq  görsə  də,  hələ  ümidini  itirməmiş 

kimi görünür.  

Beləliklə,  Nəsimi  şerindən  ilhamlanaraq  “Tapmadım”,  “Görmədim”  kimi  qəzəllər  yazan  Nəvai 

şerinin    bilvasitə  və  bilavasitə  Azərbaycan  ədəbiyyatının  müxtəlif  mərhələlərində  və  ayrı-ayrı  ədəbi 

şəxsiyyətlərin qələmində fərqli çalarlarla təsirini və bədii əksini görürük.  

ƏDƏBİYYAT 

Araslı Həmid. (1956). XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Azərbaycan 

Universiteti Nəşriyyatı  

Aşıq Ələsgər. (2004). Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb” 

Beqdeli Qulamhüseyn. (1970). Şərq ədəbiyyatında “Xosrov və Şirin” mövzusu. Bakı: Elm nəşriyyatı,  

Bertels  Yevgeni  Eduardoviç.  B(1940).  öyük  Azərbaycan  şairi  Nizami:  Epoxası-həyatı  –  yaradıcılığı.  (çevirəni  Z. 

Abdullayev ; red. A. Dadaşzadə) Bakı: Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutu,  

Əlişir  Nəvai  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığında  (məqalə  toplusu).  (2009).  Toplayanı,  tərtib  edəni  və  nəşrə 

hazırlayanı: Almaz Ülvi. Bakı: Qartal 

Füzuli Məhəmməd. (2005). Əsərləri. Altı cilddə. II cild. Bakı, "Şərq-Qərb"  

http://edebiyyat.biz/az/view/4041/ozbek-edebiyyati-ve-edebiyyatsunasliginda-nizami-nesimi-ve-fuzuli-eneneleri/ 

Hüsеyn Cavid. (2005). Əsərləri. Bеş cilddə. I cild. Bakı, “Lidеr nəşriyyat”  

İmadəddin Nəsimi. (2004). Sеçilmiş əsərləri. İki cilddə. II cild. Bakı, “Lidеr nəşriyyat”  

Kərimov Paşa. XVII əsrdə Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri.  

(http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=704) 

Kişvəri. (2010). Türk divanı (Avtoqraf nüsxəsi). Bakı: Nurlan  

Molla Pənah Vaqif. (azerbaycanli.org/az/page776.html) 

Mоlla Pənah Vaqif. (2004). Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”  

Nağıyeva Cənnət. (2001). Azərbaycanda Nəvai. Bakı: Tural-Ə NPM  

Navoiy Alisher. Badoyi' ul-Vasat (II- qism). 

(http://kutubxona.com/Alisher_Navoiy._Badoyi'_ul-Vasat_(II-_qism)  

Şıxıyeva  Səadət.  (2009)  Nəvai  yaradıcılığında  Nəsimi  şəxsiyyəti  və  sözünün  cilvələri.  Əlişir  Nəvai  Azərbaycan 

ədəbiyyatşünaslığında (məqalə toplusu). Bakı: Qartal s. 278-302 

Şıxıyeva  Səadət.  (2009).  XV  yüzil  türk  bədii-fəlsəfi  fikir  tarixində  Nəsiminin  yeri.  Əlişir  Nəvai  Azərbaycan 

ədəbiyyatşünaslığında (məqalə toplusu). Bakı: Qartal, s. 276-278 

Şirvani Nişat. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10882,nisatsirvanipdf.pdf?0 

Ülvi Almaz. (2008). Azərbaycan-özbək (cığatay) ədəbi əlaqələri (dövrlər, simalar, janrlar, təmayüllər). Bakı, Qartal  

Ülvi Almaz. Özbək ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığında Nizami, Nəsimi və Füzuli ənənələri.  

POSTMODERNİZM AÇISINDAN  

EBEDÎ GELİN - DAĞLAR YIKILDIĞI ZAMAN ROMANI 

Emrah MEYDAN



 

Özet:  İlk  defa  1954  yılında  İngiliz  tarihçi  Arnold  Toynbee  tarafından  “Tarihin  Tetkiki”  isimli  eserde 

bahsedilen postmodernizm, modernizmin dayatmalarına karşı ortaya çıkmış bir düşünce akımıdır. Edebiyatı 

da  etkilemiş olan postmodernizm, edebî  metinlere  geleneksel  anlayıştan  farklı bir kurgu  getirmiştir. Kırgız 

edebiyatının  önemli  isimlerinden  Cengiz  Aytmatov’un  son  romanı  olan  “Ebedî  Gelin  -  Dağlar  Yıkıldığı 

Zaman”  kurgu  açısından  postmodern  edebiyat  anlayışına  uygun  niteliklere  sahiptir.  Bu  bildiride, 

Aytmatov’un  ele  aldığımız  eseri  postmodernizm  açısından  incelenmiş  ve  eserde  yer  alan  postmodern 

özellikler tespit edilmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Cengiz Aytmatov, Ebedî Gelin - Dağlar Yıkıldığı Zaman, Postmodernizm 

Eternal Bride - When the Mountains Fall in Terms of Postmodernism 

Abstract:  Postmodernism is  a  movement emerged against the imposition of  modernism and  mentioned for 

the  first  time  in  the  work  of  English  Historian  Arnold  Toynbee  named  "A  Study  of  History"  in  1954. 

Influencing  literature,  postmodernism  introduced  a  different  fiction  different  from  traditional  approach  for 

literary  texts.  Regarding  fiction,  the  last  novel  of  Cengiz  Aytmatov,  one  of  the  most  important  names  of 

Kirghiz Literature, "Eternal Bride - When the Mountains Fall" has elements suitable of postmodern approach 

to  literature.  In  this  paper,  abovementioned  work  of  Aytmatov  is  analysed  and  postmodern  features  are 

identified. 

Keywords: Cengiz Aytmatov, Eternal Bride - When The Mountains Fall, Postmodernism 

Giriş 

Modern sonrası demek olan postmodernizm, Aydınlanma çağında temelleri atılan tüm modern yapı 

ve anlayışlara karşı oluşturulmaya çalışılan yeni sanat ve düşünce anlayışının genel adıdır  (Çetin 2012: 

91).  Modernizmin  salt  akılcı  ve  genellemeci  çözüm  önerilerine  karşı  postmodernizm,  bu  çözümlerin 

yerine  işe  yarayan  her  şeyden  faydalanma  esasını  getiriyordu.  Bu  çoğulculuk  ve  fayda  özelliğine 

dayanarak postmodern roman, yazarın elindeki malzemeyi istediği gibi kullandığı roman anlayışının adı 

olmuştur. 

Postmodern  eser,  modernizmin  ortaya  koyduğu  benzerlikleri  ve  bireyler  arasındaki  aynileşmeyi 

yıkmayı  hedef  almaktadır.  Bu  yüzden  postmodern  eserlerde,  romanın  gerçek  bir  vaka  gibi  verilmesi 

geleneğine  karşı,  romanın  aslında  bir  kurgu  olduğu,  bilinçli  bir  şekilde,  okuyucuya  yansıtılır  ve  kurgu 

oyunları çok fazla ön plana çıkarılır.  

Eserin  konusu  kısaca  şöyledir:  Kar  parsı  Jaabars’ın  hikâyesi  ile  başlayan  roman,  bir  zamanlar 

sürünün  önderi  olan  Jaabars’ın  yaşlanınca  eşinin  başka  bir  pars  tarafından  elinden  alınması,  sürüden 

kovulması  ve  yalnızlığa  mahkûm  olmasını  kader  vurgusuyla  birlikte  anlatmaktadır.  Mağlubiyeti  içine 

sindiremeyen  Jaabars,  çağlayanların  arasından  dağların  yüksek  kesimlerine  doğru  yol  alarak  onu 

kimsenin  bulamayacağı  Üzengili  dağların  tepesine  ulaşmak,  kaybolmak  istiyordu.  Eserin  başkahramanı 

Arsen Samançin ise, üniversiteyi Moskova’da okumuş, birkaç dil bilen zeki birisidir. Tanınmış ve idealist 

bir  gazetecidir.  Samançin’in  sevgilisi  olan  Aydana  Samarova  ise  operacıdır.  Samançin’in  Ebedi  Gelin 

operası hazırlama ve Aydana’nın onu seslendirmesi ile ilgili bir hayali vardır. Ancak Aydana’nın, Ertaş 

Kurçal aracılığıyla şov dünyasına geçiş yapması ile hem Aydana hem de opera fikri Samançin için yok 

olmuştur.  Yazdığı  makalelerde  piyasa  ekonomisinden  ve  bu  ekonominin  patronlarından,  eleştirel  bir 

tarzda, sıkça söz eden Samançin, zamanla istenmeyen ve dışlanan adam durumuna düşmüştür. Bu durum 

üzerine  Samançin,  Ertaş  Kurçal’ı  öldürmeyi  düşünmüştür.  Bütün  bu  olayların  yaşandığı  sırada 

Samançin’in amcası, Bektur Ağa telefon açıp, Arap turistlerin başta kar parsı olmak üzere avlanmak için 

geleceklerini  ve  Samançin’in  de  tercümanlık  yapmasını  istediğini  söylüyor.  Avcı  grubun  başında  olan, 

Samançin’in  okul  arkadaşı,  Taşafgan  ise;  Arap  turistleri  rehin  alıp  onlardan  fidye  isteyeceklerini 

Samançin’in de onlara tercümanlık yapacağını, aksi takdirde herkesi öldüreceklerini söylüyor. Taşafgan’ı 

fikrinden döndüremeyen Samançin, bu arada yirmi beş yaşlarında Eles isimli bir kız ile tanışır. Eles ile 

                                                           



 Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi, emrahmeydan33@hotmail.com

 

166 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

tanıştıktan sonra Kurçal’ı öldürme düşüncesinden vazgeçen Samançin, Eles’e Ebedi Gelin efsanesinden 

ve  yapmak  istediği  operadan  bahsediyor.  Av  için  dağa  çıktıklarında  Taşafgan’ın  fidye  hareketini 

başlatmak  için  Samançin’i  çağırdıktan  sonra,  Samançin  İngilizce,  Rusça  ve  Kırgızca  olarak  “Yabancı 

avcılar,  dinleyin,  emrimi  dinleyin!  Allah  belanızı  versin,  bizim  kar  parslarımıza  dokunmayın!  Hemen 

buradan defolun, yoksa hepinizi öldürürüm.” diyerek silahını ateşliyor. Daha sonra korumalar, Taşafgan 

ve  ekibi  hepsi  birden  silahlarını  ateşliyor.  Arsen  Samançin  kimin  tarafından  geldiği  belli  olmayan 

kurşunların hedefi oluyor. Sürünerek kaçtığı Molotaş mağarasında Jaabars ile birlikte ölüyor. Fakat kimse 

onun Arapları kurtardığını ve uluslararası bir skandalı önlediğini bilmiyor. 

Romanın  son  bölümü  olan  “Epilog”  bölümünde  ise  Samançin’in  kaleme  almaya  başladığı 

“Öldürmek  -  Öldürmemek”  isimli  hikâyenin  yazılmış  olan  kısmı  veriliyor.  Bu  hikâyede  İkinci  Dünya 

Savaşı’na katılan Sergey isimli bir askerden bahsediliyor. 

Aytmatov’un  son  eseri  “Ebedi  Gelin”,  ismini  bir  efsaneden  almıştır.  Neitzche’nin  aklın  yerine 

mitolojiyi  koymasıyla  beraber  destan,  efsane  ve  mitler  postmodern  eserlerde  sıkça  kullanılan  kaynaklar 

olmuştur. Neitzche, Dyonissos’u bir Tanrı ve kendini de bu Tanrı’nın son müridi olarak görür ve Yunan 

mitolojisini kendisine temel alır  (Küçük 2011: 280). Bu sebeplere bağlı olarak mitoloji, tarih, masal ve 

efsaneler gerçek dünyanın alternatifi olarak sunulmaya başlanır. Postmodernizm eskiye ait olan her şeye 

karşı  olmasına  rağmen  eski  dönemlere  ait  kaynakları,  onlardaki  farklılıkları  ortaya  çıkarmak  isteğiyle, 

kullanmaktadır.  Aytmatov  da  eserinin  ismiyle  birlikte,  temel  aldığı  mitolojik  olayı  bizlere  göstererek 

farklı bir dünya sunmaktadır. 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: