Ислам дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің зерттелуі. Түркі халықтары әдебиеті тарихында ислам дәуірі (X-XII ғасырлар) ерекше орын алады. «Ислам дәуірі әдебиеті»
Ахмет Иассауидің «Диуани хикмет» шығармасының идеялық мазмұны
жүктеу/скачать 303,2 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 6 Күлтегін жырының тақырыптық көркемдік ерекшелігі
- Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрік сөздігінің әдеби мәні.
| 5 Ахмет Иассауидің «Диуани хикмет» шығармасының идеялық мазмұны.
Ислам дәуір әдебиетінің көрнекті өкілі Қожа Ахмет Иассауи 11-12 ғасырдағы атақты сопы, философ, ғұлама Иасы қаласында дүниеге келген. Арыстан бабтың шәкірті. Диуани хикмет 15-16 ғасврда жазылған көшірме Қазан Ташкент қалаларында басылған. Араб тілінде жазылған, 149 хикмет берілген 109 Иассауидікі қалғандары шәкірттері тарапынан жазылып жинаққа енген. Хикметтің жазылу тарихын зерттеген Көпрүлузаде. Қазақ тіліне аударма жасаған М. Жармұхамедұлы. Суфизм адамгершілік қасиетті паш ету, рухани әлемді дамытуға үндеді. Диуани хикмет діни имандылыққа, жан тазалығын үлгі етуді көрсетеді. Иассауи алғаш Екінші дәптер деп атаған. Олай деуі Діни ұғым бойынша қиямет күнінде жауап беретін бірінші дәптер, тірлікте ар алдында жауап беру екінші дәптер. Сопылық жаратушыны тану жолындағы ізденіс. Диуани-жинақ, хикмет-Алланың құдіреті. Аллаға жақындаудың төрт жолы. Шариғат-ислам діні қағидалары мен шарттарын тақуалықпен орындау, құдайға құлшылық жасау. Иман келтіру, Хақ тағаланың болмасына шек келтірмеу, намаз оқу, ораза тұту, зекет беру. Тариқат- дін ғұламаларына шәкірт болу, Аллаға сүйіспеншілікті арттыру. үміт ұзбеу, насихат тыңдау. Марьифат-дін жолын танып білу сатысы. Бір Алланы танып білу. Хахиқат- Аллаға жақындап танып білудің жоғарғы сатысы. Диуани хикмет адамды имандылыққа, ізгілікке жетелейтін күш. бұл кітаптағы философиялық категория қанағат сезімі. Осы айтылған шариғат, тариқат т. б толық имани адамның бейнесін жасаушы. Осы жолды игерген адам Алланы танушы. Бұл жыр арқылы ислам әлемімен, сопылық ағымымен танысады. Әділділік жолына түсу, ақиқатты іздеп табу, рухани өмірдің таза болуы ислам дінінің шарттары арқылы келетінін көрсетеді. 6 Күлтегін жырының тақырыптық көркемдік ерекшелігі Түркі халықтарына ортақ тарихи ескерткіш Күлтегін ескерткіші. Моңғолиядағы Қарабаласаған қаласынының солтүстігіне қарай 40 ккм жерде Орхон өзені бойында орталасқан. Бесбұрышты қалқан тәрізді, айдаһар суреті, таңбалар бейнеленген құлпы тас. Алғаш щвед Флипп Иоган Сібірді аралап табады. 1889 жылы Енисей жазбалары деген атпен 32 таблицамен 8 фото атлас жарияланады. Батысқа қараған беті қытай жазуы, қалғаны руна жазуы. Томсон алғашқв сөзі тәңірі, түрік деп айтады. Радлов зерттеп батырлық жыр екенін білді. Күлтегін үлкен жазу, кіші жазу, деп бөлінеді. Кіші жазу 8 топтамадан тұрады. Әр топтама тақырыптық ерекшелігіне қарай бөлінеді. Қағанның еліне үндеуі Түрік қағанатының жерін суреттеу Әскери жорықтар Көрші табғаш халқының қастандығы Түркі мен табғаш қарым-қатынасы Түркі халқын көтерген Білге қаған туралы. Жырды жазуға себеп болған жайттар. Үлкен жазу 428 жолдан тұрады. бұл 53 қатар. жазу 6 хикаядан тұрады. Түркі халқының ата-бабалары Түріктердің табғаштарды бағындырып алуы Елтеріс қағанды стпаттау Қапаған қаған туралы Білге қаған Күлтегін Жырдың көркемдік ерекшелігі Күлтегін ерлігін мадақтап қана қою емес, түркі халқының сыртқы жағдайы, билік, басқару жүйесі тақырып ретінде жеке қаралады. 7 Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрік сөздігінің әдеби мәні. Махмут Кашкари - туркі халыктарынынң ұлы филологы, ежелгі ауыз адебиеті улгілерін жинап, зерттеуші ғалым. Онын толық, аты-жөні: Махмут ибн ул-Хусаин ибн Мухаммадин Кашкари. Он бірінші ғасырда өмір сүрген ғалымның туган, қайтыс болган жылдары белгісіз.Ерекше зейін койып үйренгені - туркі рулары мен тайпаларынын тілдері, фольклоры, этнография, әдет-ғұрпы, наным-сенімі. Махмут Кашкари осы максатын жузеге асыру ушін, бір жағы - Жетісу, Мауераннахр, Хорезм, ал екінші жағы - Еділ, Жайык, Кара Тенізге дейінгі туркі тайпалары мекендеген ұлан-ғайыр өлкені аралап шыгады. Сонын натижесінде кыруар көп тілдік, этнографиялық деректер, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап алады. Сөйтіп, «Түркі тілдерінін жинағы» өмірге келеді. Ол өзінін «Түркі тілдерінің жинағы» атты енбегінің кіріспесінде былай деп жазады: «…Мен сол туріктердін кызыл тілге ен шешендерінен, ен адемі ангімешілерінен, ен бір зеректерінен, ен білгірлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан соғыс ісінде мыкты найзагерлерінмен кездесіп, олардын шахарлары мен сахарасын бастан аяк, аралап шыктым. Орта ғасырдын еең көрнекті ғалымдарының бірі – Махмут Кашкари тіл білімі мен әдебиетке қатысты көлемді де күрделі екі ғылыми енбек жазганы малім. Бірі - «Жавохирун-нахв фи луготит турк» («Туркі тілдерінін синтаксисі, кағидалары») деп аталады. Өкінішке орай Махмут Кашкаридын бул енбегі бізге жетпеген. Бул кітаптын тағдыры әзірше белгісіз куйінде калып отыр. Ал екінші енбегі - «Диуани лугат ат-турік» («Туркі сөздерінін жинағы») екені малім. «Диуани лугат ат-турік» - казіргі туркі халыктарынын баріне ор-так мура. Бул сездікте орта гасырдары туркі ру-тайпаларынын баріне бірдей ортак, алты мыннан астам тел сез бен жеке тайпаларга гана катысты диалект сездер бар. Бул лексикалык, жинакка енген сездер, макалдар, олен жолдары, т. б. туркі тілдерінін соз тудыру, сойлем куру жуйелерін, адеби тіл мен коріктеу куралдарынын емірге келу жолдарын аныктай тусуге мумкіндік береді. Махмут Кашкаридын бул сөздігі шын мінінде энциклопедиялық тунды деуге болады. Мұнда тек тіл мен ідебиетке ғана емес, сондай-ақ сол кездегі ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық -экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет -ғұрпына, салт-санасы мен наным-сеніміне қатысты аса бағалы деректер берілген. Кашкаридіғ «Диуани лугат ат-турік» атты зерттеуі тек тұрікше-арабша түсіндірме сөздік қана емес, сонымен бірге ол ежелгі түркі тілдері мен ауыз әдебиетін зерттеп, танып білу үшін аса қажетті, тендесі жоқ ғылыми енбек болып табылады. Біз үшін ен маныздысы- біздің жыл санауымыздан бұрынғы қадым замандарда жасаған сақтар мен Ғұндар дәурінде жане турік каганаты тусында өмірге келген турмыс-салт жырларынын үлгілерін, макал-мәтелдерді, шешендік сөздер мен афоризмдерді М. Кашкари өз «Сөздігіне» мысал ретінде енгізген.Сөздіктегі кезедсетін тақырыптар: жүктеу/скачать 303,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|