Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЖЫРТҚЫШТАНУ
- ЖЫРТЫС: Жыртыс той.
- ЖЫЮСЫЗ
- ЖІБЕРІЛІМ
- ЖІБІСКІЛЕУ
- ЖІЛІКТЕНУ
- ЖІҢІШКЕ: Жіңішке жапырақ
- ЖІПКЕСЕР
- ЖІПСЕЛЕСУ
- ЖІПСИЮ
- ЖІПТЕ
- ЖІПТЕЛЕУ
- ЖІПШЕ...
- ЗАҒИП: Зағиптер қоғамы.
- ЗАҒЫР
- ЗАКҮНШІКСІНУ
- ЗАҚОР
- ЗАҚОРЛАНУ
- ЗАЛАЛДАУ
- ЗАҢБАС
- ЗАПЫЛАНУ
- ЗАПЫСТАНУ
- ЗАРАРЛАУ
- ЗАРДАМДАНУ
ЖАРҚЫЛДАУ... Өзі жас қыз боп не болса соған ж а р қ ы л д а у д ы да білген емес (Ө. Қанахин, Құдірет, 15).
1969, №4, 99). ЖЫРТҚЫШТАН е т. Жыртқыш болу, жыртқышқа айналу. Екі жақта да аяушылықты атымен ұмытып, əбден ж ы р т қ ы ш т а н ы п алды (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 226). ЖЫРТҚЫШТАНУ Жыртқыштан етістігінің қимыл атауы. ЖЫРТЫҢБАЙ з а т. э к с п р. Жыр- тыңдап қалған адам. – Тойып секіріп тұрмыз! – деді енді бір ж ы р т ы ң б а й (Д. Рамазан, Жылап аққан., 33).
жоралғыларын түгел атқарып болған соң, бауыр-туыс, құда-жегжаттарын шақырып «ж ы р т ы с т о й» жасайды (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 3, 76).
бақтарда, бұталарда мекендейді (Құстар, 91). Тамыздың соңында ж ы р ш ы қ ұ с т
еннің түрлері көп: ж ы р ы қ е н, қиықша ен, жүрекше ен, кесік ен т.б. (Қаз. этногра- фия., 2, 50). ЖЫРЫМ з а т. Айылдың (тартпаның) екінші басындағы арнайы тесілген тесіктері бар, 20-30 елі қайыс. Жырымның тесігіне айылбастың тілшігі кіріп тұрады. Айылдың доғадан өткізілетін жəне доға тілі түсіп бекітілетін тесіктері бар бөлігі ж ы р
таңылып, ж ы р ы м а й н а н ы ң сəулесін бағып жатқанда, сен қай қиырда, қай мекеннің хауас жұпарын татып жүрсің, Элиза? (С. Ордашева, Кек жауған, 39).
алақаны жалаң қабат, екі қабат қайыстан немесе ызылған құрдан жасалады (Ата салты., 103). Жырым балақ шалбар. Балағы сəндік үшін арнайы жырылып (жырық етіліп) 230 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі тігілген шалбар. Шалбардың тігілуіне, матасына қарай: мəуіті шалбар, жарғақ шалбар, айырбалақ шалбар, ж ы р ы м б а
бар (Қаз. этнография., 2, 77). ЖЫРЫМДЫ с ы н. Жырымы бар, жырым жасалған. Айыл сонымен қатар ж ы р ы м д ы жəне жырымсыз болып екі түрге бөлінеді. Ж ы р ы м д ы түрі айыл- бас, алақан, жырым деген үш бөлшектен құралады (Ж. Бабалықұлы, Ер қанаты, 275). Ж ы р ы м д ы айылдың алақаны 40-50 елі, жырымы 20-30 елі болады да, ұш жағы сəл сүйірлеу келеді (Ата салты., 103).
жырымды жəне ж ы р ы м с ы з болып екіге бөлінеді (Ж. Бабалықұлы, Ер қанаты, 275). Ж ы р ы м с ы з айылдың алақаны сəл ұзын болады да, оның екі басына екі доға бекітіледі. Бір доғаға 3-4 қарыстан таспа байланады. Оны айылбау (тартпабау) деп атайды (Ата салты., 103). ЖЫТҚЫРЛЫҚ з а т. Алғырлық, тапқырлық, шеберлік. Испандық футбол шеберлері қай жағынан да ж ы т қ ы р л ы қ танытып келді (Парасат, 2009, №9, 10). ЖЫТЫЛАП ү с т. ж е р г. Көзін тіктеп, үңіле (қарау). Ұшқыш жанарын ж ы т ы л а п, көз ұшында қалтылдап ығып бара жатқан тоқымдай сеңнен на- зарын ілгері оздырып арығырақ қарады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 429). Жанарын ж ы т ы л а п қарайтын сияқты, бірақ тас қараңғы түнектен əлдебірдеңе елестеп, бедер болмысын танытпай қойған-ды (Бұл да, 426). ЖЫЮСЫЗ с ы н. Жимаған, жиылма- ған (И. Байзақов, Құралай., 104). ЖІБЕР: Жіберіп қоя жаздады. Зəрін ұстай алмай қала жаздады. Астымыздағы ат шөп-томар өскен қара сазға таңбалығына дейін кіріп, ентігіп тұрып қалғанда ж і
Мұзтау, 159). ЖІБЕРІЛІМ з а т. Бір нəрсені бір жаққа жіберу ісі (Бекітіл. термин., 39). ЖІБІСКІЛЕ е т. Себездеп ұзақ жауу. Ол күзді күнгі жаңбырдай ж і б і с к і л е п тұрып алмай сергек тамады (Ə. Кекілбаев, Бір шөкім., 44). ЖІБІСКІЛЕУ Жібіскіле етістігінің қимыл атауы. ЖІГЕР з а т. Ағаш бұтағының онша жіңішке емес, мықты əрі түзу кесіндісі. Құм ішіндегі құдықты сексеуілдің сары ж і г е р і м е н құрсаулап тастаған бола- тын (Ө.Қырғызбаев, Қырда., 208). Жігіт қарманып қап сілтеген жыңғыл ж і г е р д і дарытқан жоқ (Д. Досжанов, Зауал, 75). Ол қия беттен сексеуілдің ж і г е р і н сындыра алмай шайқап жатқан (Қаз. əдеб., 22. 08. 1982, 15).
ұлт. ойын., 76). Ж і г і т қ у у ойынының ұмыт болуы, əрине, өкінішті-ақ (Бұл да, 21).
арыстанды алып соғатындай боп ж і л і к т е н і п аласың (Саятшылық, 189). ЖІЛІКТЕНУ Жіліктен етістігінің қимыл атауы. ЖІЛІКТЕСПЕ з а т. Малды сойып, жілік-жілік бойынша бөлісіп алу дəстүрі. Торпақ бермей ол биыл, қырсыққанда, Қысыр сиыр атанды ел білетін. Мал иесі аузынан сыр шыққанда, «Ж і л і к т е с п е жасаймын» деп жүретін (Е. Дүйсенбай, Бозала таң., 55). ЖІНТІКТІ с ы н. с ө й л. Қарулы, мықты, ширақ. – Жігіттерің ж і н т і к т і екен, шіркін! Бізді артынан ертіп кел- генді көрейінші, – деп жағалай қарады (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 128).
болып ұжымға өтетін мұндай ж і н і г і с неге керек? (М. Разданұлы, Алтай., 96).
бишара əйел өкпесінің суық тиіп қабын- ғанын көтере алмапты (І.Есенберлин, Махабб., 16). ЖІҢІШКЕ: Жіңішке жапырақ. б о т. Алақаны жіңішкелеу келген жапырақ түрі. ЖІҢІШКЕЛТЕҢ с ы н. ж е р г. Жіңіш- керек, жіңішкелеу. Ж і ң і ш к е л т е ң сары кездікті тас қайрақтың бетіне жалақтата жосытты (Ғ. Білəл, Ғасырлық., 15).
231 Байынқол Қалиев ЖІП: Жіп есе алмайды. Түкке тұрмайды, түкке жарамайды. Əйткенмен сөз қадірін түсінген адамға Ардақты Ананың жанында Батыр Ана ж і п е с е
(Егем. Қазақст., 12. 01. 2007, 6). Жіп сабақтау. Жіпті ине жасуынан (көзінен) өткізу. Ж і п с а б а қ т а у үшін қажеттілігіне қарай алдымен бір сабақ жіп алынады... (Қаз. этнография., 2, 574).
машинасымен келген сұлу əйелдің, оның жəне апамның неліктен жылағандарына ешқандай ж і п т а ғ а а л м а д ы м (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 406).
қын білмейді ғой (С. Сматаев, Алғашқы асу, 67).
мыскерлер жағы дауға төрелік етушіге ж і п к е с е р берген (Ана тілі, 13. 02. 1992, 8). ЖІПСЕ з а т. Ұлтанның астындағы екінші ұлтан (Қаз. этнография., 2, 116). ЖІПСЕЛЕС е т. Сабақтасу, байла- нысу. Ойрат нояндарының бірден Өтеген ауылына келуінде ж і п с е л е с і п жатқан осындай себептер бар еді (Қ. Жұмаділов, Дарабоз, 1, 278). ЖІПСЕЛЕСУ Жіпселес етістігінің қимыл атауы. ЖІПСЕРИЯ з а т. Жүн-жұрқа, тері- терсек қабылдайтын орын. Өзіміздің Көкебай аңшы атам, Сартай аңшы мен Қазан ақсақалдар ж і п с е р и я ғ а тең-тең түлкі терісін өткізгенін көзіммен көрдім (М. Ошыбаев, Соңғы., 81).
Шоқша сақал, ж і п с и г е н сары шал өзінше сəуегейсіп Əміртай бастықтың Ақтаңгерінің төрт аяғын жерге тигізбей мақтаумен жүр (К. Сегізбаев, Ашылмаған сыр, 66). Түстік шалғайда бұлт тұмшалап, ноғала көздей ж і п с и е сарғайған күн көзі мүлде жоғалды (Тоғызыншы шежіре, 146). ЖІПСИЮ Жіпси етістігінің қимыл атауы. ЖІПСІК с ы н. Жыртиған, ілмиген, қысық. Шығыс белдеу қарауытып, ұйқысыраған адамның ж і п с і к көзіндей жыртиып батыс көкжиекте сызат қалыпты (Қ. Ысқақов, Қараорман, 40). Жіпсік көз. Сығырайған, қысыңқы көз. – Сіздер көздеріңізді жұмып отырыңыздар, – деп ж і п с і к к ө з жігіт қауындай сопақ басын тағы да сілкіп-сілкіп жіберді (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 100). Мереке де
ті (Ө.Ахмет, Қарқаралы., 8). ЖІПТЕ е т. Жіппен байлау, жіпке тізу (Ж. Жабаев, Таңд., 38). ЖІПТЕЛЕ е т. ж е р г. Тізіп айту, тəптіштеу. Мұның бəрін ж і п т е л е п отырған себебім, сіздің бір игілікті іс жасап жүргеніңізге қызығу еді, ақсақал (О.Бөкеев, Өз отыңды., 166). ЖІПТЕЛЕУ Жіптеле етістігінің қимыл атауы. ЖІПТЕСТІРУ Жіптестір етістігінің қимыл атауы. ЖІПТЕУ Жіпте етістігінің қимыл атауы. ЖІПТІК з а т. Жіліктің жіңішкерген майы. – Енді жуан – жіңішкерген, жілік май – ж і п т і к к е айналған шақта көз тіккенің мен отырған сүйем тақтай болар ма?! (М. Мағауин, Аласапыран, 304). ЖІПШЕ... Əлдебір құмарпаз түйсік ж і п ш е байлап тұрғызар емес (Ə.Асқаров, Таңд., 206). ЖІТІК з а т. к ө н е. Жеке жүретін, жарымаған, кедей адам. Жайдың ұшқыны тиген ешкібеттеніп алып, бұл да бір ж і т і к к е қосылған саяқ болды ғой, əйтеуір (К.Сегізбаев: Жұлдыз, 1973, №3, 70). ЖІТІЛІК з а т. Жылдамдық, тездік. Бақытжанның қимылынан ж і т і л і к пен шабыттың нышаны сезіліп-ақ тұр (Лен. жас, 26. 04. 1973, 2). З ЗАҒАРА... Үйдің ішкі келбеті сықылды дастарханның беті де күңгірт. Бар болғаны бидай талқан, з а ғ а р а. – Апа, нан! – деді Қонысбай аузын бұртитып. Мə, з а ғ а р а ішінде асқабағы бар, тəп-тəтті. Жей ғой құлыным! (Т. Бердияров, Солдат сыры, 66). ЗАҒИП: Зағиптер қоғамы. Зағип- тердің жағдайын ойластыру үшін 232 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ұйымдастырылған қоғам. Самолеттен түскен соң үйге бұрылмастан тура з а ғ и п т е р д і ң қ о ғ а м ы н а тартатын (Лен. жас, 21. 09. 1974, 3). ЗАҒЫР з а т. с ө й л. Зағара. Ендігі қарағанымыз – жүгері ұнынан пісірілген з а ғ ы р нан (Қ. Жұмаділов, Таңғ. дүние, 342). ЗАЙҚАЙЫР... Т. Əбдіковтың «Өліара» романында əдеби тілде əлі қолданыс таппаған намыт, айшалық, з а й қ а й ы р т.б. жекелеген диалект сөздер де кездеседі (Қаз. əдеб., 10. 01. 1986, 7).
Қонтайшыдан кейінгі жұмыс орындарын тайшы, ноян, з а й с а н д а р иемденген (ҚСЭ, 6, 600). Оған ашуланған Лама-Доржи əрбір ноян мен əрбір з а й с а н қол бастап қазақпен соғысыңдар деген бұйрық береді (Б. Нұржекеев, Өзендер., 107).
басындағы з а й ы м к е с і н қыстап, мал- дарын бағып отыратын Өмекең деген шал келді (Ж. Орманбаев, Тұзақталған., 28). ЗАКӨСКЕЛЕТІП ү с т. о р. Закуска жеп. Қалғыған-мүлгіген, бірігіп карта ойнаған, шарап шөлмектерін ортаға қойып, балық аршып, з а к ө с к е л е т і п отырған жолаушылар (Жалын, 1974, №2, 76). ЗАКҮНШІКСІН е т. с ө й л. Заңды білетінсу, заң айту. Бəрі де көкірегін керіп, екпіндеп, ауылға айғырсып келеді; барлық жұмысты қолынан атқаратынсып,
(Ж. Тілепбергенов, Ізбасар, 173). ЗАКҮНШІКСІНУ Закүншіксін етіс- тігінің қимыл атауы. ЗАҚЫЛЕТ: Зақылет салу. ж е р г. Бəс тігіп, жарысу. – Бəйге емес, мен з а қ ы л е т с а л а м, зақылет (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 160). Ол аттың басын байқамақ боп жазықтағы жолмен жеті километрге
«Газигінен» Қайқының (аттың) басы анағұрлым озық отырыпты (Қаз. əдеб., 20. 12. 1974, 4). ЗАҚОР с ы н. сө й л. Ызақор. ≈ Інім жас кезінде з а қ о р болатын. ЗАҚОРЛАН е т. с ө й л. Ызақорлан (С. Мұратбеков, Дос ізде., 164). ЗАҚОРЛАНУ Зақорлан етістігінің қимыл атауы. ЗАЛ з а т. м е т о н и м. Залдың ішінде отырған адамдар. Сахнаға Күлəш Байсейітова шыққанда з а л сілтідей тына қалды (Қаз. əдеб., 26. 11. 1976, 3).
хан гүлін, жасминді көп з а л а л д а й д ы (Шаңырақ, 101).
шылық қылып, біреуге з а л ы м ш ы л ы қ қылмаса екен («Дала уалаяты» – 1994, 74).
асық. Бірақ з а м ы р с ы з бір сылтау таба алмай басы қатулы (Ө. Қанахин, Құдірет, 279).
ЗАҢ: Заңға томпақ... Көлденең табы- сты өз қорасына əкеліп сүңгітіп жіберуге болмайды, з а ң ғ а т о м п а қ (Ə. Тарази, Тасжарған, 178). ЗАҢБАС с ы н. с ө й л. Заңқой. Əкей де сөзбен əулігіп кеткен бір түрлі з а ң б а с адам ғой (Ж. Аймауытов, Шығ., 230).
маны з а ң ғ а р л а ғ а н шақта Кауфман да бұл картаның алдында талай тұрған (Ш. Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 10). ЗАҢҒЫРАҒАН с ы н. Үлкен, кең (аңғар, сай). З а ң ғ ы р а ғ а н кең аңғардың аузына шыққанда күн еңкейіп қалған (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 16).
тектеп, өзін-өзі тəртіпке салып отырған (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 1, 134).
бастан заң іздейсің, тұра бара кім боласың?! – деді (Б. Тоғысбаев, От пен күл, 143).
малшыларына, з а п п е р м е с і н е барып та қайтты (Ұ. Доспанбетов, Шығ., 4, 305).
тіршілігінен з а п ы л а н ы п қалған ба, 233 Байынқол Қалиев осынау қынама белді, ақ жаулықты төмен етектілердің үмітінен күдігі басым (С. Сма- таев, Елім-ай, 50). Əн – Біржанның ақтық қош-қошы сияқты. З а п ы л а н ы п уһілеуі тəрізді (С. Сматаев, Алғашқы асу, 35). ЗАПЫЛАНУ Запылан етістігінің қимыл атауы. ЗАПЫСТАН е т. Запысы шығу, ығыр болу. Табиғаты момын жазған көрген ауыртпалықтан əбден з а п ы с т а н ы п, шайлығып қалған-ау (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 59).
ЗАПЫСТАНУ Запыстан етістігінің қимыл атауы. ЗАР: Зар берді. ж е р г. «Алшы» деп өтінді, жалынды. Жақсының жүзі жəндетті, Бір көруің ғанибет-ті. Жаманның ісі міндет-ті, З а р б е р с е алушы болма! (Ы. Алтынсарин: Жеті ғасыр., 2, 16). Зар етіне түсті. Қыран құс бабына кел- ді, аңға салуға жарады д.м. Құсты бап- тап, оның бойындағы артық етін түсіріп жаратуды құсбегілер құстың «з а р е т і н е
түскен бүркітті міндетті түрде аңға салу қажет (Қаз. этнография., 2, 580).
ұшқыш насекомдар ұшып жүріп, жаңа ғана зарарсыздандырылған жəне кептіруге ашып қойылған қоймаларды қайтадан з а р а р л а й д ы (Қаз. ауыл шаруаш., 1959, №6, 25).
ЗАРАРЛАУ Зарарла етістігінің қимыл атауы. ЗАРҒАЛДАҚ з а т. з о о л. Торғайдың ішіндегі ең кішкентай түрі. Тозаң басқан құлқайырға қонып отырған з а р ғ а л д а қ пыр етіп ұша жөнелді (Н. Оразов, Бақыршаның бала., 31). З а р ғ а л д а қ т ы ң жаратылысы бас бармақтан сəл-ақ үлкен. Сəмбі талдың ең жіңішке бұтағының солқылдақ ұшына ұя салады (Ш. Мұртаза: Егем. Қазақст., 28. 03. 2006, 6). ЗАРҒАР з а т. т а р. Жоңғар хандығының биі немесе қазысы. Қонтайшы зайсандар мен з а р ғ а р л а р (қазылар) кеңесін шақырып, шешім қабалдайды (Ə. Кекілбаев, Үркер, 77). ЗАРДАМДАН е т. ж е р г. Дымқыл тар- ту, дымдану. Зəктенген, з а р д а м д а н ғ а н қоржын тамда мұқы-тақы күн өткізуден əбден заразаптанып, мұғдарсыз жолға бет- теп келе жатқаны мынау (М. Байғұт, Бұла бұлақ, 11). ЗАРДАМДАНУ Зардамдан етістігінің қимыл атауы. ЗАРҚҰМ з а т. Азап, қиыншылық. Ешкімде жоқ, тек көргені көп, бар өмірі з а р қ ұ м д а, жанталаста, алыс-жұлыста, кең даласындай шексіз жазираның көкжие- гіне ойлана қарай білген қазақта ғана бар (І. Есенберлин, Шығ. жин., 1, 273). ЗАРЛАСЫН з а т. с ө й л. Зарлап қалған (адам). Ілияс Жансүгіров жаңа сөз тудыруға, яғни өз қолынан жасауға да өте ұста болған: өргек, тайқалау, мазаны, з а р
ғынасында) (Қаз. əдеб., 14. 11. 1975, 1). ЗАРМЕН з а т. ж е р г. Бір нəрсенің сыртын жауып тұратын зат; перде, плен- ка. Түсі ақ сұр, бұлт сықылды, өзі жұмсақ нəрсе, сырты з а р м е н қапталған (Мəшһүр Жүсіп, Шығ.,9, 306). Өкпені қоршап тұр- ған кеуде де ши тегіс з а р м е н қапталған (Бұл да).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|