К. М. Абишева, С. К. Омарова
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемде
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
- Бұл бет үшін навигация:
- Үлестес сабақтас құрмалас
| Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемде: қимылдың,
оқиғаның болмай тұрғандығы; қимылдың, оқиғаның созылыңқылығы; қимылдың, оқиғаның аяқталғандығы. Үлестес сабақтас құрмалас: бір мезгіл ішінде бірінен кейін бірі іркес-тіркес жалғаса болған; бір мезгіл ішінде бірінен кейін бірі іркес-тіркес болып жатқан; бір мезгілде өтіп жатқан құбылысты санамалап көрсету; әр мезгілде өтіп жатқан құбылысты санамалап көрсету. Мезгіл мағынаның құрмалас сөйлемнің 4 түріндегі (ыңғайлас салалас қ.с., мезгілдік іргелесе с.қ.с., мезгіл бағыныңқылы с.қ.с., үлестес сабақтас қ.с.) көрінісін талдайтын болсақ, мезгіл мағынаның жеті түрлі айырмашылықтары байқалады. Олар: қимылдың бірінен соң бірі орындалғандығы, қимылдың бір мезгілде орындалғандығы, қимылдың орындалмай тұрғандығы, қимылдың созылыңқылығы, қимылдың аяқталғандығы, бір мезгілдегі қимылдың санамаланып берілуі, әр мезгілдегі қимылдың санамаланып берілуі. Ал олардың мағына жағынан ұқсастықтары құрмалас сөйлемдердің үшеуінде көрініс табады. Олар: ыңғайлас салалас қ.с., мезгілдік іргелес с.қ.қ., үлестес сабақтас құрмалас сөйлем. Демек, сөйлемдерді мағыналық ұқсастықтары бойынша мәндес, синонимдес сөйлемдердің қатарына жатқызсақ, мағына жағынан айырмашылықтары бар сөйлемдерді мезгіл мағынаның функционалдық-семантикалық өрісі деп қарастырамыз. Жоғарыда айтылған мезгіл мағынаның түрлі функционалдық- семантикалық ерекшеліктеріне мысал келтіріп көрейік. Мәселен: 1.Солай қарай аяғын еппен басып келді де, қалғып кетіп отырған Мәмет құрбысын бас салды (қимылдың бірінен соң бірі орындалғандығы); 2. Үйге кіргелі бірталай болса да, Ұлжан үндемей ғана барды тыңдап тұр екен (қимылдың бір мезгілде орындалғандығы); 3. Е, әліпті таяқ деп білмейтін сенің бас бармағыңның баттиған табын көрген соң, қанша есерсоқ болғанмен әмірқандар да аяқтарын тарта жүретін шығар... (қимылдың орындалмай тұрғандығы); 4. Әкесінің Құлыншаққа айтатын сөздерін Абай ұғынып ап тысқа шыққанда, мұнымен бірге барғалы Қарабас әзір тұр екен. (қимылдың созылыңқылығы); 5. «Балшығы белуардан келген көшелеріңді неге жөнге келтірмейсіңдер» дегендей бір жосытып алды да, өзі саяхат жасаған қалаларды суреттеп берді (қимылдың 147 аяқталғандығы); 6. Наурыз мерекесіне жиналғандардың бірі домбырамен ән салды, бірі қазақ ойындарын тамашалады, бірі мерекеге арналған дастарқаннан дәм татты (бір мезгілдегі қимылдың санамаланып берілуі); 7. Ажар кеше сабағын оқыды да, теледидардан көркем фильмді тамашалаған болды, бүгін ол алыста жүрген әпкесіне хат жазды да, анасына үй шаруасында қол ұшын берді (әр мезгілдегі қимылдың санамаланып берілуі). Сонымен қазақ тіліндегі мезгіл мағынаның құрмалас сөйлем синтаксисі деңгейіндегі өрісі кең. Мезгілдік семантикаға ие құрмалас сөйлем түрлерінің өз ішінде синонимдік қатар жасау қабілеттері болса да, оның жоғарыда талданған мағыналық реңктерін қазақ тілінде мезгіл мағынаның функционалдық-семантикалық өрісі ретінде қарастыруымыз қажет деп ойлаймыз. Құрмалас сөйлемдер жүйесінде қарастырылатын іргелес салалас құрмалас сөйлемдердің басты ерекшеліктері оның грамматикалық құрылысында екені белгілі. Іргелес құрмаластарды құрмалас сөйлемдердің ерекше құрлымдық-семантикалық түрі ретінде қарастыру көптеген түрколог ғалымдардың еңбектерінде айтылған. Қазақ тіл білімінде іргелес құрмалас сөйлемдерді алғаш рет құрмалас сөйлемнің жеке түрі ретінде Н.Сауранбаев қарастырған. Н.Сауранбаев еңбегінде "іргелес" деген термин бұған дейінгі лингвистикалық әдебиеттерде "жалғаулықсыз" деп аталатын терминнің орнына қолданылған. Қазақ тіліндегі іргелес салалас сөйлемдер белгілі бір коммуникативтік мақсатты жүзеге асыру қажеттілігіне жұмсалатыны белгілі.Мәселен,коммуникант сөзге эмоциялық реңк үстемелеп айтқысы келгенде, сондай-ақ,ойын жинақтап,сөзді үнемдеп жұмсау коммуникативтік мақсатын көздегенде іргелес салалас сөйлемдерді қолданады. Іргелес салалас сөйлемдердің функционалдық аумағы жайлы пікірді 2002 жылы жарық көрген "Қазақ грамматикасында" кездестіреміз. Н.Сауранбаев пен Ғ.Бегалиевтің педучилищелерге арналған "Қазақ тілі грамматикасында" іргелес салаластың құрамындағы сыңарларының арасындағы синтаксистік қатынас әртүрлі болғандықтан, олар ыңғайлас, мезгілдес, қарсылықты, шарттас, амалдас болып мағыналық топтарға бөлінсе, 2002 жылы жарық көрген "Қазақ грамматикасында" мезгілдік іргелес салалас құрмалас, қарсылықты іргелес салалас құрмалас, себептік іргелес салалас құрмалас, шарттық іргелес салалас құрмалас, теңдік қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас, айқындауыштық қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас, объектілік қатынасты білдіретін іргелес салалас, телінбе компонентті іргелес салалас сөйлем болып 9 түрге бөлінеді. 148 Аталған іргелес салаластардың ішінде телінбе компонентті іргелес салалас құрмалас сөйлем түріне тоқталамыз. "Телінбе" деген сөздің мағынасы меншіктеулі, тиесілі деген ұғымдарды білдіреді. Сөйлемнің соңғы компоненті алғашқысына меншіктеулі,телулі болып,алдыңғы тұрған сөйлеммен мағыналық жағынан байланыста болғандықтан, күрделі ойды білдіретін іргелестің бұл түрі телінбе компонентті іргелес салалас құрмалас сөйлем деп аталған. Енді осы сөйлемнің грамматикалық және семантикалық қырларына тоқталып көрейік. Телінбе компонент тілдегі толымсыз сөйлем түрінде жасалады. Толымсыз сөйлемдердің жасалуы коммуникация аясындағы адам психикасына тікелей тәуелді екені белгілі. Толымсыздық контекст немесе жағдаяттын ыңғайына қарай маңызсыздану (деактуализация) құбылысынан пайда болады. Ал маңызсыздану категориясы синтаксистегі үнемдеу құбылысымен астарласып жатыр. Тілдегі үнемдеу құбылысын коммуникативтік қажеттілікті, яғни коммуникативтік актіге түсуші екі жақтың (сөйлеуші және тыңдаушы жақ) қажеттілігін өтеуге жұмсалатын құбылыс деуге болады. Оны психологиялық, когнитивтік талғамның жемісі деп түсінеміз. Толымсыз сөйлем ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданылады. Жағдаят сөйлеудің аясын шектеп отырады. Сөйлемнің кейбір компоненттері қатыса алмайды, бірақ сөйлеушілердің коммуникативтік жағдайындағы сөйлеу фразасын дұрыс қабылдауға еш кедергі жасамайды. Телінбе құрылым түрінде жұмсалатын толымсыз сөйлем іргелесе орналасқан алғашқы екі негізді сөйлемге қатысты ақпараттық анықтаушы, қосымша хабарды жеткізуші компоненттің қызметін атқарады да, грамматикалық жағынан да, мағыналық жағынан да алғашқы сөйлеммен байланыста болады. Мәселен: Бүкіл Қарағандыда жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|