К. М. Абишева, С. К. Омарова
Жақты және жақсыз категориялардың
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| Жақты және жақсыз категориялардың олардың белгілі жақты
және белгісіз жақты, жақсыз сөйлемдердің қолданысынан көрініс табуын тюркологиядағы А.Н.Кононов, А.Н.Баскаков, И.Х.Ахматовтың, қазақ тіл білімінде С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаевтың, орыс тіл білімінде А.А.Шахматов, В.В.Виноградов, Е.М.Галкина- Федоруктың және т.б. ғалымдардың жанама түрде айтылған тұжырымдарынан кездестіруге болады. Бір негізді сөйлем түрлері М.А.Сагитовтың «Структурно-семантические типы безличных предложений в современном татарском литературном языке» (1964), М.С.Бектұровтың «Русские безличные предложения и их эквиваленты в казахском языке» (1966), П.А.Леканттың «Грамматическая форма простого предложения и система его структурно-семантических типов в современном русском языке» (1971), Г.М.Бадагулованың “Взаимосвязь определенноличности и побудительной модальности в русском и казахском языках” (1986), А.В.Кузнецованың “Функционально-семантическая характеристика высказываний неопределенно-личного типа в современном русском языке” (1988), Т.Нуруевтың «Неопределенно-личные предложения в киргизском языке» (1989), Д.А.Капасованың “Семантика и структура лично- субъектных предложений казахского и русского языков” (2002) деп аталатын диссертациялық еңбектерінде арнайы қарастырылған. Белгілі және белгісіз мағыналарының жақты – жақсыз сөйлемдердің мағыналарымен өзара байланысына төмендегі тарауларда толығымен түсініктеме береміз. Бұл пікірдегі жақсыздық ұғымының алшақ және тікелей көршілес тұруы, қазақ тіліндегі жанама жақты және белгісіз жақты 142 сөйлемдерінің субъектілік мәнімен байланысты деп ойлаймыз. Белгісіз жақты сөйлемнің жақсыздық ұғымы алшақ орналасады, III жақта тұрып, белгісізденіп, жалпыланып қолданылады, ал жанама жақты сөйлемде жақсыздық ұғым тікелей көршілес орналасады, субъектілік мән логикалық ыңғайда аңғарылып, жанама септіктермен беріледі. Екі сөйлемді салыстырып көрсек, мәселен, белгісіз жақты сөйлем, Мұндай әйелдің намысымен ойнаудың қаншалық қауіпті екенін түсінді (І.Есенберлин. Көшпенділер) және жанама жақты сөйлем, Саған тез арада жолға шығу керек (Б.Исаев. Өң мен түс), Енді сендерге мектеп жоқ (Ғ.Мүсірепов. Жат қолында). Осы бағытта ғалым З.К.Сабитованың 2004 жылы «Орыс тіліндегі сөйлемнің жақты және жақсыз оппозициясы» мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада жақты сөйлемге қарағанда жақсыз сөйлемнің семантикалық, морфологиялық, синтаксистік негіздеріне көп көңіл бөлінген. Ғалым жақсыз сөйлем құрылысында атау септігіндегі бастауыштың болмауы оның бірден бір белгісі деп, «жақсыз сөйлем» терминіне «бастауышсыз сөйлем» сәйкес келеді деген. Бұл еңбекте ғалым В.А.Белошапкова мен Т.В.Шмелеваның пікірлеріне сүйене отыра, жақсыздықтың семантикалық негізі сөйлемнің мағыналық құрылысында субъектінің болмауымен анықталады дейді. Осыған орай, іс-қимылдың, қалыптың әрекеттенуші жақпен байланыспау қасиетін жақсыз сөйлем деп атаймыз деген. Сондықтан семантикалық субъетіні шектеу яғни субъектісіз қолданыс жақсыздық ұғымын тудырады деген болжамға келген [11;323]. Қазақ тілінде жақсыз сөйлем жеке қарастырылмаса да, жанама жақты сөйлем шеңберінде айтылып, субъектісі мүлде көрінбейтін сөйлемдер «жақсыз» деп те аталып жүр. Мәселен, Оңай түсінуге бола жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|