ҚЎлпыбаев с
сызба. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныптамасы
жүктеу/скачать 3 Mb.
|
каржы-кулпыбаев-2007-1
| 7.1 сызба. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныптамасы
Сфералар ішінде салалар, қосалқы салалар (ҰШЖ жүйесінде – қызмет түрлері) бөліп көрсетіледі, оларға төменгі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қатыстылығы қаржыны ұйымдастыруда бейнеленеді. Салаға бөлу экономикалық қызметтің сапалық біртектілілігін бейнелегенмен сонымен бірге тіпті экономикалық субъектілердің қосалқы салалары немесе топтары шеңберінде оның көп әр алуандылығын шамлайды. Бұл өндірістің ұйымдық-техникалық, технологиялық сипатымен байланысты. Мысалы, машина жасауда өнім түрі айтарлықтай ықпал етеді, бұл қаржылық ресурстардың толық айналымы үдерістерінде бейнеленеді. Ресурстардың қозғалу және толық айналымына қызмет көрсету сипаты бұл жерде өндірістің ұйымдық-технологиялық тұрпатына байланысты болып келеді: жаппай, сериялық (соның ішінде ірі сериялық, орта сериялық, ұсақ сериялық), дара өндіріс. Негізінен материалдық өндіріс сферасында қаржыларды ұйымдастыруға өнімді жасаудың өндірістік циклінің ұзақтығы, маусымдылық, климаттық факторлар әсер етеді. Маусымдылық фактор ауыл шаруашылығы, құрылыс өндірісі үшін сипатты болады. Мұндай факторлар өндіріс шығындарының мөлшеріне әсер етеді, мысалы, ұзақ циклді немесе маусымдылық сипаттағы өндірістер аяқталмаған құрылысқа қаражаттарды едәуір аударуды тудырады, мұның өзі кредиттерді пайдалану кезінде пайыздардың көп сомасын төлеуге ұрындырады; құрылыста маусымдық қысқа уақытта шығындардың көбеюін тудырады. Табиғи-климаттық факторлар жалақыға, сақтандыруға, басқа қосымша шығындарға аудандық коэффициенттер төлеуге байланысты шығындардың көбеюіне апарады. Ақырында шығындардың көбеюі қызметтің қаржылық нәтижелеріне әсер етеді: рыноктық бәсеке жағдайларында мұндай кәсіпорындар өнімді сату кезінде аз табыс алатын болады немесе рынокта өзінің айқындамаларын сақтау үшін оны барынша көбейтудің қаржылық әдістерін табулары тиіс. Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың басқа белгісі олардың қаржылық қызметінің сипаты – коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып табылады. Сыныптаудың бұл белгісіне қатысты қаржыны ұйымдастыру қызметті қамтамасыз етудің түрлі қағидаттарына: коммерциялық есепке немесе белгілі бір деңгейде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажеттіліктерін жабатын бюджеттік қаржыландыруға есептелген. Егер мекеме коммерциялық және коммерциялық емес қызметті үйлестіретін болса, онда соңғысы тиісті қаржылық зардаптарға ұшыратады: мұндай қызметтің өзін-өзі қаржыландырылуын ұйымдастыру, салықтар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу, алынған табыстарды немесе пайданы бөлу. Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табылады. Коммерциялық негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді. Өндірістік емес сфера мекемелерінің едәуір бөлігі: мемлекеттік басқару, қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру, құқықтық тәртіпті қорғау, айналадағы ортаны қорғау, денсаулық сақтау мен білім берудің, мәдениеттің және шығармашылықтың үлкен тобы, іргелі ғылым коммерциялық емес секторда қалып отыр. Коммерциялық емес қызмет табыс (пайда) алуға емес, бүкіл қоғам үшін, соның ішінде халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге қажет функциялар мен іс-қимылдарды орындауға бағытталған. Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде бекітіліп берілген, онда заңи тұлға ұғымы айқындалады. Заңи тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта талапкер және жауапкер бола алады. Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін (коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым заңи тұлға бола алады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін және ол кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады. Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың маңызды белгісі меншіктің белгілі бір нысанына тиістілігі (қатыстылығы) болып табылады. Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны қабылданған: жеке меншік және мемлекеттік меншік. Жекеменшік азаматтардың және (немесе) мемлекеттік емес заңи тұлғалар мен олардың бірлестіктері ретінде болады, жеке меншіктің айырықша түрі ретінде қоғамдық ұйымдардың меншігі болады. Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып ажыратылады. Меншіктің аталған нысандарының ішінде шаруашылықты жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысандарының көптеген түрлерін (санын) туғызатын әр түрлі шаруашылық құрылымдары қалыптасуы мүмкін: 1. Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның ішінде: республикалық – Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік дамуының жалпымемлекеттік міндеттерін шешу үшін; коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – тиісті аумақ халқының әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу үшін, жергілікті бағынышта болады. 2. Заңи тұлғалардың жекеменшігіне негізделген шаруашылық жүргізуші субъектілер: әр түрлі тұрпаттағы шаруашылық серіктестіктері, соның ішінде акционерлік қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен ұйымдар; 3. Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген шаруашылық жүргізуші субъектілер; 4. Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңи тұлғалар мен азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар; 5. Азаматтардың меншігіне негізделген жекеменшіктік шаруашылық жүргізуші субъектілер; 6. Меншіктің жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының қатысуындағы аралас кәсіпорындар. Сонымен қатар, квазимемлекеттік сектордың субъектілері – мемлекеттік кәсіпорындар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, оның ішінде олардың қатысушысы немесе акционері мемлекет болып табылатын ұлттық басқарушы холдингтер, ұлттық холдингтер, ұлттық компаниялар, сондай-ақ еншілес, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес олармен аффилиирленген болып табылатын тәуелді және өзге заңи тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасымен меншіктің барлық нысандарының теңдігі және меншік субъектілері құқықтарының тең қорғалуы кепілденіледі. Меншіктің барлық нысандарының теңдігі мен меншік субъектілерінің құқығын теңдей қорғау Қазақстан Республикасы заңнамасымен кепілденілген. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұйымдық-құқықтық нысандары мен олардың мөлшерін ажырата білген жөн. Шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұйымдық-құқықтық нысандары меншік нысанымен – мемлекеттік, жеке меншікпен (әр түрлілігімен) анықталады. Мөлшері бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілер шағын, орта және ірі болуы мүмкін. Заңнамалық тәртіппен қызметтің әр түрлі сфералары шағын шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік және ұйымдық міндеттерді жедел шешуге мүмкіндік беретін тиімді құрылымдар ретінде олардың дамуын ынталандыру мақсатында параметрлері анықталған. Мәселен, Қазақстанда жекеше кәсіпкерліктің субъектілеріне дара кәсіпкерліктің, макробизнестің, шағын және орта кәсіпкерліктің, ірі бизнестің субъектілері жатады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің әр түрлі сыныптамалық сипаттамаларының сан алуандығы, олардың мүмкін болатын үйлесуі қаржы жүйесінің бұл буынының қаржылық механизмін күрделілендіреді, оны үнемі жетілдіруді, қызметті айқын заңнамалық реттемелеуді, жақсы жолға қойылған басқаруды және қаржылық үдерістерді бақылауды қажет етеді. жүктеу/скачать 3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|