Мазм ұ н ы кіріспе
Мал шаруашылығы емес салалар
жүктеу/скачать 314,5 Kb.
|
Дип.-Ноғай-Ордасы
| Мал шаруашылығы емес салалар арасында аңшылық пен балық аулау кең өріс алды. Дешті-Қыпшақта ежелден аңшылықтың үш түрі айқын болды: қаумалап аулау (киік, ақбөкенді), ит жүгірту және құс салу. Ноғайларда осы аталған үш түр де қолданылды.
Киік аулаудың көшпелілер үшін бірнеше тиімділігі болды. Біріншіден, қысқы мерзімде уақыт өткізетін кәсіп, екіншіден, жасақшылардың жауынгерлік шеберлігін шыңдау, үшіншіден – азық қорын молайту. Құс салу ақсүйектердің ғана үлесіне тиді. Өйткені алғыр қырандардың қолға түсуі қиын және оларды күтіп баптау тым қымбат болатын. Ноғай Ордасы тұрғындарының Астрахань төңірегіне топтасуымен балық аулау біртіндеп маңыз ала берді. Бұлғақ кезінде күйзелген халық үшін әсіресе балық аулау қыс кезіндегі бірден-бір күн көріс көзіне айналды. Тіпті кептірілген балық ұнын нан орнына тұтынған [31, 43]. Әйтсе де ноғайлар Еділдің ойықтарын өздерінің туған даласындай еркін пайдалана алмады. Астраханьда уақыт өткен сайын көбейе түскен орыс тұрғындар оларға бәсекелес болды. Өйткені төңірегі құнарсыз, кебірдің ортасындағы қала үшін кіріс көзі Еділ балығын халықаралық саудаға шығару еді. Содан да воеводалар көшпелілердің балық аулауы өздерінің кірістеріне нұқсан келтірмеуін барынша қатаң қадағалады. Еділ мен Жайықтағы балық аулауда ірі бекіре балықтарға баса мән берді. Ноғайлардың ол балықтарды өзен бойынан аулауға байланысты қолданған әдістерін астрахандық балықшылар тез меңгеріп алды. Тарихи деректерде ноғайларда қолөнердің мүлдем дамымағандығы жөнінде пікір орныққан. Ол тұжырымға ноғайлардың қаласы болмағандығы сияқты дәйектер негізге алынады. Әйтсе де, тұтастай алғанда Ноғай Ордасында қолөнер баяу да болса дамыды, ол “қалыптасу деңгейінде, үй жағдайындағы деңгейде” [9, 52–53] ғана болды деген пікірдің негізі бар. Орыс және батыс елдерінен келгендер Ноғай Ордасында егіншіліктің болғандығына куәлік етеді. Әйтсе де ноғайлардың егіншілік мәдениеті қосалқы шаруашылық деңгейінде ғана дамығанына көз жеткіземіз. Өйткені арпа, сұлы сияқты дәнді дақылдарды еккенде қыстаудың төңірегіне аз ғана жерді шала жыртып, егеді де оларға ешқандай күтім жасамай күзде келіп жинап алатын тәсіл болған. Бұл көп күш жұмсауды қажет етпеді, сол үшін де көп өнім бере де қоймайды. Ноғай Ордасында арпадан өзге бақша дақылдары да егіледі. Қазақстанның “Еділ қайда ел қайда” толғауында “Менің халқым жазда сүт, күзде жауын мен асқабақтан, қыста балықтан айрылды” [43, 159] деген өлең жолдарынан ол дақылдардың түрін білеміз. Жалпы, егіншілік Ноғай Ордасында халық айналысатын шаруашылық түрі болып орнықты. Бірақ оның хандық аймағында қолданылуы, таралуы жөнінде ортақ пікір жоқ. Өйткені егіншілік Ноғай Ордасында тұрақты кәсіпке айнала алмады, халық жұтқа немесе күйзеліске ұшыраған кезде егіншілікпен көп адам айналысып, егіс көлемі артса, көшпелі шаруашылық табысты дами бастаған кезде оның көлемі күрт кеміп кететін. Осы сияқты егіншілікпен айналысатын аймақтар да біркелкі болмады. Ал егіншілікпен тікелей айналысатындар көшке ілесе алмай қалған кедейленген әлеуметтік топты ноғайлар “тумақ” деп атады. Бұл біздің қазақтардағы “жатақ” ұғымына сай келетін. Олардан ерекшелігі тумақтар орыстармен араласып, олардың некесінен туған метистер ерекше әлеуметтік топқа айналды. Осылайша ХҮІІ ғ. түрік-славян қандастығымен пайда болған тумалар (орысша – болдырь) дон қазақтарының этикалық құрамында елеулі роль атқарды. Ноғайлар арасындағы кең тараған бірден-бір кәсіпшілік – тұз өндіру болды. Тұз тек Еділ бойындағы көлдерден ғана емес Жайық, Елек бойынан да өндірілді. Сондай кеніштердің ең бастысы Тұз төбе Ноғай иелігінің ортасына орналасты. Сауда ісі көшпелі мал шаруашылығы экономикасы үстемдік еткен. Ноғай Ордасы үшін көрші отырықшы халықтың егіншілік және қолөнер бұйымдарын алып, пайдалану үшін өмірлік қажеттілікке айналды. Күті мемлекеттердің қоршауында болғандықтан да Ноғай Ордасы өзінің материалдық қажеттілігін жаулап алу немесе жортуылдардан түскен соғыс олжалары арқылы қанағаттандыра алмайтын еді. Содан да қажетті өнімдерді айырбастау жолымен ғана алуға болатын. Ноғайлардың сауда керуендері елшілікке барған би және мырзаларымен бірге төңіректегі елдердің бәріне де баратын. Коммерцияның дамуына ноғайлардың Шығыс Дешті-Қыпшақ жақтағы ескі керуен жолдарына орналасуы да қолайлы ықпал жасады. Бұрыннан таптаурын болған жолдарды ноғайлар өз тауарларын айырбастауға ғана емес, сонымен бірге транзиттік керуендерден салық жинау үшін де пайдаланды. Сауда операцияларын ұйымдастырудың өзіндік инфрақұрылымы орнықты. ХҮІ ғ. ортасына дейін Алтын Орда кезіндегі келген және кеткен саудагерлерден “тоғыз” түрінде алым жинау дәстүрі сақталып келді. Ол алымның үштен бірі бидің пайдасына, үштен бірі қазынаға, үштен бірі қызметші қарашыларға тиесілі болды. ХҮІІ ғ. басында Ноғай мыразалары Бұхараға мал айдаған отандастарынан 500 қой, ал бұқаралық саудагерлерден мың кез мата алатын болды [29, Д. 1. Л. 32–33]. Ноғай Ордасындағы бірден-бір үлкен сауда орталығы Жайық бойындағы Сарайшық қаласы болды. Керуендер мен мал табындары Дешті-Қыпшақ арқылы бұрынғы таптаурын жолдармен жүргізілді. Ноғай мемлекетінің батыс аудандары арқылы ХІІІ–ХІҮ ғ. іске қосылған Азак, Маджар жеріне Сарай арқылы өтетін сауда керуендерінің бағыттары болатын. Бұл жол да өз кезегінде кеңінен пайдаланылды. ХҮІ ғ. ортасында ноғай-орыс бейбіт байланыстары негізінен екі бағыт бойынша іске асырылды. Самара–Қазан–Нижний Новгород–Владимир–Мәскеу; Переволок–Дон–Воронеж құярлығы–Ряжск–Рязань–Мәскеу. Ғасырдың екінші жартысында бұл бағыттарға қосымша сатылатын мал Астраханьнан Царицын арқылы Саратовқа айдалатын. Негізгі жол ретінде бірінші бағыт есептелді. Ол Қазан жолы деп аталды. Мәскеу үкіметі де елшілер мен саудагерлердің тек осы жолмен келуін талап етті. Екінші негізгі бағыт Ордабазар жолы деп аталды, ол біршама аз пайдаланылды. ХҮІІ ғ. одан Үлкен саратов жолы тармақталып шықты, ол: дала арқылы Пенза–Тамбов–Щацк–Рязань–Мәскеу бағытымен өтті. Ресейдің Еділбойын жаулап алуы барысында екі елдің шекарасының түйісуі ынтымақтасуға жаңа мүмкіндіктер туғызды. Әдетте ноғай керуендері Ресейге патшалық шақыру грамотасын алғаннан соң ғана қозғалатын. Русь жерінде олар Мәскеу, Астарахань, Қазан, Нижний Новгород, Самара, Саратов және Сібір қалаларында сауда жасайтын. Бұл бекеттер олармен сауда жасауға бейімделген орындарға айналды. Орыстар үшін ноғайлардың ең өтімді тауары – жылқылар еді. Далалық жылқыларды орыстар арғымақ, жорға, мініс және шаруа жылқылар деп бөлді. Сауда барысында олардың арық, семіздігі мен жасы да қатаң есепке алынды. В.Д.Назаровтың бақылауына сүйенсек, далалық жылқының құны ХҮІ ғ. алғашқы жартысында орыс базарларында 1,5–2 рубль болған [25, 61]. ХҮІІ ғ. екінші жартысында ноғайлар үшін жылқыны Қырым мен Азовқа айдау тиімді болды. Өйткені бұл кезде ақшасы мол дворяндар молдаваның, түріктің және немістің жылқыларын қымбат болса да сатып алуға ұмтылды. Бір сөзбен айтқанда, Ресейге екі ғасыр бойы жылқы айдаған ноғайлар сол арқылы орыс атты әскерінің қалыптасуына орасан зор қызмет етті. Бұл қызметі арқылы олар өздерінің әскери қуатын нығайта берді. Тарихта осындай парадокс жиі кездеседі. Ноғайларда ол кереғар жағдай осылайша байқалды. Ноғайлардың Шығыс Еуропа мен Еуразия рыногына шығарған тауары жылқымен шектелген жоқ. Далалық экспортта екінші орында сиыр мен қой саудасы тұрды. Ноғайлардың ұсынған тауарларының келесі бөлігі мал өнімдері немесе аңшылық пен балық өнімдері түрінде. 1635 жылы кедендік алымға байланысты ноғайлардың өткізген тауарлары қатарында жылқы, сиыр, қой, сүт, күйдірілген май, балық аталса [29, Д 2. С. 168], одан екі ғасыр өткенде қырым ноғайлары өткізетін тауарлардың қатарында “арпа, тары, май, бал, балауыз, жүн, тері, қозы, және т.б.) аталды” [46, 48]. Бұл ноғайлар арасында отырықшы-егіншіліктің басым бола түскенін аңғартады. Ноғай қолөнер шеберлерінің өнімдерінің түрі аз болғанымен, олардың арасында үлкен сұранысқа ие болған тауарлар да жеткілікті еді. Солардың қатарында мал, аң терілерінен тігілген тұлыптар шет жерлерде жоғары бағаланатын. Ноғай Ордасындағы адам саудасы ерекше ден қоюды қажет етеді. Ол ноғайлардың өз ішінде де орын алған еді, ХҮ ғасырда Едіге өз балаларын сатуға тиым салған болатын. Оның ұрпақтары кезінде де бұл мәселе қайта көтерілген жоқ. Тек ХҮІ ғ. соңы – ХҮІІ ғ. басында бұл мәселе қайтадан қалқып шықты. ХҮІІ ғ. басында көшпелілер өз туыстарын сата бастады. Ата-ана баласын, күйеуі әйелін, үлкендер өздерінің іні, қарындастарын сатты [29, д 1, л 375, 378]. Әйтсе де мырзалар мен ұлыс басшыларының табыс көзі ретінде тұтқын алу, оны құлдыққа сату кең өрістеді. Олар негізінен орыстардың шет аймақтарына шабуыл кезінде қолға түсетін. 1560–1570 жж. Мәскеу үкіметі Ливон соғысында қолға түскен еуропалық жауынгер тұтқындарды Ордабазарда Ноғай мырзаларына сатты. Бұл ішінара жағдай негізінен ноғай тұтқынына орыстар түсетін де, олар Азия базарына екі жолмен шығарылатын. Бірі – Үргеніш, Бұқараға, екіншісі – Қырым арқылы түрік иелігіне. Сауданың бұл түрі екі ел арасындағы дипломатиялық келіссөздердің негізіне айналды. Мәскеу Ноғай Ордасына осы мәселеге байланысты ықпал жасаудың қандай түрін болса да қолданып бақты. Орданың әлсіреуіне байланысты саяси, экономикалық тәуелділікке түскен мырзалар сауданың бұл түрінен бас тартуға мәжбүр болды. жүктеу/скачать 314,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|