«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

қоғамды іздеп барып, этоіраф ретінде зерттеуіне болады; ал ол 

адамыңыз тарихшы не археолог болсыншы, еш уақытта жога- 

лып кеткен оркениетпен қоян-қолтық араласьш кете алмай­

ды, тек кана, сол қоғамнан немесе басқасынан калган жазба 

қүжатгар я болмаса бейнелеу ескерткіштерімен танысу аркы­

лы гана іздегеніне қаныгады. Ақыр аяғында, олі күнге дейін 

жазу-сызуы жоқ,  өзіміз “тагы”  немесе “қарабайыр” деп са- 

найтьш казіргі замангы қогамдардың алдьшда, шет жагасын 

гана болмаса, тікелей танып-білу мүмкін емес формалардың 

болғаньш естен шығармау керек. Табылған, зерттелген магүл- 

маттардьщ арасында олар үшін, біз озімізге анық жайттарды 

жазатын тор көздерден анагүрлым көбірек бос орын қалды- 

рып отыруымыз қажет.  Осы жерде өзіміз мойындауымыз тиіс 

алғашқы  шындық  айгайлап  шығады:  адамзат  баласының 

мәдениетінің ортүрлілігі біз бүрын-соңды таньш-білгеннен горі 

маңызды өрі бай екенін — қазіргі танда бүл “факті” түрінде, 

ал өткенімізді таразыласақ “факгі жөне заң” түрінде де көрінеді.

Алайда, осындай тар шеңберге қамалып отырганымызга 

амалсыздан  коне  отырып,  басқа да проблемалармен  бетпе 

бет  келеміз.  Әртүрлі  мэдениет  дегенді  айта  отырып,  ол 

түсінікке  біз  қандай  магына  беруіміз  керек?  Кейбіреулері 

бір-біріне мүлде үқсас еместей болып көрінеді, алайда олар­

дын  терендегі  тамыры  бір  болса  да,  ерекшеліктері,  даму 

кезендерінде озара ешқандай байланысы болмаган қогамдар- 

дьщ  ерекшеліктеріне  Караганда  озгелеу.  Мысалы,  Перудің 

ежелгі инкілер империясы мен Африканың дагомейлерінің 

ерекшеліктері, бүгінгі Англия мен АҚШ-тың ерекшелікгеріне 

Караганда мүлдем өзге; бір жагынан, бүл екі қогамға козқа- 

рас  екі  түрлі  болу  керекгігі  де  белгілі.  Ал  керісінше,  күні 

кешеге  дейін  бір-бірімен  тыгыз  байланыста  болып  келген 

қогамдар ортақ оркениетгің үлгісі екендігі корініп түрса да, 

олардьщ бүл бірлікке әртүрлі жолдар арқылы келгендігін де 

ескермеуге болмайды. Адамзат қоғамдарында op багытқа баг- 

дар үстаган күштер бір мезгілде орекет етеді: ерекшеліктерін 

сақтап қалып, тіпті, оған басымдылық беруге тырысатында- 

ры да; үқсастыққа, қиюласып кетуге үмтылатындары да бар. 

Тілдерді зертгеу осындай тендессіз мысалдарды келтіруге жол 

ашады.  Шыгу тегі бір тілдер (орыс, француз жоне агылшын) 

бір-бірінен ерекшеленіп түру тенденциясына жақын болады, 

шьну тегі әртүрлі, алайда, аралас-қүраласы мол аймақтарда 

қолданылатын  тілдердің  ортақ  белгілері  дамыған  болады:

487

мысалы, білгілі бір жағдайларда өзге славян тілдерімен тар- 

мақ-тармаққа бөлініп кеткен орыс тілі, жағырапиялық жа­

гьшан көрші болып келетін фин-угор және түркі тілдерімен 

кейбір фонетикалық жағьшан бауырласып кетгі.

Осы төріздес факгілерді зертгей отырьш, өркениетгің тағьі 

бір белгісінің көзіндей  болып  саналатын  өнер, дін  сияқты 

өлеуметтік институттарда төмендегідей сүрақтарға — олар­

дьщ өзарабайланысына қарап, адамзат қоғамы, өздері шека- 

расынан аттап кетпейтін белгілі бір оптимум әртүрлілігі ар­

кылы оз бет-бейнесін анықтап отырмай ма екен,  бір жагы­

нан,  осы шеңбер аясында қала отырып,  еш қауіпке душар 

болмай-ақ, оньщ қадір-қасиетін, маңызын төмевдетіпжібірмей 

ме екен деген — жауап іздеуіміз занды болар еді.  Бүл опти­

мум  шамасы,  ондай  қоғамдардың  қанша  екеніне,  санына 

байланысты, жағырапиялық орналасуы жагынан алыс-жа- 

қындығы жөне қолдарында бар аралас-қүраластық байла­

ныс қүралдарына карай  (материалдық жоне интеллектуал- 

дық) озгеріп отырады. Әртүрлілік проблемасы шын мәнінде, 

екі жақты  байланыстар түрғысынан  қаралатын  мөдениет- 

терге байланысты ғана туындап қоймайды; ол алуан топтар- 

дан түратын әр коғамның тереңінде түнып жатады:  каста- 

ларда, кластарда, ортүрлі кәсіптік жөне конфессиялық ор- 

таларда деген сияқты. Осы топтардың әрқайсысы үлкен ма- 

ңыз беретін белгілі бір ерекшеліктер кальштасады.

Осы жерде: қогам өзге қарым-қатынастар жагьшан кара- 

ганда іріленіп, біртекгілене бастаган кезде, ішкі диверсифи- 

кациялану тенденциясы үлгая түспей ме деген сүрақ 

тууы 

занды; мысалы, арилердің жетекші билігі орнаған түста кас- 

талар жүйесі обден дамып, гүлдене түскен ежелгі Үндістанда 

тап осындай жагдай болган торізді.

Осы мысалдарға карап отырьш біз, адамзат баласы мәде- 

ниетінің өртүрлілігі туралы түсініктің жан-жақты екендігіне 

козіміз  жете  түседі.  Бүл  әртүрлілік,  әралуан  нүсқаларды 

ықьілассыз  жинай  салу  немесе,  кеуіп  қалган  каталогтың 

ортүрлігінен  мүлдем  бөлек.  Адам  баласының  бір-бірінен 

жаграпиялық  жагынан  алыс-жақын  орналасу  жагдайына 

қарай,  қоршаган ортаның ерекшеліктеріне байланысты жо- 

неде бір-бірінің тыныс-тіршілігінен бейхабар болғандықтан 

мөдениетінің де  орқилы  болатыны түсінікті.  Егерде  өрбір 

мэдениет немесе қогам басқаларымен араласпай оқшаула- 

ньш өмір сүрсе жоне дамитын болса бүл қагида бүлжымай-

488

тьін,  өрі нағыз ақиқат ретінде қабылданар еді. Алайда бүл 

муддем болмайтын нөрсе, тек мыңнан бір рет қана кездесетін 

хасманилықтар мысалын есепке алмасақ (олардьщ өзі белгілі 

бір кезенде ғана оқшау өмір сүрді). Адамзат қоғамы еш ка­

шан  саяқ өмір  сүрген  емес;  бөлініп-бөлініп  кеткен  болып 

көрінгеннің өзінде қоғамдасып, аралас-күраластығын үзбей 

тірлік кешеді.  Сондықтан да,  солтүстік және оңтүстік аме- 

рика мәдениеті он мың, жиырма бес мың жыл жыл аралы- 

ғында басқа әлеммен араласпай, есігін таре жауып отырды 

деп болжам айтуға  болады.  Алайда адамзаттың  осы  бір  ірі 

өкілдерінің ішінде өзара тығыз қарым-қатынасы үзілмеген 

коптеген ірілі-уақты қоғамдар болды.  Олардың мәдениеті, 

окшаулықтан туындайтын ерекшеліктерден де басқа, қатар 

өмір сүргеннің арқасында — үнемі өзгеге үқсамауға үмты- 

лыстан, бәсекелестік,  өз қүндылығын паш етуге тырысудан 

келіп шығатын өте маңызды ерекшеліктер де болды.  Салт- 

дәстүрдің копшілігі ішкі қажетгілікген немесе қолайлы жаг­

дай тууына байланысты емес, салт-дәстүрді меншіктеп алғ- 

ан  озінен  үстем  екінші  топтың  алдында  томеншектемеу 

нетінен  келіп  туып  отырған.  Демек,  адамзат  модениетінің 

өртүрлі  болуына  карап  біз  оларды жеке-жеке,  бір-бірінен 

боліп алып зерттеуге тиіс емеспіз. Әртүрлілік, топтарды бір- 

бірінен оқшаулайтьш емес, керісінше, олардьщ басын қоса- 

тын қатынастарды дамьпу міндетін атқарып отырады.

Этноцентризм

Қалай болғанда да,  менің ойымша,  модениеттің әр түр- 

лілігі, қогамдардьщ арасындагы тікелей де жанама да болып 

түратын қарым-қатынастан туындайтын өзінің табиги фено­

мен! күйінде адамдарга сирек білінетін торізді. Адамдар оны 

өлдебір  қүбыжық,  дау-дамайлы  қүбылыс  ретінде  көбірек 

танитын.  Мүндай жағдайларда таным прогресі бүл мүлдем 

теріс түсінікті анық та әділ танымның пайдасына шешуден 

гөрі, осы өртүрлілікті қабылдап өрі оган қалай бағыну жол­

дарын  іздеуге келіп сайды.

Өзіміз түсініксіз жагдайга тап болган кезде бойымыздан 

атой беріп шыга келетін өте мықты психологиялық негізге 

табандаған өте ежелгі түсінік, басқаларды озімізбен салыс- 

тырып, менсінбей отыратын одетіміз бойынша мэдени фор- 

маларды  (моральдық,  діни,  әлеуметтік,  эстетикалық)  еш

489

дәлелсіз  теріске  шығара  салуымызда  жатыр.  Өзімізге  жат 

сенім мен ойлау жүйесі, өмір салтымен кездескенде  “Нет- 

кен  жабайылық”,  “біз  сияқты  болу  қайда”,  “дүрыс  адам 

бүлай  жасар  м а”  деген  сияқты т.б.  дөрекі қы лық көрсетіп 

шоршып  шыға  келетін  мінезіміз  осыған  айғақ.  Антика 

дәуірінде греция мөдениетінен өзге мөдениетгің бәріне осы- 

лайша,  жабайылық деген айдар тағылып  кете берді;  ал ба­

тыс өркениеті де кейінірек  дәл осы мағынаны “тағы” дегең 

сөзбен бейнеледі. Алайда бүл теңеулердің астарында мына­

дай  пайымдаулар  жатыр:  “жабайы”  сөзі  —  қүстар  қанша 

сайрағанмен де адамдар тәрізді сөйлей алмайтындыгьша қарап 

айтылған болуы керек те, ал, “тағы” сөзі — “орман түргыны” 

яғни  хаюандардың  түрмыс-тіршілігін  адамдардьщ  мәде- 

ниетімен  салыстырла  айтьшса  керек.  Бүл  жағдайлардың 

екеуінде де  мөдени  әртүрлілікті  қайткенде де  қабылдамау 

ниеті жатыр; қалыпты өмір салтына үйлеспейтін нәрселердің 

бәрін мөдениет ауылынан алыстатып, табиғатқа апарып телу 

пиғылы  көрінеді.  Көп  адамның  бойына  сіңіп  қалған  осы 

бір қарапайым,  алайда тамыры тереңге кеткен көзқарасты 

талқылаудың қажеті шамалы, өйткені осы кітапшаның мақ- 

саты да  оны  теріске  шығару.  Бүл  көзқарастың  ішінде  ма- 

ңызды парадокс бүғып жатқанын.

Айта кетсек те жетеді. “Жабайларды” (немесе жабайылар 

қатарына қосып үйренгендерін) адамзат санатынан шыға- 

рып тастауды одетке айналған бүл ойлау жүйесі, сол жабай- 

ылардың өзіне де тон. Алайда,  адамзат деген түсінікті носіл 

мен  оркениетке  бөліп-жармай  — адамзат тіршілігінің бар­

лык  түрін  біртүтас  карастыру  кейіннен  пайда  болган  әрі 

кеңтарай қоймаган қүбылыс. Тіпті оныңдамуы озінің шы- 

ңына жегті деген жерлердің өзінде,  оньщ шок келтіру мен 

кері кетуден қоргалған  болуы екі талай нөрсе.

Ал адамзаттың әртүрлі носілінің коптеген окілдері ара­

сында, он мындаған жылдар бойы мүндай түсінік тіптен де 

болмағанға үқсайды. Адамзаттық түсінік тайпа, тілдік топ­

тар, кейде тіпті ауыл аймактың шекарасына жеткенде жарға 

тірелгендей  күйге  үшырайды,  ол  мынадан  көрінеді:  қара- 

пайым деп саналатын тайпалардың өздерін “адамдар” деген 

мағына беретін (ал кейде,  сыпайылап айтқанда — “жақсы”, 

“керемет”,  “мінсіз”) деген сияқты создермен атап, өзге тай- 

палар,  топтар тіпті деревнялар адамдык қасиеттері аз тіпті 

адам деуге түрмайды деп санауында,  себебі олар кілең “жа-

490

ман”,  “жынды”  немесе  “жер  маймылдары”,  “бит-сірке” 

біреулер.  Кейде  тіпті,  өздерінен  бөтенді  бұл  дүниеде  бар 

деуге де қимай оларды “елес”,  “көлеңке” дей салады. Адам- 

дардын  бірін-бірі  кемсітіп,  мүқатуының  адам  күлерлік 

көрінісі осы. Америка ашылғаннан кейін бірнеше жыл өткенде 

Үлкен Антиль аралдарында, ипандықтар жабайы халықтар- 

дын жаны  бар  ма  екен  деп  зерттеуші  комиссиялар  күрып 

жатқанда, жабайылар болса түтқьшға түскен ақ адамдардьщ 

денесі  шіритін,  не  шірімейтінін  білу  үшін  оларды  тірілей 

суға батырып, үзак уақыт бақылап,  қарап жүріпті.

Бүл  кісі  күлерлік,  бір  жағынан  әрі  ерсі  әрі  қайғылы 

окиға мәдени релятивизмнің парадостеріне (басқа жерлерде 

озгеше  түрде  кездесіп  түратын)  айқын  долел:  адамдар  өр 

түрлі озге мэдениет, салттарды көбірек кемсітуге үмтылған 

сайын, өздерін, сол оздерінен кем санайтын адамдармен са- 

лыстырып  отырады.  Өзі  “тагы”  немесе  “жабайы”  деп  са- 

найтындарды  адамдар  санатына  қоспау арқылы  өзі де  сол 

санатқа барып түрады.  Жабайы дегеніміз, алдымен, жабай- 

ылыққа өзі сенетін адам.

Адамзат баласы қүрған — философиялық, діни жүйелердің 

қайсы болса да — буддизм, христиандык немесе ислам діні, 

стоицизм,  канттық  немесе  маркстік доктриналар  болсын, 

бәрі де осы аберрацияға байланысты сындарын үдайы котер- 

мелеумен  болғанына  ш әк келтіруге болмайды.  Алайда бар 

адамзаттың о бастан тең болғандығын жария кылып, жөне- 

де оларды нөсіл мен мөдениетке болмей, бірікгіруді көздейтін 

туысқандық түсінігін  санаға  сіңіре  берсек,  мүның өзі бір- 

жағынан қарағанда сананы алдауға тырысу болатыны кәдік, 

өйткені  бүл,  озіміз  күнделікті  көріп-танып  жүрген  көп- 

түрлілікті  ж оққа  шығару.  Бүл  ортүрлілік туралы,  теория- 

лык жагынан да,  практикалық жагынан да ол мүлде болма- 

ған сияқты әрекет етердей, моселенің маңызына қатысы жоқ 

деп айту азідық етеді.  Ю НЕСКО-ның носіл моселелері жо- 

ніндегі екійші декларациясы  преамбуласында,  қарапайым 

адамның  носілге  боліну  туралы  түсінігі  “африкандықты, 

европальшгы,  азиатты  немесе  америка  үндістерін  бірдей 

қабылдап, танитын оның сезім органдарына ғана қатысты” 

деген заңдық магьшадагы сілтемесі бар. Адам қүқы жоніндегі 

үлы декларациялардың идеалды дәріптеу ісінде  зор күшке 

ие  болатын,  өлсіздік танытатын  да  түстары  бар,  оның  өзі 

адам баласы өз мүмкіндігін адамзат туралы абстракгілі үгам -

491

дар аясында емес, ең бір революциялық деген өзгерістердін 

көпшілігі адамның араласуынсыз қалатьш дәстүрлі мэдениет 

шеңберінде  іске  асыратыны,  ал  өздерінің  оны  — кеңістіқ 

пен уақытқа байлаулы өте қатаң түрде кесіп-пішіп қойыл- 

ған жағдайдың функциялары деп түсінетіндері жиі-жиі умы- 

тыла береді. Өзіне аффективті түрде эсер еткен азды-көпті 

төжірибесінен белгілі жөне бір жағьшан пайымдауға параса- 

ты  кемшіндіктен  екіүшты  талпыныс  қыспағына  түскен 

қазіргі заман адамы, бір жагынан, бір-бірін ж оққа шығара- 

тын кереғер үғымдардың келісімін іздесе енді біржағынан 

мәдениеттің әртурлілігін есепке ала отырып,  өзі үшін мига 

қонгысыз әрі адам шошитын болып көрінстін нәрсенің бәрін 

аттап  өтіп,  жүздеген  философиялық,  өлеуметтік  спекуля- 

цияларга жол береді.

Алайда осындай оралуан, ал кейде тіпті ерсілеу корінетін 

ой-түжырым, озіне жалган эволюционизм деген термин сай 

келетін  бір-ақ  шешімге  келіп  тіреледі.  Оның  монісі  неде? 

Адалын айтсақ, әңгіме, мәдениетгер оргүрлілігін таныганси 

отырып,  оны жойып жіберуге үмтылу туралы болып отыр.

Ежелгі жоне  біздің кеңістіктен  шалгай жатқан адамзат 

қогамына  тон,  бір  гана  нүктеден  басталган  жоне  бір  гана 

нысанага багытгалган қалып біртүтас даму процесінің саты- 

лары немесе кезендері деп аталатын болса, әркелкілік үқса- 

стыққа айналып кетеді. Адамзат біркелкі орі оз-озіне үқсас 

болып калады; бүл бірыңгайлық пен үқсастық үдемелі түрде 

жүзеге асьш отырады, сойтіп модениетгердің әртүрлілііі бүдан 

да тереңіректе жатқан немесе оның шыгуьш тежейтін про- 

цестерді бастап береді.

Егер  ақыл-ойды дарвинизмнің  үлкен табыстарына ба- 

гыттар  болсақ,  бүл  анықтама  жалпылама  сияқты  корінер 

еді. Бірақ, бүл біз қарастыратын тақырып аясына кірмейді, 

ойткені, биологиялық эволюционизм мен жалган эволюци­

онизм мүнда бір бірінен алшақ жатқан доктриналар ретінде 

қарастырылады. Дарвинизм ауқымды тәжірибелік гипотеза 

ретінде  қүрастырылган,  ол  зерттеулерге  негізделген,  онда 

түсіндірмелерге аз орын берілген.  Моселен, жылқыньщ ге- 

неалогиясын қүрайтын әркелкі түрлер екі түсінік бойынша 

эволюциялық қагарга тізбеленуі мүмкін.  Біріншісі — жыл- 

қыны тудыру үшін жылқы қажет,  екіншісі — бірінің үстіне 

бірі қатпарланган жер қыртыстарында (заманалар ауыса келе 

жер одан сайын конелене береді) жақын доуірден ежелгісіне

492

ауыскі

ДЫ-  C I

ген бсі

дар м |

Біракй

кан  Я

дүни|

терені

сатылГ

сиякі

арк ы |

гияля

ғылыі

мула|

болға

үғьЦ

тетии

гиялі

сено

неме

әзәзі

I

іліге 

уақь 

лық 

зінд 

тірп 

Дерг 

конш 

ген 1

ДЬІ я

Әле| 

сер] 

Дей» 

РЫІІ 

Цио| 

Лосі 

күн

Іртіндеп өзгеретін қаңқаларды табуға бола- 

Hipparion Equus caballus-тың арғы тегі де- 

ы ққа жақындай түседі. Бүл түсінікті адам- 

нәсілдеріне де қатысты қолдануға болады. 

>іқ факгілерден мэдениет фактілеріне ауыс- 

сүрделене  түседі.  Жерден  материалдық 

ып  алы п,  геологиялык,  қатпарларды ң 

;с белгілі бір қүралдарды жасау техникасы 

гырады деп қорытуға болады. Алайда, андар 

балтадан тумайды ғой.  Бір балтадан тарау 

вволюциясын бастан кешірді деу — биоло- 

ітарға қатысты қолданылатын бүл үғымды 

(,қа сүйенбестен, метафоралық долбар фор- 

;оз.  Жерде жатқан және  өткен дөуірлерде 

іген материалдық нысандарға қолданылған 

ісіз институттар, наным-сенімдер және эс- 

імдарға да қолданылғаны орынды.  Биоло- 

я  үғымы жаратылыстану ғылымындағы ең 

ілардың  қатарына  жатады;  ал,  өлеуметтік 

волюция фактілерді келтірудің қатерлі әрі 

сын ғана үйретеді.

калган эволюционизмнің арасындагы көзге 

:ы айырмашылыққа олардьщ лайда болган 

"оциологиялық  эволюционзим  биология- 

дзмнен бастау алатыны созсіз еді; ол іс жү- 

жүрді.  Антикалық дөуірдегі  (Паскаль кел- 

рін балалық, жастық және қарттық кезең- 

амзатты хайуани тіршілік иесі деп түсінетін 

йенбестен, XVIII ғасырда кейінірек копте- 

кің туындауына түрткі болған фундаментал- 

(ищы.  Моселен, Виконьщ “спиралі” мен “үш 

[ “үш кезеңі” мен Кондорсенің “баспалдағы”. 

[юционзимнің негізін қалаушылар — Спен- 

“Түрлердің  пайда  болуы”  еңбегі  шықанга 

рмүнымен таныспай жатып оз доктринала- 

|

і

  Ғьыыми  теория  —  биологиялық  эволю- 

індағы олеуметтік эволюционзим  ескі  фи- 

Іроблеманың  жалган  гылыми  бетпердесі, 

інде  бақылау  мен  индукция  оның  тетігін 

еседі деуге еш негіз жоқ.

493

Кез келген қоғам өз козкарасы тұрғысынан мэдениетті 

үш түрге  бэледі деген  ой  айтқан  едік:  осы  замангы,  бірақ, 

жер шарының эзге бэліктерінде орналасқан; сол кеңістікте 

жария  болган,  бірак,  уақьгг  жагынан  бүл  мәдениеттің  ал- 

дында өмір сүрген; үшіншісі — уақыт жагынан да алда, кеңіс- 

тікгің де эзгс бэлігінде орын тепкен мэдениет.

Бүл үш топ тең дэрежеде танылмаганьш көрдік Y нгінітті топ 

хақында және архитектурасы мен рудиментарлық техникасы 

болмаган,  жазбасы жоқ мэдениеттер  (сол  кезенде жер ша- 

рын  мекендеген  халықтың түратын  аймагына  карай  90-99 

пайызы  солай  болган)  туралы  айтқан  кезде  олар жайында 

ештеңе біле алмайтынымызды мойындаймыз,  олар туралы 

айқтандарымыздың барлыгы еш негізі жоқ долбар гана.

Керісінше,  бірінші топқа кіретін мэдениеттер арасында 

уақыггың агымы бойьшша қарым-қатынас орнатуга талпы- 

нушылардьщ эрекеті қызьнуга түрарлык. Электр жарығы мен 

бу  двигателі  туралы  элі  күнге  естіп-білмеген  осызаманғы 

когамдар  батыс  оркениетінің  қазіргі  даму  деңгейі  туралы 

козқарсымызга эсер етпеуі мүмкін бе? Жазу-сызуды, металл 

овдеуді білмесе де жартастарда сурет салып, тас қүралдар жа- 

саған  түз  тайпалары  мен  Ф ранция  мен  И спаниядағы 

үңгірлерде дэл осындай  із қалдырган ескі оркениеттер ара­

сында үқсастық жоқ деп айта аламыз ба? Жалган эволюци- 

онзим дол осы жерде үстемдік қүрган тэрізді. Сәті түсе кал- 

ганда (батыс саяхатшысы Шығыстан ортагасырлар ізін, Бірінші 

дүниежүзілік  согыс  қарсаңыңда  Пекиннен  Людовик  XIV 

дәуірін, Австралия мен Жаңа Гвинеядагы түз халықтарынан 

“тас гасырын” табу бақыгынан бас тартар ма еді?) ойланбас- 

тан бас қоятын бүл озэзіл ойын оте зиянды. Жойылып кет­

кен орткениеттер бізге кейбір қырларымен ғана белгілі, орке- 

ниет  дэуірі  бізден  қашықтаган  сайын  мәліметтер  де  аз 

кездеседі,  ойткені, дэл сол қырлары гана уакыттың тезінен 

сүрінбей отіп, бізге жетіп отыр. Ягни, болшекгі бүтін ретінде 

қабылдап,  қос оркениеттің де кейбір аспектілері (жойылып 

кеткен және қазіргі) арасында бірдей түстар, барлық аспекгілер 

арасында  уқсастықтар  бар деген түргьщан  келу  керек.  Бүл 

түжырым қисындык түргыдан қате гана емес, коп жагдайда 

фактілермен жоққа шыгарылып отырады.

Архаикалық және қарабайыр мәдениеттер

494

Ж ақын күндерге шейін тасманиялықтар мен патагон- 

дьіктар тастан жасалған қүралдарды пайдаланса, австралия- 

лык және  америкалық  тайпалар  оларды  әлі  жасап  жатты. 

Бүл қүралдарды зерттеу біздің осы саймандардың палеолит 

дәуірінде қалай кәдеге жарағанын түсінуімізге жәрдемдеседі. 

Англиядан Оңтүстік Америкаға, Францидцан Қытайға дейінгі 

аралықта тас қайлалардың пішіні мен дайындау техникасы 

екі-үш жүз мындаган жылдар бойы бір қалыптан өзгермей 

түруы  үшін  оларды  қалай  пайдаланды  екен? Археология- 

лык ескерткіштерден жүз-жүздеп табылған үшкіл үшбүрыш 

түріндегі леваллуа атты қүпиялы затгардың не мақсатқа пай- 

даланылғаны туралы неге бір де бір түщымды долбар жоқ? 

Бүғы сүйегінен жасалган  “batons de commandement” деген 

не?  Артына  сан  түрлі  геометриялық  пішіндерден түратын 

оймактай қашалган тастар қалдырган,  бірак колемі кісінің 

қолындай болатын бір де бір күралы табылмаган тарденауз 

модениеті қандай технологияны пайдаланган?  Бүл күмонді 

түжырымдардан түйгеніміз: палеолит қогамдастықтары мен 

қазіргі түз халықтары арасында тастан қашалган қүралдар- 

ды пайдалану түргысынан үқсастық бар. Дегенмен, техно­

логия жайында айтқанда оріге үзап бара алмаймыз, өйткені, 

белгілі бір материалды пайдалануда қүрал түрлері мен оның 

қолданылу мақсаты өркелкі болды,  бүл түргыдан олардың 

біреуі  арқылы  екіншісіне  қатысты  мәлімет  алу  қиын.  Ал, 

олардың өлеуметтік институтгары мен діни наным-сенімдері 

туралы мағл үмат қалдыруга мүмкіндіктері болды ма?

Мэдени эволюционизмнен бастау алган ойгілі түжырым- 

дардың бірі  — орта палеолит дәуіріндегі халықтар  қалдыр- 

ган жартастағы суретгерді ащцылык салттарымен қатысы бар 

сиқырлы бейне санаушылық.  Мүның түсіндірмесі мынадай: 

қазіргі қарапайым популяциялардың утилитарлық маңызын 

жогалтқан аңшылык салттары бар; ежелгі жартастардагы су- 

реттер саны жагынан да,  ормандардың түкпірінде орнала- 

суы жагынан да утилитарлык маңыздан ада; бүл бейнелерді 

салған — аңшылардың өздері, демек, суреттер олардьщ андіы- 

лық салты үшін кодеге жаратылган.  Бүл имплицитті дәйек 

аузымыздан  шыға  салысымен  біз  оның  негізсіздігін  бай- 

қаймыз.  Бүл пікір осы салага жатпайтын мамандар арасын­

да кең тараган, өйткені адамзат модениеттерін жете багалай 

бермейтін жалган гылыми каннибалзим сан түрлі “түздық- 

тарымен” пайдаланатын қарабайыр популяциялармен карым-

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: