денных.  Азиатский Вестник.  СПб.,  апрель,  1825, 287-6

Ү  ш  і  н  ш  і 

т  а  р   а  у

К А Н П О Й Л Е Р

Б.  з.  б.  II ғасырдың екінш і жартысындағы «Халықгардың ұлы коны с  ауда- 

руы» деп аталып кёткен тарихи оқиғалардың нәтиж есінде Орталык А звдад жаңа 

мемлекеттік  бірлестіктер,  соны ң  іш інде  Усун,  Янцай,  К ангю й  мемлекеттері 

қалыптасады.  Соңғысы  Казакстан тарихында елеулі рөл атқарды1.

Тарихнаманьщ   аукы мды   болғаны на  карам астан,  к ан гю й л ер дің   зертте- 

луі  әл і д е  қанағатгандырмайды.  Б ұған ж азбаш а д ер ек т ем ел ер д ін  м ейлінш е 

ш ектеулілігі  с е б е п   болды ,  он ы ң   ү ст ін е  дер ек т ер   ү зд ік -с о зд ы қ   ж ә н е   кар- 

а м а -қ а й ш ы ,  м ұ н ы ң   ө з і   м ә с е л е н і ң   ә р к е л к і  т ү с ін д ір іл у ін   т у ғ ы за д ы . 

П ік ір;ай ы с  туғызатын  м әс е л е л е р д ің   бүк іл   тобы   осы   к езге  д е й ін   «кангю й- 

лер  проблем асы »  дей тін   болы п табы лады 2.  М ем л ек етт ің  аумағы   үл ан -бай - 

тақ ж ерді:  Т аш кент ж ази расы  м ен   С ы рдария,  Ж аңадар ия,  Қ уан дар и я   ала- 

бы ны ң  еж ел г і  арналары н  ж ә н е   Ж етісу д ы ң   о ң т ү с т ік -б а т ы с  б ө л іг ін   коса 

О ңтүстік  Қ азақстанды   алып жатты.  Е ң  кұдір етті  к езін д е  оған   С усе,  Ф ум о, 

Ю йни, Ц зи , Ю йцзянь сиякты  б е с   «ш ағын иел ік»,  со н д а й - ақ Я нцай бағы н- 

ды. Алаңда оларды ң ор нал асу ы  даулы болы п қалып отыр.  А йты лған аймақта 

археологтар  с о л   уакыттағы  н егізгі  үш   м әд ен и ет ті  -   к а н п о й   м әден и ет ін е 

баланатын қауынш ы, оты рар- каратау, ж етіасар м әденн^тін атап көр сетеді3. 

О сы   м әд ен и ет т ер д і  7 0 —80-ж ы лдары   б е л с е н д і  т үр де  өр іст ет іл г ен   зерттеу 

кангю й тұрғындарынын, материалды қ м әд е н и ет ін ің  сипаты , 

шаруашылыгы, 

қолөн ері  туралы дер ек тер ді е д ә у ір  толы қты ра түсед і.

Алайда, ж азбаш а дер ек тем ел ер  т обы н  ед ә у ір  к ең ей тп ей ін ш е ж э н е  олар­

ды т үсін дір ген де  археологи я д ер ек т ер ін   каты сты рмайы нш а,  т егін де,  тари- 

хи-саяси, этн и к ал ы қ м әсел ел ерді ш еш у м үм кін ем е с. Қ ы тайды ң тарихи хро- 

никалары дер ек т ер ін ің  ер ек ш ел ік тер і  мынадай:  тек  сол арға ғана карап бұл 

м ем лекеттің пайда болған уакы ты н,  о н ы ң  накты  ш екарасы н,  астанасы   Би- 

тянь  каласының  қайда  ек ен ін ,  т ә у е л д і  б е с   и ел ік тің   калай  орналасканы н 

ж ә н е  басқ а да  көптеген н ә р с е л е р д і  айқы н  аны қтау м үм к ін   е м е с 4.

Орналасу мәселелері. 

К ан гю й   м ем л ек еті  м ен   он ы ң   и ел ік тер ін ің   о р н а­

л асу м әсел ел ер ін ің  тарихы И .  Б и ч у р и н н ен  басталады , ол  о н ы ң  орналаскан 

ж е р ін   Сы рдария  ө з е н ін ің   со л т ү с т ік   ж ағы ндағы   далалар  д е п   б ел гіл еген . 

«Шицзи>> тексіне «Давань туралы хикаяда» бер ген  т ү сін ік т ем есін де ол  «К ан­

гю й  иелігі  қазір  қазақтың  Ү лы   ж ү з і  м ен   О рта  ж ү з і  к өш іп   ж ү р г ен   С ы рда- 

рияны ң солтүстік жағындағы далаларды алып жатыр» д еп  атап ет к ен . «Ш иц- 

зи д е»   к ан гю й дің   орналасуы   туралы   бы лай  д ел ін ген :  «К ан гю й   Д аванны ң 

сол түстік-баты сы нда ш ам ам ен алғанда  2000 ли ж е р д е   жаты р.  Бүл  —  әдетте

20  000 ә с к е р і бар ю еч ж ил ік тер ге үқсайты н к ө ш п е л і и елік.  К а н гю й  Д авань- 

272

мен шектес және күшінің аз болуына карай оңтүстікте юечжилердің билігін, 

шығысында ғұндардың билігін таниды»5.

Үлкен Хань әулетінің келесі хроникасы «Цянь Ханьшудың» «жерге ор- 

наласуды  суреттеу»  деген  тарауында  кангюйге  арналған  бөлім  бар,  онда 

сөзбе-сөз келтіргенде былай делінген:  «Кангюй билеушісі Лоюень елінде, 

Уананнан  12  300 ли жердегі  Битянь қаласын мекендейді.  Ол наместникке 

тәуелді  емес.  Әміршінің жазда болатын жеріне Лоюеннен жеті күнде же- 

туге болады... Халкы  120 000 отбасынан, 600 000 адамнан түрады; әскер саны

120  000 адам.Әдет-ғұрпы үлкен юечжимен бірдей. Кангюй шығыс жағында 

ғүндарға бағынады...»6.  Осы  ғасырдың  ортасына  қарай  олардың  орналасу 

мәселелері жөнінде негізінен екі көзқарас:  1. Кангюйлер Ташкент жазира- 

сынан Хорезмге дейінгі қос өзен  арасындағы  кең-байтақ жерді  алып жат­

ты; 2. Кангюй иелігі Сырдария езенінің сағасынан Ташкентке дейінгі алқап- 

та  шоғырланған, ал байырғы жерлері  Сарысу өзенінің орта ағысынан  сол 

өзен мен Ш у өзенінде, Үлытауға дейін орналасқан деген көзқарастар қалы- 

птасты.

Бірінші  көзқарасты  С.  П.  Толстов  мейлінше дәлелді  қорғады7.  К ан­

гюй  жерлері  шығысында  Ферғанаға  (Давань)  дейін  жетті,  оңтүстігінде 

Парфиямен  ж әне  Бактриямен  шектесіп  жаткан,  батысында Бүхара  жа- 

зирасы мен Хорезмді қамтыған.  Бес иелігі былайша орналасқан:  1) Сусе

-   Кашқадариядағы  Ш ахрисябз;  2)  Фуму  — Зеравшан  өзеніндегі  Куша­

ния  облысы;  3)  Юени  -  Ташкент жазирасы;  4)  Чи  -   Бұхара;  5}  Юагань

-   бүкіл  мемлекеттің  орталығы  болған  Хорезм.  С.  П.  Толстовтың  бүл 

мәселедегі  негізгі  қарсыласы  А.  Н.  Бернштам  Кангюй жерінің  шығыс- 

тағы  ш екарасы Талас  өзенінін бойымен  өтеді деп  санады.  Кейін,  біздің 

заманымыздағы III ғасырда, Цзиньшидің мәліметтеріне қарағанда, ол Іле 

езеніне дейін жеткен.  Кангюйдің бес иелігі Сырдария өзенінің бойында 

былайша  орналасқан:  Юегань  —  Хорезм;  Ги  —  Сырдарияның  сағасы; 

Фуму — Ж аң ақор ған н ы ң  солтүстік-баты сы нан Казалы ға дейін;  Сусе

-   С ы рдарияны ң орта ағысы,  Арыс ө зен ін ің  ангары,  Қ аратзу  беткейі; 

Ю ени  — Таш кент ж азирасы .  Ж екелеген  археологиялы к м әдениеттер 

соларға  сәй к ес  келеді:  Таш кент  ж азирасы нда  —  кауыншы  м әдени- 

еті;  С ы рдарияны ң орта ағысында -   кангю й-каратау м әдениеті;  ерте- 

дегі  Қ уандария  арнасы нда  -  ж етіасар  м әдениеті;  С ы рдарияны ң  саг- 

асында  қала  ж үрты ны ң  м әдениеті  мен  антик  кезең ін дегі  Х орезм нің 

м әдениеті  бар.

Алайда  кангюйлердің  байырғы жерлері,  атап  айтқанда,  Сырдарияның 

орта ағысы бойындағы жерлер болған.  А.  Н.  Бернштамның пікірі  бойын­

ша,  неғұрлым  ертедегі  тарихи  ескерткіштер  -   Авестада,  Махабхаратада, 

Пехлевилердің бундахишні мен эпикалык Шахнамада аңызға айналдыры- 

лған  Кангха нақ  осында  орналасқан8.  Ол  ежелгі  түріктердің  руналық  ес- 

керткіштерінің Кенгутарбанд елін де осында орналасқан деп керсетуді үсы- 

нған  еді9.  Кейіннен  бұл  көзқарасты  Қазақстан  зерттеушілері  мен  ежелгі 

Орта Азия тарихының саласындағы басқа да мамандар негізге алды10. С. Г. 

Кляшторный мен Л. М. Левинаның еңбектері кангюйлердің орналасу мәсе- 

лелерін зерттеуге қосылған елеулі үлес болды. Біріншісі кангюйлер туралы 

жазбаша деректемелердегі хабарларды қорытып, кангюй жерлерінің орна- 

ласуы жөніндегі негізгі пікірлерге сын көзбен талдау жасады". Л. М. Леви­

на сол кезге қарай жинақталган археологиялык деректерді жүйеге келтіру

273

мен қорытуда көп еңбек етті.  Ол кангюйлер заманындағы Сырдария алка- 

бының негізгі үш мәдениетін сипаттап, оларды кезендерге белуді үсынды. 

Жан-жақты талдау негізінде автор  өзі карастырған  жетіасар, отырар-қар- 

атау,  кауыншы  мәдениеті  кангюй  мемлекеті  тұрғындары  мәдениетінің 

нұскалары болып табылады деген корытындыға келді12.

Кангюйлер жерлерінің орналасуы туралы мәселеге зерттеудін жаңа ке- 

зеңінде Ю.  Ф.  Буряков баса назар аударды13.  Ол кангюйлерді тек Ташкент 

жазирасы шегіне ғана орналастыратын зерттеулерге сын көзбен талдау жа- 

сап, кангюй жерінің Ташкентген Жаңадария мен Қуандарияға дейінгі бүкіл 

Сырдария  алкабын  алып  жаткан  кең  келемі  туралы  қағиданы  дамытты. 

Мұнда ол Битянь осы озендердің батпақты сағаларына орналасканын айта- 

ды.  Оның пікірінше,  ертедегі  Шірік-Рабат,  Бәбіш-молда немесе  Алтына- 

сар қалаларының кираған  жұрттары сол  болуы  мүмкін.  Ташкент жазира- 

сында оған дәстүр бойынша Юени иелігі шоғырландырылады, ал оның ас- 

танасын Канка қаласының жұрты деп санау ұсынылады. Ол Сусені Суябка 

орналастырады,  Фумуды  — шағын  иеліктегі  Гуйшуань  жерлеріпе,  Гиді  -  

Самарқантка, Юеганьды -  Хорезмге балайды. Кангюйлердің байырғы жер- 

лерін ол жетіасар мәдениеті тараған аймак деп біледі. Қауыншы және оты- 

рар-каратау мәдениетінің шын мәнінде ғажайып ұқсастығын атап өте келіп, 

Ю.  Ф.  Буряков,  сірә,  оларды  тектес  мәдениет ретінде  карастырып,  орта- 

лығы Канка қаласының орны болған, жоғарыда аталған Юени иелігі тара- 

лған аймакка орналастыратын болса керек.

Сонымен,  Кангюйлер  Сырдария  өзенінін  орта  ағысының  солтүстік 

жағын  мекендеген  және  Кангха мемлекетінің үйытқысы болған тайпалар 

одағы деп әзірше мейлінше айкын айтуға болады.

1.  САЯСИ ТАРИХЫ

Ертедегі алуан түрлі жазбаша деректемелерде Кангха елінің аты 5.  з. б. 

XIV  ғасырдан  бастап  мәлім  болғанымен,  Орта  Азиядағы  б.  з.  б.  IV  ғасы- 

рдың аяғындағы  оқиғаларды  жақсы  білетін  антик  авторлары 

кангюлерге 

тоқталмайды. Сырдария бойындағы аймақга«Кан үйі» б. з. б. III, дұрысын- 

да,  II  ғасырда  көтерілген  деп  жорамалдауға  болады.  Бүл  сол  кезендегі 

кешпелілер үстемдігінің күшеюінен болған еді.

Егер б. з.  б.  II ғасырдың екінші  жартысында Чжан-Цянь Кангюй жер- 

лерінің оңтүстігінде юечжиге, ал солтүстігінде ғүндарға тәуелді екенін айтса, 

біздің заманымыздағы I ғасырда мүндағы жағдай өзгереді. Егер 

Чжан-Цянь 

юечжи  әскерін  100-200  мың,  ал  кангюй  әскерін  90  мың деп  хабарлаған 

болса,  Цань-Хань-Шу  енді  кангюй  әскерін  120  мың,  юечжи  әскерін  100 

мың дейді14.

Бүл кезенде Орта Азиядағы қос  өзен  аралығында юечжилердің негізгі 

бөлігінің оңтүстікке, сол жағалаудағы Бактрияға ығысуы,  жерге отырык- 

шылық орын алып, жеке-жеке бес иелікке бөлінгенін, мұның өзі кангюй- 

мен салыстырғанда олардың әлсіреуіне әкеп соқпай қоймағанын, ал кан- 

гюйлердің алдынан оңтүстік пен батысқа экспансия үшін мүмкіндік ашы- 

лғанын атап еткен жөн. Сол кезде (б.  з. б.  II ғасырдьщ аяғы — I ғасырдың 

басы), сірә, канпойдіңжоғарыда аталған тәуелді бес иелігі пайда болса ке-

274

рек,  ол  өзіне  Янцайды  (Арал-Каспий  еңіріндегі  сармат-алан  тайпалар 

одағы), Яньды (Орал өңіріндегі сармат тайпалары) бағындырып алды. Қытай 

жөнінде  кангюй  билеушілері  өздерін  тәуелсіз,  тіпті  батыл  ұстаған,  бұл 

жөнінде б. з. б. I ғасырдың аяғында Батыс өлкёсіндегі хань наместнигі им- 

ператорға былай деп хабарлаған: «...Кангюй, керісінше (Усунмен салысты- 

рғанда) өркөкірек, батыл және біздің елшілеріміз алдында бас июге ешбір 

көнбейді. Онда наместниктен жіберілген чиновниктерді усундердің елші- 

лерінен төмен отырғызады. Тамақты әуелі солардың князьдары мен ақсак- 

алдарына, сонан соң барып наместниктің елшілеріне тартады...»13. Ал ерте- 

ректе,  Ферғана-Қытай  соғысының  барысында,  кангюйдің  араласуы  ғана 

ферғаналықтарды астанасының киратылуынан  кұтқарып қалды және  фе- 

рғаналықтарға тиімді бітім жасалуына жәрдемдесті16. Кейіннен, б. з. б. 4 7 - 

46  жылдарда  кангюйлердің  билеушісі  усунге  қарсы  күресінде  солтүстік- 

ғүн шаньюйі Чжи Чжиді қолдады, ал усундердің одақтасы ханьдык күдіретті 

Кытай  болды17.  Осының  алдында  ғұндардың  державасы  солтүстік  және 

оңтүстік  ғұндарға  бөлінген  еді.  Оңтүстік  ғұндардың  жетекшісі  шаньюй 

Хуханье, тегінде, ру ақсүйектері мен қатардағы кауым мүшелері көпшілік 

бөлігінің  мүдделерін  білдірген  болар,  Кытайға  беріліп,  онымен  татулык 

ж әне достык туралы шарт жасасты.  Солтүстік ғұндардың билеушісі ша­

ньюй Чжи Чжи оңтүстік ғұндарды бағындыруға сәтсіз әрекет жасап, им­

ператор  сарайымен  қатынасын  үзгеннен  кейін  байырғы  ғүн  иеліктері- 

нен  ығыстырылды.  Ол  Угэні,  Гяньгуньді,  Динлинді  бағындырды,  бірач 

күш  алған, оның  үстіне  Қытай қолдаған  усундерге  карсы тұра  алмады. 

Өз кезегінде усундер б.  з.  б.  I ғасырдың орта шенінде кангюйдің шығы- 

стағы шекарасына қысым жасады.  Міне,  сол кезде  кангюйлер  усундер­

ге  де,  Қытайға да  бірдей  қарсы  тұра  алатын  күшпен  одақ жасаспақшы 

болып  ұйғарды.

Мұндай  күш  солтүстік  гүндардың  шаньюйі  Чжи  Чжи  болатын.  Чжи 

Чжиге кангюй билеушісі өз қызын ұзатып, өз иеліктерінің шығыс шептері- 

нен жер бөледі, өз әскерінің бір бөлігін оның басқаруына береді. Усун жегл- 

не Чжи  Чжи бірқатар  ойдагыдай шапқыншылык жасағанымен,  бұл әскер 

усундерді  біржола  жеңе  алмайды.  Канітойдің  шарттарын  (державаның 

шыгыстагы шекарасын кауіпсіздендіруді) Чжи Чжи объективті түрде орыч- 

дай алмады да,  соның  негізінде  жанжал  тұтанды.  Оны  Чжи  Чжидің  кан- 

гюйлердің  әдет-ғүрпын  көрінеу  ұстанғысы  келмеуі  ушыктыра  түсті.  Ол 

Кангюй  билеушісінің  кызын,  сондай-ак «атақты  адамдарын  ж әне  жүзде- 

ген қарапайым адамдарды өлтірді немесе оларды Дулай (Талас) өзеніне тас- 

тады»18.

Чжи  Чжи кангюй билеушісінің ордасынан  куылып, Талас  езеннің бас 

жағына кетгі де, сонда езіне кала сала бастады. Жазбаша деректемелердің 

мәліметтеріне қарағанда,  қала салуда күн  сайын  500-ге дейін  адам  жұмыс 

істеген. Шаньюй құрылыска қаржыны Ферғана мен Парфия билеушілері- 

нен алым ретінде алып отырды, сірә, ол кұрылысшы-шеберлерді де сол жақ- 

тан шақырып алса керек. Екі жыл бойы салынған қала мықтап бекітілді, ол 

екі қорғанмен қоршадды, оньщ сыртқысы ағаш, ал ішкісі мүнаралары бар 

топырақ болатын.  Ішіне  кұрылыстар мен  қамал орналасқан,  шаньюй мен 

оның жақын төңірегіндегілер сонда тұрған. Чжи Чжидің күшеюі мен оның 

усундерге шапқыншылықгарьм жалғастыра беруі Қытай империясын едәуір 

аландатты.  Чжи Чжиді дипломатиялық жолмен  бейтараптандыру табыска

275

жетпеді де, қытайлар соғыскд дайындала бастады. Қытай чиновниктерінің 

істің жайы туралы мынадай жазбалары сакталған: «Батыс елке сюннулерге 

тиісті болатын, ал казір Чжи Чжи шаньюйдің даңқты есімі алыс жерлерге 

мәлім.  Ол басып кіру арқылы Усун мен Даюаньды ығыстыруда және Кан- 

гюйді  басып аду туралы ойынан кайтпауда.  Егер ол бұл  мемлекеттерді ба­

сып алса, бірнеше  жылдан кейін барлык отырықшы  елдерге  кауіп төнеді. 

Мұның үстіне оның жауынгерлері тез әрі батыл қимылдайды, олар жақсы 

соғысады және бірнеше рет жеңіске жеткен. Әзірше малды күтіп отырған- 

да (ол  армияны тамақтандыру үшін  келіп-жетуге  тиіс),  Батыс  өлке  сөзсіз 

қауіп-қатерге үшырайды. Олардың орналасқан жері Қытайдан алыс болға- 

нымен, тағылардың өз қорғанысы үшін бекіністі қалалары жок. Егер әске- 

рлерді әскери коныстардан көтеріп, Усунніңхалқы мен әскерлерін шабуы- 

лға  шығуға  мәжбүр  етсе,  оларды  соның,  Чжи  Чжидің,  калалары  кабырғ- 

асына апарса, егер ол кашып кеткісі келмесе, пана таппай, қорғанғысы келсе, 

өзін  қорғай  алмайды.  Сонда  мың  рет  басталған  іс  бір  күнде  тындырыла- 

ды»19.

Көп  кешікпей  кытай  әскері  жорықка  шыкты.  Ол  Үлы  Жібек  жолын 

бойлай екі бағытта жүрді. Үш отряд Қашғар, Ферғана аркылы, Шаткал жо- 

тасындағы  Шанаш  жэне  Талас  жотасындағы  Қарабура  асулары  арқылы 

оңтүстік жолмен, үш отряд солтүстік жолмен — Шығыс Түркістаннан, сірә, 

усундердін Чигучэн  ордасы орналаскан  Ыстыккөл қазан  шүңқырындағы 

Бедел асуы аркылы еткен болар, содан соң Ш у аңғарымен Таласқа беттеді. 

Әскерлер  Чжи  Чжи  қаласы  қорғанының  жанында  косылды.  Шаньюйдің 

өзі коршауға дайындалған еді,  ол ез әскерлерін  кабырғаларды бойлай ор- 

наластырды, ал қала қакпаларының екі жағына «балық кабыршағы» сияк­

ты етіп әдеттен тыс can түзеген жаяу жауынгерлер отрядын қойды20.

Алайда, қаһармандықпен корғанғанына қарамастан,  кытайлар сырткы 

ағаш қорғанды ертеп, топырак дуалды опырып жіберді, қоршаудағылардың 

карсылығын басып, қалаға басып кірді де, камалды басып алды.  Чжи  Чжи 

мен  оның төңірегіндегі жжындары кептеген туыстарымен, балаларымен, 

әйелдерімен және атақты князьдарымен бірге,  1518 адам тұтқынға алынды. 

Олардың бәрінің басы шабылды.  Бір мың екі жүздей жауынгері Усун мен 

Ферғананың  вассалдық  князьдарына  сыйға  тартылды21.  Қытай-кангюй 

қатынастарының басқа бір жағы Шығыс Түркістандағы окиғаларға байла­

нысты.  Біздің  заманымыздағы  78  жылы  Бань  Чжао  баскарған  қытай  ар- 

миясы Шығыс Түркістан жазирасына үстемдігін орнатады. Алғашқыда кан- 

гюйлер  император  наместнигіне  одактас  болады да,  кеп  кешікпей  езінін 

көзқарасын  езгертіп,  біздің заманымыздағы  85 жылы  Бань Чжаоға карсы 

көтерілген Суле (Қашғар) билеушісіне көмекке әскер жібереді.

Әулеттік  некелер  арқылы  кангюйлердің  билеуші  үйімен  байланысты 

болған кушан билеушілерінің Қытайды жақтауы ғана кангюйдерді ез әске- 

рлерін Шығыс Түркістаннан әкетуге мәжбүр етті22.  Кангюйдің солтүстік- 

батыс пен оңтүстіктегі саясаты туралы мәліметгер бүдан да аз. Бірақ казІргі 

кеде  оларды  археологиялық деректермен толықтыруға болады.  Хань хро- 

никаларында  кангюйлердің  Арал-Каспий  еңіріндегі  массагеттерге  тәу- 

елділігі  айтылады.  Біздің  заманымыздағы  алғашқы  ғасырларда  массагет 

конфедерациясында алан тайпалары  үстемдік  ете  бастады да,  мүның өзі, 

Хоу Ханьшу деректері бойынша, Янцандың Аланья деп аталуына әкеп сок- 

ты. «Янцай иелігі Аланья деп аталды; Кангюйге тәуелді бодды.

276

Климаты  орташа;  қарағайл- 

ары, бұталары мен жусаны мол. 

Әдетте тұрғындарының киінуі де 

кангюйлерге ұксас»23. Сол кезде 

Кангюй  өзінің  экспансиясын 

соғды жазирасы мен  Ферғанаға 

да таратады.

I ll—V  ғасырларда  мейлінше 

көмескі  болған  кытай  деректе- 

м елері  д ер ектер ін е  суйену 

мүмкіндіктеріне  қарағанда,  бұл 

кезде  кангю йлер  өзінің  Орта 

Азиядағы  қос  езен  аралығын- 

дағы, Арал өңіріндегі иеліктері- 

не  үстемдік  етуінен  айырылып, 

біркатар  тәуел сіз  иеліктерге 

болініп кетеді. V ғасырда ол им­

п ератор  сарай ы н а  елш ілік 

жіберген  елдер  тізімінде  ғана 

белгілі.  Сірә,  бүл  кезге  карай 

кангюйлер  орнында  пайда  бо­

лтан  ұсақ  иеліктер  эфталиттік 

мемлекеттерге тәуелді болса ке­

рек.

Б ізд ің   зам аны м ы здағы   I 

мыңжылдықтың  орта  шенінен 

бастап  Ортаңғы  және  Төменгі 

Сырдария ауданындағы этника- 

лық-саяси жағдай өзгереді. Оған 

түркі  тілдес  тайпалар  басы п 

кіреді.Ч ж ан  Цянь  заманынан 

бері кытай тарихнамасында кан­

гюй тұрғындарын сипаттағанда оның мәдениетінің көшпелі сипатына баса 

назар аударып,  оны  «көшпелі  иелік» деп  атау дәстүрге  айналды24.  Алайда 

Кытай  хроникасы  басқа  бір  жерінде  кангюйді  халкы  балшыктан  соққан 

қорған ішінде тұратын, езіне тәуелді Янцай иелігіне балайды. Лоюень мем- 

лекет-еліндегі  орталық  ретінде  астаналық  Битянь  каласы  аталады,  бірак 

билеушінің  мұнда тұракты тұрмағаны,  өйткені  тағы да  жазғы ордасы  бо- 

лғаны айтылады. Мұньщ соңғысы бас орданың маусымдық сипатта болға- 

нын, билеуші топтың жартылай көшпелі емір сүргенін дәлелдейді.  Соңғы 

жылдарда жинақталған археологиялықдеректер кангюйлердің мәдениеті, 

шаруашылығы, нанымдары мен әдет-ғүрпы туралы түсініктерімізді кеңей- 

туге мүмкіндік береді.

2. АРХЕОЛОШЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІПГГЕР

Бір кездерде кангюйлер мекендеген аудандардан археологтар қоныстар 

мен қорымдар тапты.  Бүл ескерткіштер қауыншы, отырар-қаратау, жетіа- 

сар археологиялық мәдениеттеріне жатқызылды.

Қоңыртөбедегі  кангюй  обасынан  табылған  сас- 

анилік  бедерлі  асыл  тастар  (б.  з.  IV —V  ғғ.): 

1 

-  сердолик, 

2-4 

-  халцедон.

277

Біріншісі  — Ташкент жазирасына,  екіншісі  — Сырдарияның  орта ағы- 

сындағы  Қаратау  беткейлерінен  Таласка  дейінгі  аудандарға,  үшіншісі  -  

Куандария мен Жаңадария аңғарына таралған.  Кангюй дәуіріндегі  Орта- 

лық Азия аймактарына салыстырмалы сипаттама берген  кезде Сырдария- 

ның сағасынан Ферғанаға дейінгі біртұтас мәдени-шаруашылық өңір айкз>ін- 

далады.  Ол өңірге  отырықшы  егіншілік-малшылық экономика,  іргелі  ар- 

хитектурасы  мен  қорғаныс  кұбылыстары,  коныстанудың  жетекші  үлгісі 

ретіндегі аздап бекініс жасалған коныстар, қолөнердің нашар дамуы, ақша 

айналысының шектеулілігі және басқа да белгілер тән болғань .

Шардараға жақын  жердегі  Ақтөбе  қонысы  кауыншы  мәдениетінің ең 

жаксы зерттелген  ескерткіші болып табылады.  Ол Сырдарияның сол жақ 

жағалауына  орналасқан.  Қала  орны  үш  жағынан  дуалмен,  ал  Сырдария 

жағынан қазылған ормен қоршалған. Қала орнының орталығында орнала- 

сқан  биіктігі  20 метрге жуык дөңгелек тобе  (шокы,  оба)  ерекше  көрінеді. 

Тәбе  аумағында және  Ақтөбе  2-нің  басқа бөліктерінде  қазба  жұмыстары 

жүргізілді.

Казбалардың  біреуінен  Сарай  үйі  толық  аршылды.  Ол  тікбүрышты, 

көлемі 28x18,5 м болып шықты. Сарай шаршылап орналаскан бес жайдан, 

кіру  кешені  мен  кұрылысты  батыстан  шығысқа  қарай  орап  өтетін  екі 

дәлізден  тұрған.  Оның  орталығында  шаршы зал  (3,6x3,6  м)  бар,  ол  баска 

жайлардың бәрімен арка аркылы өтетін жолдармен байланысқан. Бір кез- 

дерде  оның  төбесі  жалпақ  етіп  жабылған.  Зал  қабырғаларынын  биіктігі 

қазіргі  кезде  6  метрге  жетеді.  Зал  еденінің  ортасында  күдық  бар.  Үй 

солтүстік-батыс  бұрышына  салынған,  мұржасыз  камин  үлгісіндегі  ошак- 

пен жылытылған.  Залдың айналасына  орналасқан жайлар доғалана иіліп, 

ал олардың біреуі күмбездеп жабылған, бұл күмбез Орта Азия мен Қазак- 

стандағы  ертедегі  үлгімен  жабылған  күмбездердің  бірі  болып  табылады. 

Бөлмелердің  бірінде  баспалдақ  бар,  онымен  көтеріліп  үйдің 

жүктеу/скачать 21,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: