Министрлігі ғылым академиясы ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология инст

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ 

МИНИСТРЛІГІ -  ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ

Ш. Ш .  УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ ТАРИХ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ ИНСТ 

Ә . X.  МАРҒҮЛАН АТЫНДАҒЫ АРХЕОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ

ҚАЗАК.СТАН 

mapuxbi

КӨНЕ  ЗАМАННАН  БҮПНГЕ 

ДҒ.ЙТ1

ТӨРТ  томдық

-АТАМҮРА ,  БАСПАСЫ 

АЛМАТЫ, 1996

МИНИСТЕРСТВО НАУКИ  -   АКАДЕМИЯ  НАУК 

РЕСПУБЛИКИ  КАЗАХСТАН

ИНСТИТУТ ИСТОРИИ И ЭТНОЛОГИИ  ИМ.  Ч.  Ч.  ВАЛИХАНОВА 

ИНСТИТУТ АРХЕОЛОГИИ  ИМ.  А.  X.  МАРГУЛАНА

Историй 

КАЗАХСТАНА

С ДРЕВНЕЙШИХ ВРЕМЕН ДО НАШИХ ДНЕЙ 

В ЧЕТЫРЕХ ТОМАХ

ИЗДАТЕЛЬСТВО «АТАМҮРА» 

АЛМАТЫ,  1996

БАС РЕДАКЦИЯЛЫҚ АЛҚА:

АСЫЛБЕКОВ  М .  X., 

А ЛДАЖҮМА НОВ   Қ.  С., 

БАЙПАҚОВ  К . М . ,

ИСМАҒҮЛОВ  О.  И . ,

КӨМЕКОВ  Б.  Е.,

ҚОЗЫБАЕВ  М.  Қ.  (Бас  редактор), 

ҚОШАНОВ  А.  Қ., 

ҚҮЛ-МҮХАММ.ЕД М. А., 

НҮРПЕШСОВ  К.  Н . ,

Р О М А Н О В   Ю.  И . ,

САҒАДИЕВ К. Ә.

I  том

ПАЛЕОЛИТ ДӨУІРШЕН 

СОҢҒЫ ОРТА 

ҒАСЫРЛАРҒА 

ДЕШНГІҚАЗАҚСТАН

Қазақстан  тарихы  (к»*"'  —  

щык.

Қ 18 

I том.  — Алматы:  "Атам

ISBN 5-7667-2979-0, т.І. 

ISBN 5-7667-2984-7

Томда  тас  ғасыры  дәуірі; 

камтылады. Кітапта тас ғасырі 

мәдениеттіңдамуьі карастырыг 

кешпелілер, олардың бірлестіі

.п таипшіыкгтиактар, сак, усун және

тарих 

ік пен

>едегі

кангюй мемлекетгері тарихынын, өзекті мәселелері айкындалады.

Кітапта  ертедегі  орта  ғасырлар,  Батыс Түрік,  Түргеш,  Карлүк  кағанатгарынын, 

сонымен катар оғыз, қыпшак, карахан мемлекеггерінің саяси және әлеуметгік тарихы 

зертгелінеді.

¥лы Жібек жолына, ортағасырлык калалар мен көшпелілер мәдениетін бейнелеу ге 

жеке тараулар арналған.  Казақстан  аумағын мекендеген тайпалар  мен халықтардын 

өзара және керші халықтармен карым-қатынастары көрсетіледі.

Кітап тарихшыларға, мектептер мен жоғары оку орыңдарының окытушыларына, 

студентгерге, сондай-ақ Қазакстан Республикасы тарихын оқып-білгісі келетіндердін 

бәріне арналған.

ТОМНЫҢ  РЕДАКЦИЯЛЫҚ  АЛҚАСЫ:

К.  А.  АҚЫ Ш ЕВ,  К.  М.  БАЙП АҚО В, 

О.  И.  ИСМ АҒҮЛОВ,  Б.  Е.  КӨМЕКОВ

К  0503000905 -  015 

418 (05)  -  96

Без объявл..

ББК 63.3 (2К)

ISBN 5-7667-2979-0, т.І. 

ISBN 5-7667-2984-7

(С)  "Атамұра"

КІРІСПЕ

Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бетбұрыс кезеңін бастан кешіріп 

отыр.  Республика тәуелсіздік алып, дүниежүзілік  қоғамдастық таныған  еге- 

менді  мемлекетке  айналды.  Жаңа  азаматгық қоғам  және  президентгік  бас- 

қару нысанындағы демократиялық мемлекет дүниеге келіп,  1995 жылғы та- 

мызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған  Қазақстан  Республика- 

сының Конституциясында  кепілдік  берілген саяси  бостандықтар орнығып 

келеді,  экономикаға реформа жасалуда — әр түрлі меншік түрлері, нарық- 

тык  катынастар  калыптастырылып  жатыр.  Бір  сөзбен  айтқанда,  қазақ  хал- 

қының, Қазақстан Республикасының тарихында хронологиясы жағынан ғана 

емес,  мазмұны  жағынан  да  жаңа  дәуір  басталды.  Жаңа  қоғамның  қан- 

дай  болатынын бүгін танда ешкім де алдын ала болжап айта алмайтын  бо- 

лар. Оған тез арада қиындықсыз өту туралы түсініктер киял болып шықты. 

Өту жолы болжанғ анына қарағанда әлдеқайда күрделі де қиын жолға айнал­

ды. Дағдарыс құбылыстары саяси, экономикалык және рухани саданы шар- 

пьщы.  Сөз жоқ, мұның бәрі етпелі кезеңге тән.

Жаңа әлеуметтік-саяси және  экономикалық шындықтар Қазақстан ха- 

лықтарының сана-сезімін езгертуде. Дүниеге, қоғамға, халықтың тарихына 

көзқарас  өзгеріп  келеді.  Үлттык сана-сезім,  ал  сонымен  бірге  Отанымыз- 

дың  шыншыл  да  ақиқатты  ғана  айтатын  тарихына  деген  ынта-ыкылас  та 

қауырт  өсе  түсті.  Болып  жатқан  өзгерістерге  еткен  кездерден  үқсастык 

іздестіріліп,  қазіргі  заманның күрделі проблемаларын шешу жолын табуға 

талпыныс  жасалуда.  Осындай  жағдайларда  Қазақстанның  тарихи  өткен 

жолының объективті, идеологиялық конъюнктурадан ада көрінісін калпы- 

на келтіру халықгың тарихи зердесін қайта түлетудің негізі, 

ұлттык 

бірлікті 

қалыптастырудың,  азаматтылық  пен  елжандылыққа  тәрбиелеудің  аса 

маңызды факторларының бірі болып табылады.

Тарих дегеніміз халықтың зердесі. Ол болып өткен, оны түзете алмайсың 

және жақында ғана жасалып келгеніндей, конъюнктураға жағынып, бір түсін 

екіншісімен ауыстырып, жаңадан жаза алмайсың. Біз оны бүкіл қайшылық- 

тарымен, қаһармандық және қайғылы бетгерімен қоса, ол қандай болса нақ 

сондай, бүкіл алуан түрлі, тұтас күйінде қабылдауға тиіспіз.

Өтпелі  кезеңнің  қиыншылықтары  мен  қайшылықтары  отандық  тарих 

ғылымывда да теріс баяндалып келді. Ондаған жылдар бойы ол жалпы одақ-

7

тық  тарих  ғылымының  арнасында  дамыды,  оның  күрамдас  бөлігі  болды. 

Көптеген тарихи зерттеулерге тарихи үрдісті шамадан тыс идеологияланды- 

ру, карадүрсін-тікелей түсіну, схематизм тән еді. Тыйым салу жүйесі зерт- 

теулердің,  әсіресе  кеңестік  кезенде,  деректеме  базасын  шектеп  отырды. 

Қоғам  өмірінің  барлық  құбылыстары  бойынша  таптар  мен  тап  күресін 

маркстік-лениндік  тұрғыдан  түсіндіруге  негізделген  таптық-әлеуметтік 

көзкарас негіз етіп алынған методология үстемдік етті. Бұкараның санасы- 

на бұрынғы КСРО халыктарынын тарихында, дүниежүзілік тарихта Ресейдің 

ерекше  рөл  аткарғаны,  оның  ерекше  үстемдік  дәреж есі  туралы  идея 

коярда-қоймай сіңірілді.

Қазақ халқының тел тарихы формациялық сипатгағы жалпы зандылық- 

тарға лайықталып баяндалып, схемаға түсірілді, одан маңызды оқиғалар мен 

фактілер,  қызметі  ресми  идеологияның  доктриналық  нұсқаулары  аясына 

сыймаған  аса  кернекті  тарихи тұлғалар  алынып тастадцы.  Халық тарихы- 

ның қайғылы беттері айтылмады. Қазақ халқының аса бай мәдени және та­

рихи мүрасы, көшпелі өркениеттің дүниежүзілік тарихта аткарған рөлі жете 

бағаланбады. Дүниежүзілік мәдениеттің  дамуы тек отырыкшы өмір салты­

на және шаруашылық жүргізуге байланыстырылды. Адамзат мәдениеті мен 

техниканың барлықжетістіктері европалықөркениетке ғанателінді. Казак- 

стан тарихы Орта Азия елдерінің түркі халықтары тарихынан әдейі оқшау- 

латылды.  Бұл  сарын  «ресми»  тарихнамада  кең  таралды.  Бірақ  ол  біркелкі 

дамыған жоқ.  Археология,  этникалык  антропология, этнография, ертедегі 

және  орта ғасыр тарихы саласында негізгі  нақты  және теориялык кағида- 

лары осы кезде де мойындалмай отырған көптеген еңбектер жарыққа шык- 

ты.  «Социализм дәуіріндегі» ғылыми әдебиетті қабылдамау керек, өйткені 

онда идеологиялық өзгешеліктердің таңбалары сақталған, кәсіби емес де­

ген пікір бар. Тіпті идеологияландырылғанын ескергеннің өзінде де бұл әде- 

биет,  біріншіден, тарихи ой-пікір эволюциясын  зерттеу үшін маңызды де­

ректеме, ал екіншіден, өткенді тануға сын көзбен қарау кезінде қажет бола- 

тын нақты тарихи ақпарат.

Республикада бетбүрыс  кезеңінде  болып  жатқан ғаламат өзгерістер та­

рих ғылымының алдына кептеген проблемалар койды, олар асығып-аптык- 

пай,  салмақты,  ғылыми  тұрғыдан  дәлелденген  жауап  қайтарылуын  талап 

етеді. Плюрализм көптеген тарихи әдебиетгер туғызды.

Әсіресе  XX  ғасырдағы  Қазақстан  тарихы  жөнінде  көптеген  еңбектер 

шыкты, оларда әткен  кез  әшкереленіп, теріске  шығарылды немесе тек қана 

келеңсіз  тұрғыдан  қаралды,  мұнын  өзі  оны объективті  түрде  тануға  кедергі 

жасайды.  Мұндай  еңбектердің  авторлары  өздерінің  тарихи  принциптен 

ауыткығаньша,  қоғам дамуының диалектикасын  елемейтініне  кысылып-қым- 

тырылмайды,  ал  мұның  езі тоталитарлық жүйе  жағдайында да орын алған 

еді. Тарих ғылымына нигилистікпен қарау сарыны, тарихты қайта жаза бас- 

тау  үшін  ол ғылымды жоққа шығаруға ұмтылыс  пайда болды.  Бұл орайда, 

кез келген басқа ғылымдағы сияқты, тарих ғылымында да белгілі бір ғылы- 

ми таным зандарының бар екені, білім жинақтау процесінің үздіксіз жүріп 

жататыны және қол жеткізілгеннің бәрін лақтырып тастап, бәрін қайтадан 

бастау  ғылым  жүруге тиісті  жол  емес  екені  еленбеді.  Бірсыпыра авторлар 

жекелеген тарихи фактілер мен оқиғаларды жазған кезде жүртгы дүрліктіру- 

мен,  шамадан тыс  субъективизммен,  оқырмандардың ой-қиялын  кез  кел­

ген  әдіспен  таңғалдыруға  ұмтылумен  әуестеніп  кетті.  Ал  шыншыл  тарих

жасау объективті талдау жасауды, пікірлердің салмақтылығын, фактілердің 

дәл  берілуін талап етеді,  өйткені  мұнда  адамдардың сезімі,  олардың өткен 

кезбен өзара катынасы, ұлттық жәйіттер қозғалады.

Тарих  тақырыбындағы  жарияланымдар  арасында  этникалык,  саяси, 

әлеуметтік тарихтың күрделі мәселелері кәсіби емес, әуесқой деңгейде шеші- 

летіндері аз емес. Ал мұндай ғылым дүмшелерімен сындарлы сүхбат жасап, 

пікір сайыстыруға әрекет етуден әдетте түк шыкпайды.

Қазіргі коғамдық қозғалыстар мен партиялар да тарихты кейде өздерінің 

саяси  мақсаттары  мен  мүдцелері  үшін  пайдалануға  тырысады.  Мүның 

объективті  себептері  де  бар.  Қоғамда  қазақ халқы тарихының  үздіксіздігі 

мен сабақтастығы,  оның дүниежүзілік  еркениеттілік үрдісінде,  Орта Азия 

елдері жүйесінде алатын орны мен атқаратын рөлі туралы, егеменді мемле- 

кеттің  сыртқы  дүниемен  өзара  катынастары  ж әне  т.  б.  туралы  өткір 

пікірсайыстар  жүріп  жатыр.  Бұл  жағдайда  саясатшылар,  қоғамдық 

қозғалыстар мен партиялардың көшбасшылары тарих тәжірибесін жүмыл- 

дыруға, тарих білімін пайдаланып, ғалымдардан қолдау табуға үмтылуда.

Қоғамдағы өзгерістермен бірге тарих ғылымында да маңызды өзгерістер 

болып  жатыр.  Соңғы  жылдардағы  тарихи  ой-пікірде  жаңаның  өркендері, 

тез өзгеріп жатқан нақты шындықты ұғынушылық пайда болды. Тарихшы- 

лар  жаңа әдістемелік кәзқарастар,  ойлау  әдістерін жасауға,  тарихи үрдісті 

оның өзі қавдай болса және шын мәнінде қандай болып отырса, сол күйінде

—  өзара  байланысты,  тұтастықпен  ұласқан,  диалектикалық даму  үстіндегі 

түрінде керуге ұмтылуда. Жаңа айқындамалар тұрғысында жазылған еңбек- 

тер жарық көрді, өкінішке карай, ақырына дейін болмаса да, архив қорлары 

ашылды, Қазақстан тарихының ең елеулі «ақтандақтары» жойылып келеді. 

Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Мем- 

лекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңес  кабылдаған «Қазақстан Республи- 

касынын, тарихи санасын қалыптастыру түжырымдамасында» атап өтілгенін- 

дей, өткенді және казіргіні ой елегінен өткізу қажеттігі Қазақстанның, оның 

халқынын. тарихи тағдырына талдау жасауды жандандырып, терендете түсуді 

мейлінше талап етеді.

Крғамның объективті тарих біліміне ынта-ықыласы мен кажетгері, Казак- 

стан  тарихы  үрдісінің  үздіксіздігін,  қазақ халқы  тарихы  мен  мәдениетінің 

ежелден бастап казіргі күндерге дейінгі сабақтастығын жана айқындамалар 

тұрғысынан ашып керсетуге әрекет жасау осы іргелі еңбекті дайындап, ба- 

сып шығаруды қажет етті. Мүнда соңғы онжылдық ішінде  Қазақстан тари- 

хын зерттеудің қорытындысы шығарылып, Қазақстан тарихнамасының жаңа 

еңбектері, археологтар мен антропологтардың жаңалықтары, этнографтар- 

дың талдамалары, Қазақстанньщ этникалықтарихының, этникалық аумағы 

қалыптасуының және аумақгык тұтастығының, қазақ халқы бірлігінің про- 

блемалары,  ұлттық  мемлекеттілік,  казақтардың  монғол  жаулап  алушыла- 

рына, жоңғар шапкыншылығына, патша самодержавиесіне қарсы өз Отаны 

жолындағы  ұлт-азаттық  күресі  проблемалары,  түркі  халықтарымен  өзара 

байланыстары  және  т.  б.  бойынша  өткізілген  ғылыми-теориялық  конфе- 

ренциялардың, пікірсайыстардың ұсыныстары мен тұжырымдары ескеріл- 

ген. Жаңа құжаттар, соның ішінде нарративтік деректемелерден, Қазакстан 

Республикасы  Үлттық қауіпсіздік  комитеті  мен  Ішкі  істер  министрлігінің 

бұрын жабық болып келген архивтері  мен  Қазақстан Республикасы Орта- 

лық мемлекеттік архивінің үкіметтік мекемелері қорларынан алынған құжат-

9

тар  ғылыми  айналымға  енгізіліп,  шетелдік тарихнаманың бұрын  қол  жет- 

пей келген  еңбектері пайдаланылды.  Мұның өзі өткенді тереңірек түсініп, 

халық тарихынын,  әсіресе  кеңестік  кезендегі  қаһармандык  беттерін  ғана 

емес, касіретті беттерін де тарихи зердеге оралтуға мүмкіндік берді.

Авторлар ұжымы Қазақстан тарихын өзіндік тел тарих ретінде және со- 

нымен  бірге Евразия тарихының, түрік дүниесі  халықтары тарихының та- 

биғи бір бөлігі ретінде, адамзаттың дүниежүзілік тарихының бір бөлігі ретінде 

қарастыруға, дүниежүзілік өркениеттілік үрдісіндегі казак халкының орны 

мен  рөлін  ашып  көрсетуге  тырысты.  Мұның  қаншалықты  орындалғанын 

оқырмандар айта жатар.

Басылым төрт томнан тұрады. Бірінші томы — кене заманнан, палеолит 

дәуірінен XIII ғасырдағы монғол шапқыншылығына дейінгі кезенді, екіншісі

— XIV-XVIII  ғасырдың басын,  яғни  Қазақ хандығының  ұлттық мемлекет 

ретінде қүрылып, дамуы мен қазак этносының қалыптасу уақытын, үшіншісі

—  XVIII  ғасырдың  30-жылдарынан  1917  жылға  дейінгі  кезеңді  ж әне 

төртіншісі — 1917 жылдан қазіргі кезге дейінгі кезенді қамтиды. Өз кезегін- 

де әрбір томда кезендер неғұрлым бөлшектеліп баяндалған бөлімдер бар.

Авторлар бүкіл тарихты қайтадан жазып шығуға ұмтылған жоқ,  оларға 

әткенді, әсіресе соңғы жетпіс жылды жоққа шығаратын нигилистік кәзка- 

рас  жат  болды.  Басылымның  басты  мақсаты  — тарихи  үрдіске  жаңаша  ой 

жүгірту, қазақхалқының өткендегі тарихи құбылыстарын объективті ғылы- 

ми  түрғыдан  түсіндіруге  жаңа  көзқарастар  табу.  Кітаптың  бөлімдері  мен 

тараулары фактологиялық материалдардың молдығымен, теориялық коры­

ту  деңгейімен  және  стилистикалық  жағынан  ерекшеленеді,  жекелеген 

қағидалар,  тұжырымдар  әлі  де  жеткілікті  тиянақталмаған,  сондықтан 

пікірсайыс туғызуы мүмкін.

Басылымға  мамандығы  әр  түрлі  авторлардың  үлкен  тобы  қатысады, 

сондықтан  бірқатар  тұжырымдамалық  мәселелерде  түрлі  пікірлер  бары 

айқындалды. Редакциялық алка мүндай жағдайларда авторлардың дүниета- 

нымдық айқындамаларын  жақындастыруға тырысқан жоқ.  Бұл жекелеген 

проблемаларды  баяндауға  жаңа  кезқарастар  іздестірілгенін  көрсетеді,  ал 

мұның өзі уакытты, қосымша деректемелерді, әдістеменің одан әрі жетілді- 

рілуін талап етеді.  Сонымен  бірге  авторлар  ұжымы тарихи  өткенді  объек- 

тивті түрде көрсетуге, тарихи тұрғыдағы принциптерді, сабақтастықты сақ- 

тауға үмтылды.

Үжымдық «Қазақстан тарихы» еңбегі тарихи энциклопедия емес, мұнда 

проблемалардың ашылу дәрежесінің әр түрлі екені, көптеген оқиғалардын, 

фактілердің басылымға енбей  қалғаны табиғи  нәрсе.  Кітапта тарих ғылы- 

мының бүгінгі тандағы жетістіктері  қамтылған.  Басылым Қазақстан  тари- 

хының жекелеген проблемаларын зерттеудегі «осал буындарды» да аңғарт- 

ты,  бұл  мағынасында алғанда ол  ғалымдардың тағы да не  жөнінде  жұмыс 

істеуі  керек екеніне бағдар береді.  Бүл түрлі бағыттардағы ғылыми іздені- 

стерді  жандандыра түседі  деп  сенеміз.  Басылымда  Отанымыздың  тарихы 

женінде мектептер мен жоғары оку орындарына арналған жаңа оқулықгар 

мен оку кұралдарын дайындау үшін жаңа тұжырымдамалық қағидалар мен 

материалдар бар.

Бұл  еңбекті  дайындау  кезінде  авторлар  ұжымы  ұшқарылықгарға  үрын- 

бауға тырысты, сөйтіп еткеннің дәстүрі мен тәжірибесін жаңа идеялармен 

және түсініктермен  ұштастырып, өздерінің Қазақстан тарихының күрделі

10

проблемаларын  зерттеуде  аз іс тындырмаған  ізашарларына күрмет сезімін 

көрсетті. Тексте осының алдындағы бес томдык Қазақстан тарихы басылы- 

мының (1977—1981 жж.) материалын қайталайтын жекелеген үзінділер кез- 

деседі.  Бүл  негізінен  ежелгі  және  ортағасырлық тарихқа  катысты.  Бұл ке- 

зендердің жазылуы оншама көп  идеологияландырылмаған,  ол дәуірлердің 

проблемалары  бойынша  жасалған  талдамалар  халықаралық  деңгейде 

танылған,  сондықтан  біз  оларды  қазақ  халқының  өткені  туралы  тарихи 

білімнің бүгінгі танда да маңызды негізі болып қала береді деп санаймыз.

Авторлар ұжымы өзінің алдында түрған негізінен өтпелі кезеңге байла- 

нысты қиындыктар мен проблемаларды ұғынды және солай бола тұрса да, 

көп  томдық  іргелі  еңбек  жасауға  бел  байлады.  Біз  басылым  кең  келемде 

ғылыми қауымның, студенттердін, окытушылардын назарын аударады, өлке- 

танушыларға көмек көрсетеді, Қазақстан тарихы жөнінде жаңа ақпарат алғы- 

сы  келетін  оқырмандардың ынта-ықыласын туғызады деп үміттенеміз.  Біз 

сындарлы сипатта айтылған ескертпелерге ризашылык білдіреміз.

Басылымды  жоғары  оку  орындары  оқытушыларының  катысуымен 

Ғылым  академиясының  Ш.  Ш.  Уәлиханов  атындағы  Тарих  ж әне  этно­

логия  институты  мен  Ә.  X.  Марғұлан  атындағы  Археология  институты 

әзірледі.

Редакциялық алқа реті келгенін пайдаланып, басылымды дайындау жұмы- 

сына қатысқандардың бәріне -  авторлар ұжымының мүшелеріне, кұрасты- 

рушыларға,  техникалық  жұмысты  орындаған  қь зметкерлерге,  баспа 

қызметкерлеріне алғыс айтады.

Редакциялык алқа мен авторлар үжымы осы басылымды жүзеге асырға- 

ны үшін «Атамұра» корпорациясы мен Алматы темекі компаниясының ак- 

ционерлік қоғамына және «PHILIP MORRIS» компаниясының тобына терен 

ризашылық сезімін білдіреді. Олардың баспагерлік көмегінсіз бұл басылым 

жарық көрмес еді.

“ 

Редакциялық у. ,қа,  1995 жылғы караша

11

РЕДАКЦИЯЛЫҚ АЛҚАДАН

Төрт томдық  «Қазақстан тарихының»  бірінші  томы  ежелгі,  көне  және 

ерте ортағасырлықтарих проблемаларына арналған. Бес томдық «Қазақ ССР 

тарихының»  1977 және  1979 жылдарда бірінші және екінші томдары шыкк- 

аннан бергі уақыт ішінде зерттеушілер Қазақстан тарихының ертедегі және 

орта  ғасырлардағы даму  кезендері  жөнінде  жаңа материалдар  жинақтады. 

Сонын  нәтижесінде  бұрынғы  бірқатар  қағидалар  нақтыланып,  неғүрлым 

саликалы дәлелденді, кейбіреулері отандық және дүниежүзілік тарих ғылы- 

мында болған өзгерістер тұрғысынан кайта қаралды.

Палеолит, неолит және энеолит дәуірлерінің жаңа ескерткіштері ашыл- 

ды.  Олардың ішінде  Ертістегі  Қозыбай қонысы, Маңғыстау мен Солтүстік 

Қазақстанның неолиттік ескерткіштері бар. Солтүстік Қазақстандағы энео- 

литтік Ботай қонысының қазбалары Қазақстанның жылқыны үйрету және 

болашақтағы көшпелі  өркениетті  қалыптастыру  еңіріне кіретінін  анықта- 

ды. Түрғын жайлар, тас пен сүйектен істелген көптеген ирнекті  зажар та- 

былды,  олар  Қазақстанның тас дәуіріндегі  ежелгі тарихы мен археология- 

сын жаңа қырынан ашып көрсетеді.

Осыдан терт мъщ жыл  бүрын,  қола  ғасыры дәуірінің  езінде-ақ Казак- 

стан  аумағында тарихқа  андронов  және  бегазы-дәндібай  мәдениеті  деген 

атпен енген тайпа мекендеген. Олар егіншілікпен және мал шаруашылығы- 

мен айналысқан, жауынгерлік күйме жасаған тамаша жауынгерлер болған. 

Ежелгі  адамдар  күймесінің  бейнесі  ездерінің  тайпалық  қасиетті  ғибадат- 

ханаларына  айналдырған  жартастарда  сақталып  қалған,  ал  ол  ғибадатха- 

налардың төбесіне  көк аспан  күмбез  болған.  Күн  күйдірген  қара жартас- 

тардың  бетгеріне  адамдар  би  көріністерін,  күн  сияқты  басы  бар  құдайлар- 

дың,  ежелгі кұдай бейнелерін көрсететін алып түйелер мен егіздердің бей- 

нелерін қашап салған.

Қазақ даласының әр  жерінде  жатқан  атақгы  жауынгерлердің қорғанда- 

ры үйінділері мен сағаналарының алып көлемімен ерекшеленеді. Сарыарқа 

мен Арал өңірінің далаларындағы Түгіскен және Бегазы мен Дәндібай ке- 

сенелері мейлінше мәлім. Ол дәуірдегі адамдар тамаша жауынгер, бақташы 

және  егінші  болып  қана қоймай, сонымен қатар таңғажайып металлург те 

болған.  Олар қоладан балта, пышақ, қанжар, әсемдік затгар жасаған.

Ол  кездегі  адамдар  қазірде  де  пайдаланылып  келе  жатқан  мыс  кеніш-

12

терін игере бастаған, олар — Жезқазған және Саяқ мыс кеніштері. Бұл адам- 

дар  үлкен  қоныстарда  және  кабырғалармен  қоршалып,  айналдыра  ор 

қазылған ежелгі қалаларда тұрған.  Қалаларды  жауынгерлер мен қолөнер- 

шілер, абыздар мен егіншілер мекендеген. Бұл тайпалар Қазақстан аумағын 

мың  жылға  жуық -   б.  з.  б.  XVII  ғасырдан  б.  з.  б.  IX—VIII  ғасырға  дейін 

мекен еткен.

Олардың орнына сақтар келген. Бұл халықты ежелгі парсылар солай атаса, 

қытайлар оны «сэ», ал гректер «скифтер» деп атаған. Олар көшпелі, жарты- 

лай көшпелі және егінші ел болатын. Бірақ олар ең алдымен тамаша шабан- 

доздар еді. Дүниеде атпен шауып келе жатып садақпен атуды бірінші болып 

сақтар меңгерген.  Қайтпас қайсар кісікиік (кентавр) бейнесінің үлгісі салт 

атты скиф және сақ адамы болған.

Б. з. б. VI—III ғасырларда сақтар өзінің тұңғыш мемлекетін кұрып, оның 

орталығы  Жетісуда,  оңтүстік-шығыс  Қазақстанда  болған.  Сақтардың  пат- 

шалары  бір  мезгілде  жоғарғы  абыздардың  рөлін  атқарған.  Сақтардың  өз 

жазуы,  мифологиясы және дүниежүзілік деңгейдегі  үздік  өнері  болды,  ол 

әдебиетте «Аң стильді өнер» деп аталды. Сюжеттері — жыртқыш андар мен 

шөппен коректенетін жануарлар,  солардың арасындағы күрес.  Сақтардың 

алтын мен  қоладан жасалған үздік туындылары дүние жүзі мұражайлары- 

ның мұрағаттарын көріктендіріп тұр.

Тіл мәселесі де күрделі болатын. Б. з. б. I  мыңжылдық ішінде Қазақстан 

тұрғындары көбінесе үнді-европа, үнді-иран тілдерінде сөйлеген деп сана- 

лып  келді.  Ал  казір  кола  ғасыр  тайпаларының,  әсіресе  сақтардың  ішінде 

ежелгі түркі тілдерінде сөйлеген тайпалар болған деген пікір барған сайын 

орнығып келеді.

Есік қорғанында «Алтын адам» кембесінен түбіне 26 таңба ойып жазыл- 

ған күміс тостаған табылды. Ол әлі оқылған жоқ. Бір ғалымдар жазба түрік 

тілдерінің бірінде, баска біреулері ертедегі түркі тілінде жазылған деп есеп- 

тейді.  Бірақ кандай жағдайда болса да,  орта ғасырлардағы және қазіргі  қа- 

зақтардың бет пішіні мен тілі, олардың психологиялык стереоти-ітері, мәде- 

ниетінің, тұрмысы мен халықтық әдет-ғұрпының кәптеген элементтері сол 

кезде калыптаса бастайды.

Б. з. I ғасырының орта шені -  қазақтар мен күллі түріктер тарихындағы 

аса маңызды ғасыр. Осы кезде этникалык орта өзгере бастайды — түркі тілдес 

тайпалар  басымдық алып,  олардың  орталығы  Алтай  болады.  VI ғасырдың 

екінші  жартысында жазба деректерде  «түрік»  термині  кездеседі  (кытайша 

айтылуы — туцзюе, соғды тілінде — түрк).

Түрік ескерткіштерін археологиялық зерттеу оларды кейбір түрік тайпа- 

лық  бірлестіктерімен  белгілі  бір дәрежеде  салыстыруға  мүмкіндік  береді. 

Саян-Алтайда ертедегі кырғыздармен, ертедегі қыпшақгармен, ертедегі оғыз- 

дармен салыстырылатын археологиялық мәдениет беліп көрсетілген. Өзара 

қьірқыстар,  тайпалық  соғыстар,  билік  пен  мал  өрісі  үшін  күрестер  бары- 

сында Қазақстан даласында, алқаптарында өмір сүрген түрік тайпаларының 

бір бөлігі оңтүстікке -  Орталық Азияға (түргештер, қарлүқтар, қыпшақтар, 

езбектер, оғыздар, түрікмен-салжұқтар), Кіші Азияға, Кавказға (түрікмен- 

дер  мен  салжұқтар),  Шығыс  Европаға  (қангар-печенегтер,  қыпшақ-лоло- 

вецтер, түркі-оғыздар, қарақалпақтар) қоныс аударды.

VI 

ғасырдан  XIII ғасырдың басына дейін  Қазақстан  аумаганда монгол 

шапқыншылығына дейін бірін-бірі ауыстыра отырып, Батыс-Түрік, Түргеш,

13

Қарлұк  қағанаттары,  оғыздардын,  қарахандардың,  кимектердің,  кыпшак- 

тардын мемлекеттері өмір сүрді. Монгол шапқыншылығынан кейін XIII ғасы- 

рдың басында Монгол империясының Жошы және Шағатай үлыстары кұры- 

лып, сонан соң олар Ақ орда, Моғолстан, ал кейіннен Қазак хандығын өмірге 

келтірді.

Бұл мемлекеттердің бәрі аралас  экономикалы болатын.  Малшылардың 

тайпалары егіншілер тайпаларымен көршілес тұрып, дала мен қала бір-бірін 

толықтырып  отырды.  Ертеде  және  орта  ғасырларда  Батыс  пен  Шығысты: 

Жапонияны,  Корея мен  Қытайды Орталық Азиямен,  Иранмен,  салжүқтар 

мемлекетімен,  Русьпен  және  Византиямен,  Франция  және  Италиямен 

жалғастырып жатқан Үлы Жібек жолының бойында Тараз, Отырар, Испид- 

жаб, Талхир қалалары түрды.

Үлы Жібек жолының бойына би мен кескіндеме өнері, сәулет және му­

зыка  өнері  таралды.  Оның  бойымен  манихей  және  будда,  христиан  және 

ислам діндері келді, ал ислам діні VIII ғасырдан бастап басымдық алып, со­

нан соң қазақтардың да дініне айналды. XIV ғасырдың аяғы — XV ғасырдың 

басында  Сырдария  жағасындағы  Түркістан  қаласында  бүкіл  түркі  тілдес 

халықтардың діни қасиетті орны — Қожа Ахмет Иассауи кешені салынды.

Қазақстан территориясында түратын халықтар түрлі әлемдік еркениетгін 

бағалы  қазыналарын  бойына  сіңіріп,  өз  кезегінде  оны  шаруашылықты 

жүргізу  мен  мәдениетте  жеткен  жетістіктерімен:  көшпелі  тұрмысқа  ко- 

лайлы киіз үй,  аттың ер-түрманы,  соғыс  өнері,  қол өнері,  кілем ток/ және 

күміс әшекейлері, сайын даладағы жылқы шабысын еске түсіретін әуенімен, 

әсем ән-жырымен байыта түсті.  Мұның бәрі ертедегі және орта ғасырдағы 

Қазақстан тарихының тұтастығы мен сабақтастығын анықтайды.

Жалпы томның  мазмұны  Евразия  құрылығының  ажырағысыз  бөлігі  — 

Қазақстан өзінің сан ғасырлық бүкіл тарихы бойында Шығыс және  Батыс 

өркениеттерінің  этникааралық байланыстарының  белсенді  аймағы  болға- 

нын айқындайды.  Табиғи және адамдар  туғызған дүлей апаттардын  қысы- 

мымен халықтардың ұлы көші-қоны, үлкенді-кішілі мемлекеттердіь әрлеуі 

мен құлдырауы, казіргі  ұлттардың негізіне  айналған түрлі  халықгардың  қа- 

лыптасуы, олардың дүниежүзілік мәдениет қазынасына қосқан үлесі  — осы- 

ньщ  бәрі  Үлы  дала  мен  оның  халқы  ойкуменнің  шет  аймақтағы  шылауы 

емес,  кайта Ескі дүниенің этникалық тарихының қақ ортасында болғанын 

айкын дәлелдейді.

«Қазақстан тарихы» бірінші томының тексін мына авторлар жазды: «Ер- 

тедегі  және  орта  ғасырлардағы  Қазақстан  тарихнамасы»  тарауы  —  А.  А. 

Бисембаевтың  материалдарын  пайдаланып  К.  М.  Байпақов  (§  1);  3-пара- 

графта К. Ш. Хафизованың материалдарын пайдаланып, Б. Е. Көмеков (§§

2,  3);  1-бөлім,  1 тарау — 4-параграфта А.  М.  Кисленконың материалдарын 

пайдаланып, Ж. К. Таймағамбетов; 2-тарау — Ж.  К. Таймағамбетов, осы та- 

раудың  1 ,2-параграфтардыңтексін Маңғыстаудың неолиті (жартылай) мен 

энеолитін 3. С. Самашев пен А. Е. Астафьев, Солтүстік Қазакстанның энео- 

литін А. М. Кисленко жазды; 3-тарау -  К. А. Ақышев (§§  1,2,4,6); 4-пара­

граф  Г.  Б.  Здановичпен  бірге,  6-параграф Арал  өңірі тайпаларының мәде- 

ниетін  жазуда  М.  А.  Итинаның материалдары  пайдаланылды,  §  3  -   М.  Қ. 

Қадырбаев, Ж. Қ. Құрманқұлов, § 5 — А. Г. Максимова,§ 7 — А. О. Исмағұ- 

лова.  2  бәлім,  1-тарау —  К.  А.  Ақышев (§§  1,  2,  8,  9),  2-параграф Түгіскен 

мен  Үйғарақ тексін  М.  А.  Итина дайындады;  §§  3,  5  —  М.  Қ.  Қадырбаев,

14