Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

жоғарыласа  - күшейеді.  Симпатикалық нерв тітіркенгенде  нефрон 
шумақтарының қанмен жабдықталуы өзгеріп, зөрмен судың бөлінуі 
кем иді  де,  хлорлы  натрийдің  бөлінуі  артады.  К езеген  нервті 
тітіркендіргенде зөрмен судың бөлінуі күшейіп, денеден азотты зат- 
тардың шығарылуы кемиді.
Зөр түзу процесі қанда хлорлы натрий, несепнөр, пурин негіздері- 
нің концентрациясы жоғарыласа күшейеді. Диурезді ретгеуде вазопрес- 
син жөне альдостерон гормондары маңызды рөл атқарады.
Организмде су тапшылығы байқалса, қан құрамында хлорлы на­
трий концентрациясы өседі де, ұлпалар мен ағзалардағы осморецеп- 
торлар тітіркенеді. Тітіркеніс афферентгік жолмен гипоталамус арқылы 
нейрогипофизге беріліп, вазопрессиннің бөлінуі күшейеді. Вазопрес- 
син  гиалуронидаза  ф ерм ентінің  түзілуін  ж андандырады.  Бұл 
ферменттің өсерімен нефронның екінші қатарлы түтікшелері эндо- 
телийінің торшаларьга біріктіріп тұратын мукополисахарид - гиалу- 
рон қы ш қы лы,  еріп, түтікшелердің соңғы бөлімдерінің эндотелийі 
қопсиды  да,  судың  кері  сіңірілуі  күшейеді.  Осының  нөтижесінде 
организмде су жинақталып, зөр түзу қарқыны төмендейді (олигоурия) 
немесе  зөр  бөлу  тоқтайды  (анурия).  Организмде  су  көп  жиналса, 
вазопрессин аз бөлінеді, гиануронизада синтезі төмендейді, гиалурон 
қышқылы ерімейді де, түтікшелер қабыргасы тығыздала түседі, судың 
кері сіңірілуі нашарлап, зөр түзу күшейеді.  Гипоталамус зақымдан- 
са,  қанға  вазопрессин  бөлінбейді де,  зөрдің  бөлінуі  шамадан тыс 
артып  кетеді  (полиурия).  Тироксин  зөрдің  түзілуін  күшейтеді,  ал 
адреналин — бөсеңдетеді.
Үлпааралық сүйы қ пен тамырлардағы қан   мөлшері  көбейсе  оң 
жүрекшеде, артерияларда,  ми сауытында орналасқан волюмрецеп- 
торлар (толым рецепторлар) тітіркеніп, тітіркеніс афференттік жол­
мен  гипоталамуске  бағытталады,  рефлекс  ретінде  вазопрессиннің 
бөлінуі тежеледі де,  зөр түзу күшейіп,  организмнен  су мен натрий 
көп шығарылады.  Қан тамырларының толу деңгейі азайса, зөр түзу 
баяулайды.  Зөрдің түзілуін реттеуге адреналин гормоны да қатыса- 
ды. Оның аз дозасы бүйрек шумағының өкетуші тамырларын тарыл- 
тъш, фильтрациялық қысым деңгейін жоғарылатады да, зөрдің түзілуін 
күшейтеді.  Ал  адреналиннің  үлкен  дозасы  қан  өкелуші  тамырлар 
арнасын да тарылтады, сондықтан зөрдің түзілуін нашарлатады.
Зәр-түзу процргіне үлкең  ми 
сындрларының-алдБщгБг^бвлімдері 
.де-өсер-етеді-Өыы  1879 ж.-ft. М: Бехтерев байқағатғгМи-қыртысын- 
дағы  орталық  зөр түзу қарқы ны на,  зөрдің қүрамы на  аралық  ми- 
дағы, ортаңғы мидағы, гипоталамустағы, сопақша мидағы орталық- 
тар арқылы эсер етеді. Бүйрек қызметіне шартты рефлекстер қалып- 
тастыруға болады.
174
183-  сурақ. Зэр шыгару процесі қалай атқарылып, қалай реттеледі?
Зөр бүйректе үздіксіз түзіледі. Нағыз зөр жинағыш түтікшелермен 
бүйрек астаушысына құйылады да, ол жиырылғанда зөрағарға өтеді. 
Зөрағардың  толқынды  жиырылуы  нөтижесінде  секундына  2-3  см 
жылдамдықпен жылжып, зөр қуы ққа жиналады.
Куық - зөр уақьпша жиналатын қуыс мүше. Оның қабыргасының 
етгі қабаты үш бағьпта орналасқан ет талшықтарынан тұрады. Оның 
ортаңғы қабаіы сақина бағьпты, ал ішкі жөне сыртқы қабатгары бойла- 
ма  еттерден  құралады.  Қуық  бос  болтан  кезде  оның  қабырғасының 
қалыңдылығы  1,5  см,  ал  ол  зөрге  толып,  керілген  кезде  -  2-3  мм-ге 
дейін жұқара созылады. Бірыңғай  салалы ет талшықтарының ерекше 
кернеуді өзгертпей жиырылатын қасиетімен байланысты зөр көп жина- 
лып, қуық қанша керілсе де, оның ішіндегі қысым аса көп көтерілмейді.
Қуықтан зөр шығару түтігі басталар жерде  сақиналы ет  талшық- 
тары ішкі қысқыш қүрайды да, ол зөр шығару каналын жауып тұра- 
ды. Ал, зөр шығару каналының ұзына бойында орналасқан көлденең 
жолақ ет талшықтары қуықтьщ сыртқы қысқышын қүрайды.
Зөр  қуықтан  рефлекс  түрінде  шығарылады.  Қуықта  жиналған 
зөрдің қысымынан қуықтың кілегей қабығы мен ет қабатында орна- 
ласқан рецепторлар тітіркенеді. Тітіркеніс орталыққа тепкіш жыныс 
нервтері  арқылы  жұлынның  қүйым ш ақ  бөлігінде  орналасқан  зөр 
шығару орталығына беріледі. Орталықтан қозу импульсі орталықтан 
тепкіш симпатикалық жөне парасимпатикалық нервтермен қуық етіне, 
қуық қысқышына, зөр шығару каналының етгеріне бағытталады.
Зөр шығару орталығынан қуыққа импульс парасимпатикалық нерв- 
пен (жамбас нерві) бағытгалса, қуық еттері жиырылып, қысқьпп пен 
зөр шығру каналдары еттері босаңсиды да, зөр шығарылады. Ал им­
пульс куыққа шажырқайлық түйіннен басталатын симпатикалық нерв 
(құрсақ нерві) арқылы бағытталса,  қуы қ еттері босаңсып, қы сқы ш  
пен  зөр  шыгару  каналы  еттері  жиырылады  да,  зөрдің  шығарылуы 
тоқтап, ол қуыққа жиналады.
Қалыпты  жағдайда төулігіне  адам  -  1-1,5  л,  жылқы  -  5-10  л,  ірі 
қара - 6-20 л, қой-ешкі - 0,5 л, шошқа - 2-5 л, ит 0,5-2 л зәр шығарады.
Құстарда  қуы қ  болмайды,  зөр  ағар  саңғуырға ашылады да,  зөр 
нөжіспен араласып, организмнен қоймалжың зат түрінде шығарыла- 
ды.  Қүс зөрінің қүрамында көп мөлшерде зөр қы ш қы лы  болады.

жүктеу/скачать 13,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: