Оқулық. Алматы: жшс рпбк


Организмде энергияның түрленуі



Pdf көрінісі
бет238/542
Дата06.01.2022
өлшемі5 Mb.
#15983
түріОқулық
1   ...   234   235   236   237   238   239   240   241   ...   542
Байланысты:
[Nes pbaev T.] ZHanuarlar fiziologiyasue(z-lib.org)

9.10. Организмде энергияның түрленуі

Денедегі зат алмасу процесі энергия өзгерістерімен тығыз бай-

ланысты. Зат алмасу кезінде қоректік заттардағы потенциалдық 

энергия босанып, ол механикалық, жылу, электр, сəуле энер-

гияларына айналады да, ең соңында организмнен жылу түрінде 

бөлінеді. Сондықтан организмде түзілген жылу мөлшеріне қарай 

оның энергиялық шығынын анықтауға болады. 

Организмге энергия қоректік заттардың құрамында түседі де, 

ол тіршілік əрекеттерін сақтауға, түрлі өнімдерді (сүт, жұмыртқа, 

жүн, денедегі белок, майларды) синтездеуге жұмсалады. Қоректік 

заттардағы энергия негізінен торшаларда аралық зат алмасу 

процесі кезінде босанады. 

Тірі организмде энергия алмасуының үш түрлі ерекшелігі 

болады:


1). Қоректік заттардың химиялық энергиясы жылу энергиясы-

на айналмай-ақ бірден түрлі жұмыстар атқаруға жаратыла береді 

жəне энергияның басқа түріне ауыса алады. Демек, организм 



305

хемодинамикалық двигатель принципімен жұмыс істеп, энергия 

көзін өте тиімді пайдаланады.

2). Энергия саты-сатымен мысқалданып бөлінеді. Бұл ор-

ганизмді «энергиялық дүмпуден» сақтап, қуатты үнемдеп пай-

далануға мүмкіндік береді.

3). Көмірсулар, белоктар, майлар ыдыраған кезде бөлінетін 

энергия мол қуатты заттар (макроэргиялық заттар - энергияның 

биологиялық аккумуляторлары) құрамына ену арқылы қорға 

жинақталып, сақталады.

Торшаларда энергия үшкарбон қышқылы айналымына қа 

-

тысатын маңызды метаболиттердің түзіліп, тотығуы кезінде бо-



санып, жинақталады. Бұл процесс үстінде сутегі молекуласы 

бо санып, көмір қышқыл газы түзіледі. Босанған сутегі молеку-

ласы  

ның негізгі бөлігі арнаулы тасымалдағыштар – дегидро-



геназа лар коферменттерінің (НАД, НАДТ, ФАД) көмегімен био-

ло гия лық тотығу тізбегіне немесе тыныстық тізбекке қосылады. 

Бұл тізбекте сутегі электрондары біртіндеп жоғары энергетика-

лық тізбектен төменгі энергетикалық тізбекке өтеді де, ең соңғы 

акцепторға – оттегіге беріледі, демек ол тотығады. Бұл процесс 

барысында жайлап босанған энергияның аздау бөлігі (30-40 

пайыз) жылу түрінде бөлінеді де, ал қалған бөлігі (60-70 пайыз) 

АТФ-тің макроэргиялық байланыстарында жинақталады. АТФ-

тің осындай тыныстық тізбектегі сутегінің тотығу энергиясының 

есебінен түзілу жолын тотықпалы фосфорилдену деп атайды. Со-

нымен, қоректік заттардан электрондардың бөлінуі нəтижесінде 

қорек құрамындағы қуат организмдегі химиялық реакцияларды 

қамтамасыз етіп, энергия түрленеді.

АТФ аз мөлшерде анаэробты гликолиз нəтижесінде де түзіледі 

(глюкоза пируватқа дейін тотыққанда бар болғаны АТФ-тің екі мо-

лекуласы түзілсе, ол көмір қышқыл газын бөле толық тотыққанда 

АТФ-тің 36 молекуласы түзіледі). АТФ-тің 1 молін көмірсулардан 

түзу үшін 74 кДж энергия жұмсалса, майлардан түзу үшін 75-84 

кДж, белоктардан түзу үшін 92 кДж энергия қажет. Демек, АТФ-

ті өндіру үшін белоктармен салыстырғанда көмірсулар тиімдірек 

пайдаланылады.

Энергия алмасу кезінде белоктар, көмірсулар, майлар бі рін-

бірі алмастырып отырады. Бұл олардың энергиялық құнды лы-

ғына байланысты изодинамия заңдылығына сəйкес жүретін про-

цесс.  Изодинамия заңдылығы бойынша 1 г майды 2,3 г көмірсу 

немесе белок алмастыра алады. Ал 1 г көмірсуды 1 г белокпен 

алмастыруға болады. Ескертер жайт, бұл заң қоректік заттардың 

тек энергиялық құндылығына ғана негізделген, олардың 

құрылымдық, биологиялық маңызын ескермейді. Мысалы, белок-

20–888



306

ты ешбір органикалық зат шын мəнісінде алмастыра алмайды, 

себебі оның құрамына өзіндік ерекшеліктер тəн.

Денедегі энергия алмасуын энергия балансын анықтау ар-

қылы зерттейді. Ол үшін организм қабылдаған жəне бөлген 

энер 


 

гия мөлшерін анықтайды. Организмнің азық құрамында 

қа былдаған энергиясын брутто (жалпы) энергия деп атайды. 

Организмге түскен жалпы энергия мен зəр, нəжіс, ашу процесі 

барысында бөлінген газдар, қабылданған азық пен ішкен суды 

жылытуға жұмсалған энергия айырмасын нетто-энергия дейді. 

Демек, нетто-энергия организм тіршілігі үшін жұмсалатын энер-



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   234   235   236   237   238   239   240   241   ...   542




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет