Өзбек филологиясы факультеті түркi филологиясы кафедрасы

Əдебиеттер: 
1.  Т. Əбдірахманов. Талаптар тағылымы. 1991  
2.  Б.Кенжебаев. ХХ ғасырдағы қазақ əдебиеті. 1994 
3.  Бес ғасыр жырлайды. (Жинақ), 1990  
4.  Қазақ əдебиетінің тарихы. 2 том, 2-кітап  
 
ХХ ғасыр  басында демократтық бағытта дамыған қазақ əдебиетіне 
өз  тарапынан  бірқатар  үлес  қосқан  ақындардың  бірі.  Бекет  Өтетілеуов 
1883  ж  қазіргі  Қостанай  облысының  Обаған  ауданына  қарасты    М.  Ю, 
Лермонтов атындағы совхозда туған. Ата-анасының соншалықты аштық 
дəулетінің болмағанмен, өз  күндерін көрерлік орталау шаруасы болған. 
Бекет  жасында  ауыл  мұғалімдерінен  сабақ  ала  бастайды.  Сонан 1897 
жылы ауылдағы үш жылдық орыс мектебінде оқиды. Мұны бітірген соң 

 
120
1901 ж Боровойдағы екі кластық мектепке, онан бітіріп шыққаннан кейін 
Бекет 
1908 жылдан бастап Қостанай Уезіне қарасты мектептерде мұғалім 
болып  істейді.  Бекет  Өтетілеуов-  өзінің  бар  саналы  өмірін 
педогогикалық  ағартушылық  қызметке  берген  адам.  Бірақ  ол  тек 
мектептерде  бала  оқытып,  сабақ  беумен  ғана  шектеліп  қоймай,  əдебиет 
саласында  да  бір  қатар  еңбек  еткен  адам.  Бекет    бұл  салада  роман, 
повесть, поэма тəрізді көлемді шығарма жазбағанмен, аз- аздап өлеңдер 
жазған.  Бекеттің  əдебиет  саласындағы  еңбегінің  басым  жағы  орыс 
əдебиетінің  көрнекті  шығармалары  қазақшаға  аудару  болып  табылады. 
Бекет    өзінің  мұғалімдік  қызметін  атқара  жүріп  орыс    əдебиетінің  
көрнекті шығармалары қазақшаға аудару болып табылады. Бекет  өзінің 
мұғалімдік  қызметін  атқара  жүріп  орыс  əдебиетін  мол  оқиды.  Ыбырай, 
Спандияр  тəрізді  көрнекті  редагогтар  үлгісімен  орыс  əдебиетінің 
бірқатар  шығармаларын  қазақ  тіліне  аударып,  оқушыларға  ұсынып 
отырады.  Солай  етіп,  Бекет  арқылы  А.С.Пушкин,  М.Ю.Лермонтов, 
И.А.Крылов,  В.А.Жуковский  шығармалары  қазақ  арасына  кең  тарай 
бастады.  
Мысалы,  А.С.Пушкиннің  «Евгений  Онегин»  романына  үзінді, 
«Брожу  ли  я  здолы  улиц  шумных»  шығармасын,  А.Н.  Плешеевтың 
«Нишие» өлеңдерін, И.А.Крыловтың «Котенок и скворец», «Ворененок» 
тағы  басқа  көптеген  мысалдарын  аударды.  Бекет  орыс  ақындарының 
шығармаларын  қазақ  тіліне  аударғанда  оларға  өте  талғампаздықпен 
қарағанын аңғарамыз. Өйткені Бекет аудармаларының қайсысы болса да, 
қазақ өмірі мен, қазақ тұрмысында бар көріністермен ұштасып жатады. 
Сондықтан  мұндай  шығармаларды  аударғанда  Бекет  алдына  халықтық 
тұрғыдан  айқын  мақсат  қойып  бұл  мəселеге  үлкен  жауапкершілікпен 
қараған  деп  білеміз.  Мысалы, «Қайыршылар»  деп  аталатын  шығармада 
аш,  жалаңаштықтан  тұрмыс  азабын  тартып  жүрген  жетім  балаға  бір 
байдың  алаңғасар  қызметшісі  зəбір  көрсеткенде  оған  аяушылық 
көрсетіп,  қол  ұшын  беріп  жəрдемдесетін  адам  тұрмыс  азабын  көрген 
жігіттердің бірі. Бірқатар мысалдарында өзі еңбек етпей, біреудің еңбегі 
мен  ғана  күн  көретін  мазақ  етілсе, «Бүркіт  пен  өрмешек»  енді 
біреулерінде  өзінің  қолынан  келмейтін  шамасынан  келмейтін  іске, 
ұмтылып  көпке  күлкі  болатын  доңқайларды  «Балапан  қарға» 
мысалдарында жуалайды.  
Бекет  аудармалары туралы айтқанда, тағы бір ескере кететін нəрсе-
аудармашы  мысал  өлеңдерінің  соңында  өзінің  қорытындыларын  қосы 
ұсынып  отырғандығы.  Мұндай  қорытындылар  аударманың  идеялық 
мазмұнын,  автордың  идеялық  мақсатын  оқушының  бірден-бір  дұрыс 
түсінуіне  жөн  сілтейді.  Мысалы,  И.Крыловтың  «Мужиктер  мен  өзен», 
«Крестьян  и  река»  деп  аталатын  мысалында  өзен  шектен  тыс  қатты 
тасып,  сай  саланың  бəрін  су  алып  кетеді  де  мужиктердің  шаруасы 
бүлінеді.  Диірмендер  бұзылады,  егіндер  суға  кетеді    не  керек 
мужиктердің  еңбектерімен  істелген  нəрселердің    бəрі  де  тасыған  судың 

 
121
əлегімен  қирайды.  Мұны  көрген  мужиктер  өзенге  барып  арыз  айтып 
шағым жасамақ болып келімеді. Өйткені өзеннен аққан Судан келер зиян 
жоқ,  өзен  үстінде  қалалар  ел  бар  деп  есептелінді.  Сонымен  олар  өзара 
кеңесіп, келісім бойынша өзенге келсе, қираған, суға кеткен мүліктерінің 
бірқатары тасыған өзеннің үстінде жүргенін көріп, енді өзеннен де қатты 
түңіліп  кейін  ақайтады.  Осы  мысалда  əңгіме  болып  отырған  əділетсіз 
замана  мен  озбыр  əкімдерін  сынап  отырған  И.А.Крылов  заманадан, 
замана  басшыларынан  қатты  түңілген  мужиктердің  аузына  мынадай 
сөздер салады:  
Байғұстар мужике қарап тұрып-тұрып  
Айтады қайтейін деп бетін бұрып:  
«Жалғыз-ақ сайлар екен деп ойласық.  
Мұны да жүр екен ғой құдай ұрып»  
Қазақ  еліндегі  өмір  шындығының  бірқатарынан,  халықты  талап-
талап, отырған  үлкенді-кішілі патшалық ұлықтар мен қазақ əкімдерінің 
ар-ұяттан  безіп, момын еңбек адамына істейтін осындай озбырлықтарын 
күнбе-күн  көріп  отырған  Бекет  бұл  мысалды  қазақ  өміріне    барынша 
жақындатып  жарасымда  аудара  келіп,  мынадай  өз  қорытындылары  мен  
аяқтайды:  
Сайларды ұқсақтайық ауылнайға,  
Қанайтын қара халықты жүрмей жайға  
Ұлыққа шығайын деп бара қалса:  
Жоғарға  өзендей ғой волстной да.  
Бекеттің  аудармаларын  басқа  тікелей  өзі  шығарған  өлеңдерімен 
бізге  жеткені  өте  аз.  Оның  шығармалары 1961 жылы  жинақ  болып 
басылып  шыққан  кітабында  түгелдей  жарияланды,  деуге  болады. 
Ақынның өзі жазған шығармаларынан да «Қазақтың надан байлары мен 
нашар  көршілері  жəне  ғалымдық  пен  надандық», «Данышпан  қазы», 
«Болған  мен  сыртың  бұл  ішің  жалын»  оның  педогогикалық-
ағартушылық  идеясын,  адамгершілікке  негізделген  ой-парасатын  анық 
білуге болады.  Ақын өз шығармаларын өзі еңбек етпей, біреудің еңбек 
етіп  талқанын  жеуге  үйренген  байлар  мен  болыс  билерді  əшкерелеп 
оларға қарсы болған. Қарапайым нашар халықтың жағын жақтап не сөзін 
сөйлеп  отырған.  Беккет    Өтетілеуов  ғылым  мен  білімді  жасынан  оқып, 
ақыл  парасатты,  адамгершілік  сезімі  мол  таланты  ақын  сарқылмас  мол 
қазына деп білген. Мысалы:  
Ғылым деген бір гауҺар тас,  
Берсе де дүние малын алып болмас.  
Жалқыз-ақ өткір зейін саласында,  
Табатын еңбектеріп іздеген жас.  
Ақын  халық  тұрмысын  өзгертіп,  надандықтан  құтылу  үшін  оқу 
қажет.  Оқу  оқып  біліне  алмай,  еңбектеніп  өнер  үйренбей  ескілік 
тұрмыстан  құтылуға  болмайды  деп  түйсінеді.  Ал  байлар  мен 
ұлықтардың  халықты  езіп,  қанауы,  кедей-момынның  еңбегін  еркін 
пайдалануы- бəрі де, ел мəдениетінің халық санасының төмендігінен деп 

 
122
білуі.  Байлар  да  ұлықтар  да,  елді  қанағанда,  оларға  озбырлық  істегенде 
елдегі  осындай  мəдениетсіздікті,  оқымаған  қараңғылықты  қатты 
пайдаланады. Мысалы ол өз шығармаларын да былай айтады:  
Болған соң халық надан пайдаланып,  
Надан бай-сорып жатыр нəрін алып.  
Не қылмақ, «киіз кітап» көтеріңкі,  
Шын ғылым баға жетпес жерде қалып.  
Ақын  халықтың    хал-жағдайын  осылай  дəріптеп  отырып,  халықты 
надан болмай оқып білім алуға, өнер үйренуге шақырады. Білімді озар, 
білімсіз  тозар  деген  сол  үшін  бірінші  рет  білім  алу  керек.  Адамға  аса 
қымбат білім деп айтып өткен. Мысалы:  
Сол үшін ғылым артық шамалаймын,  
Малдан да өнерді артық бағалайтын  
Заманның осы күнгі қалпын аңдап,  
Адамды малға сенген табалаймын.  
деп  шығармаларында  айқын  айтып  өткен.  Сондай-ақ  шығыс 
халықтарының  ертегілерінің  сюжеті  негізінде  жазған  «Данышпан    қыз» 
деп  аталатын  шығармасында    айқын  айтып  өткен.  Сондай-ақ  шығыс 
халықтарының  ертегілерінің  сюжеті  негізінде  жазған  «Данышпан  қыз» 
деп  аталатын  шығармасында  əділетті  адалдықты,  үлкен  адамгершілікке 
тəн  парасаттылықты  мадақтайды.  Патшаның  үш  баласы  əкесінің  өлер 
алдындағы  айтқан  өсиеті  бойынша,  оның  көміп  кеткен  алтынын  алып 
бөліспекші  болып,  алтынды  қанша  іздесе  де  таба  алмайды.  Ақырында 
атағы  əйгілі  болған  əділетті  қазыға  барып,  əкесінің  өсиетін,  өздерінің 
жай  жапсарын  шаруасын  айтады.  Сонда  бұлардың  əңгімесін  тыңдаған 
қазы  қыз  бен  күйеу  болған  қызық  оқиғаны    əңгімелеп  айтып  береді. 
Сонда  біріне-бірі  адамгершілік  жасаған  осы  төртеуінің  жомарттығын 
жеке-жеке  сынатқанда  патшаның  үлкен  баласы  күйеу  жігіттің 
жомарттығын  мақтаса,  ортаншысы  бөгде  жігітті  қостайды.  Ал,  үшінші, 
кіші  ұлы  ұрыны  қостайды.  Осыдан  данышпан  қазы  кіші  ұлдың 
ағаларынан алтынды ұрлап тығып қойғанын анықтайды да, əділ төрелік 
айтады. Мұнда да Бекет оқушыларды адалдыққа шақырып, əділ төрелік 
айтады.    Мұнда да Бекет оқушыларды адалдыққа шақырып, əділет пен 
шынайы  адамгершілік    парасаттылығын  насихаттайды.  Солай  етіп, 
Бекеттің орыс əдебиетінен қазақшаға аудармалы да, оның демократтық-
ағартушылық идеясын айқындай түседі.  
Демек, Бекет Өтетілеуов бір жағынан өзінің педагогикалық қызметі 
арқылы да, екінші жағынан орыс əдебиетінен аудару. Халықтық қажетті 
тақырыптарға шығарма жазу арқылы да Қазақстандағы оқу- ағарту ісіне 
салысқан.  ХХ ғасырдың басындағы демократтық- ағартушылық бағытта 
өзіндік орны бар ақын.  
Ақын  өз  шығармаларында  халықты  адалдыққа,  əділеттікке,  ақыл-
парасаттылыққа  жəне  өнер  білімге  шақырған  адам.  Қорыта  айтқанда,  ХХ 
ғасыр басындағы демократтық-ағартушылық əдебиетке өз үлесін қосқан.  
 

 
123
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
1.  Бекет  Өтетілеуовтың  алғашқы  жинағы  қайда,  қай  жылдары 
жарияланды?  
2.  Б. Өтетілеуовтың шығармаларының идеялық сарыны қандай?  
3.  Бекеттің орыс əдебиетінен жасаған аудармалары идеялық-
көркемдігі жағынан қандай сипатта?  
4.  Б.Өтетілеуов творчествосының қазақ əдебиеті тарихындағы орны 
қандай?