тегеурінді екпін, әуезді еклін, молшерлі екпін

1 0 0
ФОНЕТИКА
дөп келеді. Осындағы аталып өткен екпіннің үш 
түрінің үшеуінің де ж еке-ж еке алғанда тілдерде 
қы лты қсы з таза күйінде ұшырауы некен-саяқ. 
Дәлірек айтқанда, екпіні бірыңғай тегеурінді, не 
болмаса б іры ңғай әуезді, я біры ңғай мөлшерлі 
боп келетін тілдер кемде-кем. Дұрысында, тілдер- 
де екпіннің аталған түрлері бірімен-бірі астас, 
сабақтас күйінде ұшырайды.
Дегенмен, таразының салмақты жағы қазақ 
тіліне тегеурінді екпіннің (динамикалық, экспи- 
ратор, интенсив) кобірек тән екендігін қолдау- 
шылар ж ағында жатқандығын айтуымыз керек.
Қ азақ тіліндегі тегеурінді екпінді тек ф она- 
циялық ауаның қарқынымен сипаттап қана кою 
жеткіліксіз, өйткені тіліміздегі екпін түскен дау- 
ысты қарқы нды лы ғы ны ң үстіне созылыңқы ай- 
ты лады /Т егеурінді екпін сөйлеу мүшелерінің 
бұлш ы қ еттеріне ф изикалы қ күш тің молы рақ 
түсуіне байланысты іштен сыртқа тепкен ф она- 
циялы қ ауаны ң күш тірек, әлдірек ш ығуы нан 
пайда болады. С онды қтан сөз құрам ы ндағы
екпін түскен дауысты дыбыс сөздің өзге дауыс- 
ты лары нан ланағұрлым қатты рақ дауыспен ай- 
тылып, қ ұ л аққа анағұрлы м айқы н ы рақ ш алы- 
нады. М әселен, буын саны бірдей 
барады, кара-
ды
деген етістіктердің екінші буындары ұқса
с-ра,
-ра
дегендерді бір қалыпты дауыспен ауызша 
алма-кезек айтып коретін болсақ, 
барады
деген- 
дегі екпінді 
ра
буынының 
карады
дегендегі 
екпінсіз 
р а -
мен салы стырғанда әлдеқайда қар- 
қынды айтылатынын әрі құлаққа қаттырақ есті- 
летінін байқау қи ы н ға соқпайды. Оның есесіне 
мұндағы 
барады
дегендегі соңғы буындағы 
ы
да- 
уыстысының 
карады
дегендегі соңғы буындағы 
ь/-дан дыбысталуы да, естілуі де анағұрлым со- 
лғы н, олай болатыны оған бұл жерде екпін түсіп 
тұрған 
жоұі
Бұл жай әсіресе сыртқы дыбыстық 
құрылысы бірдей мына секілді етістіктердің екпін 
ыңғайын салыстырудан жақсы байқалады: 
маған
тесіле карайды - көзінің алды карайды; ішсең, шөлің
қанады - жарақаты қанады.
С озы лы ңқы лы қ болса, мөлшерлі екпіннің 
негізгі белгісі. Бұл - қазақ тіліндегі тегеурінді 
екпінді мөлшерлі екпіннен боле-жара қарауға 
болмайды деген соз. Дұрысында, қазақ екпіні 
әрі тегеурінді, әрі молшерлі. Алайда тегеурінділік
- оның басты қасиеті де, мөлшерлілік - оны то- 
лықтырушы үстеме қасиет.
Қ азақ тілінде дауыстылардың созы лы ңқы , 
келте дауысты боп бөлінуі жоқ. Қ азақ дауысты- 
л а р ы н ы ң с о з ы л ы ң қ ы айты луы о л а р ғ а сөз 
екпінінің түсуімен ғана шарттас.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: