П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет161/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   157   158   159   160   161   162   163   164   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

суалмаған
(сиыр) деген бір-ақ сөз бо- 
лып шығады. Егер мұндағы төрт буынның екпіні 
екеу болса, оны 
су алм аған
(құды қ) деп, үшеу 
болса, 
су ал маған
деп ұғуымызға болар еді дейді.
-Иікпіннің грамматикалық формалардың ма- 
ғынасы мен сөздердің лексикалы қ (семантика) 
мағынасын ажырату қабілетіне байланысты қыз- 
метін оның сигнификатив қызметі деп атайды. 
Демек, екпіннің сигнификатив қызметінің екі 
жағы бар: бірі - грамматикалық формаларды бір- 
бірінен ажырату, екіншісі - сөздерді лексикалық- 
семантикалы қ тұрғы дан бір-бірінен ажырату. 
М ұның қазақ тілінде байқалатыны - көбіне-көп 
алғаш қы сы . Қазақ тіліндегі екпіннің бірқатар 
грамматикалық формаларды ажырату қабілеті бар^
Сы рт көрінісі ж ағы нан бір-бірінен айна 
қатесіз дөп түсіп жатқанымен, әрқайсысы өз ал- 
ды на бөлек-бөлек грамматикалық м ағы н ан ы ң , 
тіптен кейде грам м ати кал ы қ к атегө р и я н ы ң
көрсеткіші бөп табылатын фөрмаларды ажыра- 
туда қазақ тілінде екпіннің атқараты н қызметі 
елеулі. Д4әселен, 
біз баламыз

біздің баламыз
деген мысалдардағы 
бала
сөзіне ж алғанғанл/ь/з 
қөсымшасының алғашқысы - жіктік жалғауы да, 
кейінгісі - тәуелдік жалғауы. О сындағы қөсы м - 
ша қабылдап тұрған 
баламыз
деген сөзді жеке 
алып қарайтын бөлсақ, өның құрамындағы 
-мыз-
дың қандай қөсымша екенін ажыратуғаңегіз бө- 
ларлы қ бір-ақ дэйек бар, өл - екпін. Егер өл 
екпінсіз айтылса, жіктік жалғауы бөлады да, ек- 
пінмен айтылса, тәуелдікжалғауы бөлады. Бұлай 
бөлатыны жіктік жалғауы қазақ тілінде екпін 
қабылдамайтын қөсымшалар төбына жатады да, 
тәуелдік жалғауы керісінше, үнемі екпінмен ай- 
ты лады /
Қазақ тіліндегі қөсымшалардың әр түрінің 
екпін қабылдау қабілеті әр басқа. Тәуелдік жалға- 
уымен қатар тілімізде екпін қабылдауға бейім тұра- 
тын қосымшалар көптік, септікжалғаулары. Бұлар- 
ға да екпіннің түсу, түспеуі өлардың сөз ішінде 
қай буында келуімен шарггас. Мәселен, 
окуиіылар
дегендегі көптік жалғауына түсіп тұрған екпін бұл 
сөзді септеген кезде 
оқучиылардың, оқушьтарға
де- 
ген ретпен сөз сөңына қарай жылжып кетеді (көмек- 
тес септігі екпін қабылдамайды).
Екпін грамматикалық тұлғаларды езара ажы- 
ратып тұрады. 
-тын, -тін
қөсымшалы өткен шақ 
есімше 
(баратын, көретін)
тұлғасының сөйлемнің 
анықтауыш мүшесінің қызметінде де, сөндай-ақ 
ешбір тұлғалы қ өзгеріске түспей сөл бағзы
к ү й ін д е тұры п ж ік тік тің үш ін ш і ж а ғ ы н д а
сөйлемнің баяндауыш мүшесінің қызметінде де 
жұмсалатын кезі'бар. М әселен, 
баратын ж ерл^-
ген мен 
ол жыл сайын ауылына баратын
деген 
мысалдардың алғашқысында анықтауыш, сөңғы-
сында баяндауыш қызметін атқарып екеуінде екі 
түрлі грамматикалық жүк арқалап тұрған бір ғана 
баратын түлғасын
бір-оірінен айыра тануымызға 
кәмектесетін тілдік ишара (языкөвөй знак) екпін.
Жедел өткен ш ақты қ 
-ды, -ді
қөсымш алы 
етістіктер ж іктік тұлғада айты лған кезде екпін 
өсы қөсымшаға түседі. Мысалы
:бардым, бардың,
барды; хабарлады м , хабарладың, хабарлады;
оқыдым, оқыдың, оқыды; көрдім, көрдің, көрді;
білдім, білдің, білді.
Осы қөсымш амен сырт қарағанда ұқсас ке- 
летін келер шақ мағыналы жіктіктің үшінші жа- 
ғы н ы ң
-ды, -ді
қөсымш асы әркез екпін қабыл- 
дамай айтылады. Жіктелген етістіктердің мұндай 
түрінде екпін үнемі өсы қөсы м ш аны ң алдына 
тете тұрған буынғатүседі. Мысаль
ү.барады, істейді,
хабарлайды, оқиды, кореді, біледіт.Ь.
Тілімізде бірде есім сөз, бірде есімше деп әр 
тарап танылып жүрген 
барушы, келуіиі
деген 
тәрізді күрделі 
-уіиы, -уші
қөсымшасының көме- 
гімен жасалатын тұлғаны ң бар екені мәлім. Осы 
тұлғаны ң есім м ағы насы на ие бөлатын ыңғайы 
мен есім ш е қы зм етінде ж ұм салуы нда екпін 
ж өнінен айы рм а бар. 
Барушы адам, келуші кісі
деген тіркесте сөз бөлып өтырған тұлға есім ма- 
ғынасында, анықтауыш қызметінде жұмсалған, 
екпін бұл жерде сөңғы буынға 
(-іиы, -ш і)
түскен, 
ал 
ауылға жиі барушы еді, бізге жиі келуші еді, я
болмаса ауы лға жиі баруіиы ең, бізге жиі келуші
ең
деген сияқты ретпен бұл тұлғаны есімше қыз- 
метінде баяндауыш құрамында қөлданатын бөл- 
сақ, өнда екпін екінш і буынға ауысады.
Қазақ тіліндегі 
-іиа-ше
тұлғалы сәздерде 
екпін 
(өгізше-өгізше)
бірін зат есім, екінш ісін 
үстеу ретінде саралаушы қызмет атқарып тұр.
Бірінші ж ақтағы
қаламы н
деген етістік 
тұлғасының екпіні жіктік жалғауына таяу тұрған 
буынға түскен. Осы сөзбен сырт пішіні ұқсас 
қаламын қолына үстады
деген сөйлемдегі 
қала-
мын
дегенде екпін сөздің сөңғы буынынатүскен. 
Ды бы сты қ құрамы ұқсас бірі етістік, бірі есім 
тұлғаларды ажыратуға негіз бөп тұрған - екпін.
баласыз-баласыз
дегендердің алғаш қы сы- 
ңарының ж іктіктұ л ға, екінш ісінің сын есімнің 
бөлымсыздық тұлғасы ретінде саралануы да өлар- 
дағы екпіннің қызметіне байланысты.
Екпіннің және бір қызметі - сөзгхдьтпрс-с^ 
сиялық өң беру. Кейбір фамматикалық өмөфөр- 
маларды ажыратудағы екпіннің қызметі өның 
осы экспрессиялық қызметіне байланысты.
М эселен, екі буыннан тұратын 
қойшы
деген 
сөздің екпіні бірінші буынға түсірілсе, өнда өл 
эксгірессиямен айтылып, етістіктің бүйрықтұлға- 
сы ретінде ұғынылады. Ал екпіні сөңғы буында 
тұрса, өл экспрессиясыз айтылады да, есім сөз 
бөлып қабылданады. Мысалы: 
Сен осы сөзіңді қой-
іиы!; Қойшы көп болса, қой арам өледі
(Мақал).
Осы секілді 
салма, кеспе, алма, жарма, көрме,
тартпа
деген екпін ыңғайына қарай бірде етістік, 
бірде есім сөз бөп қабылданатын бірқатар омо- 
формалар бар. Бұл создер етістік қызметінде




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   157   158   159   160   161   162   163   164   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет