Психология педагогика және және и

127
Тəрбие мəселелері – Вопросы воспитания
занимает  мать,  помогает  с  уроками,  служит 
эталоном и т.п.
Девочки  относятся  к  братьям  и  сестрам 
(если они есть) значительно хуже, возможно, 
потому что от них традиционно требуется по-
мощь родителям в уходе за ними. Возможно, 
девочки более склонны к ревности в сиблин-
говых отношениях. Лучшее отношение маль-
чиков может объясняться как более спокойное 
и определяться также тем, что они не склон-
ны  к  эмоциональному  дифференцированию 
и в целом придают отношениям не так много 
места в своей жизни, как девочки.
Исходя  из  полученных  сведений,  мы  мо-
жем  говорить  о  подтверждении  гипотезы  о 
наличии  различий  между  мальчиками  и  де-
вочками в следующих параметрах:
–  в  общей  ориентации  и  запасе  бытовых 
знаний;
– в отношении к ближайшим родственни-
кам;
– в отношении к педагогу;
– в стремлении к лидерству в группе;
– в отношении к родителям;
– в отношении к братьям и сестрам.
В таких аспектах отношений с миром, как 
«Отношение к матери», «Отношение к отцу», 
«Отношение  к  друзьям», «Любознатель-
ность», «Конфликтность,  агрессивность», 
«Общительность в группе», «Реакция на фру-
страцию», «Стремление к уединению», «Со-
циальная  адекватность»,  различий  между 
мальчиками и девочками младшего школьно-
го возраста не выявлено.
ЛИТЕРАТУРА
1 Чернов Д.Н. Взгляд на социокультурную 
ситуацию развития ребенка с позиции психо-
лого-антропологического  подхода  // Психо-
логия образования в XXI веке: теория и прак-
тика // Вестник  практической  психологии 
образования, 2012. – №2. – C. 38-40.
2 Фельдштейн Д.И. Глубинные изменения 
современного  детства  и  обусловленная  ими 
актуализация психолого-педагогических про-
блем  развития  образования // Вестник  прак-
тической  психологии  образования, 2011.– 
№4. – C. 3-12.
 3 Шукчус  Л.В.:  Гендерные  отношения 
между детьми. – Белгород: БелГУ, 2004.
4 Гозман Л.А., Алешина Ю.Е. Взаимосвязь 
отношения к себе и другим.  // Вестник МГУ, 
серия Психология, 1982, № 4, с. 21-29.
5 Репина Т.А. Проблема полоролевой соци-
ализации детей. – СПб.: Питер, 2004. – 296 с.
Э.І. ҚАЛИЕВА, А.Қ. ЕГЕНИСОВА
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар 
жəне инжиниринг университеті, педагогика жəне психология кафедрасы
Ақтау қ., Қазақстан
ЖАСТАРДЫ ЭТНОСТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР АРҚЫЛЫ 
ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЙЫНДАУ
Аннотация
Мақала  ұлттық  құндылықтар,  яғни  тіліміз,  дініміз,  діліміз  жəне  салт-дəстүрлеріміз  пен 
ырым-тиымдарымыз арқылы жастарды отбасылық өмірге дайындау мəселесіне арналған. Бұл 
мəселенің, əсіресе қазіргі  нарық жағдайының, қоғамдық қайғылы қасіреттер заманында өзінің 
өзектілігін  туындататыны  дəлелденді.  Сондықтан,  бұл  мəселені  ғылыми  тұрғыдан  негіздеп, 
ғылыми-зерттеу қорытындылары мен əдiстемелiк нұсқау-кеңестерін тұжырымдау қажеттілігі 
көрсетілген .
Түйін сөздер: этностық құндылық, ұлттық тəрбие, отбасылық өмірге дайындау. 

128
ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№3, 2014
Данная статья посвящена проблеме подготовки молодежи к семейной жизни на основе язы-
ка, религии, культуры и традиции, то есть национальных ценностей. В нынешней рыночной 
ситуации проблема подготовки молодежи к семейной жизни на основе этнических ценностей 
подтверждает свою актуальность. Поэтому указывается необходимость теоретического обос-
нования проблемы, формулирования научно-исследовательских выводов и методических ука-
заний-рекомендаций.
Ключевые  слова:  этническая  ценность,  национальное  воспитание,  подготовка  к  семейной 
жизни.
Annotation
This article is devoted to the problems of preparing youth for family life through language, religion, 
tradition, customs and taboos. The actuality of the problem can also be explained by todays conditions 
taking place in market and social environment. So, in this article are shown the necessity of conclusion 
of the problem’s methodological indication-consultation and results of scientifi c research on the basis 
of science. 
Keywords: ethnic values, national upbringing, preparing for family life 
Ұ
лттық  құндылықтар  арқылы  жастар-
ды  отбасылық  өмірге  дайындауда 
жəне  демографиялық,  этнопсихологиялық, 
əлеуметтiк,  мəдени  жəне  өзге  де  факторлар-
ды мұқият ескере отырып, отбасы тəрбиесiн 
дамытудың жаңа бағытын анықтау заман та-
лабы екендігі белгілі. 
Отбасы  тəрбиесі  мен  отбасылық  қарым-
қатынас  мəселесі  дүние  жүзіндегі  кез-
келген  ұлттың  тұтас  даму  тарихы  мен  оның 
салт-дəстүрiндегi,  əдет-ғұрпындағы,  фоль-
клорындағы, əн-музыкасы мен қол өнерiндегi 
сондай-ақ  көркем  шығармалары  мен  тарихи 
этнопсихологиялық материалдарында аса бай 
негiздерiн құрайды.  
Жастарды  отбасы  құруға  дайындау 
мəселе лері  Ресей  ғалымдары  В.И.  Зацепин,  
Ю.Е. Алешина, Г. К. Матвеев, Ю. И. Семенов, 
ал  Қазақстанда С.Қ. Қалиев, Қ.Б. Жарықбаев, 
Ж.Б. Қоянбаев, С. Қоңырбаева, Қ.Ғ. Жүнісова-
Елшібаева  т.б.  ғалымдардың  еңбектерінде 
қарастырылған[1-6]. 
Көптеген  зерттеулерде  отбасына  деген 
жағымды  қатынас  таныту  балалық  шақтан 
қаланады  деп  тұжырымдалады.  Балалық 
шақта адамгершілік қасиет ата-ананың балаға 
қатынасына  жəне  олардың  өз  басына  деген 
қатынасына  тəуелді  болып  келеді.  Балалық 
шақ  онтогенезде  даму  барысында  адам 
өмірінің  маңызды  кезеңі.  Тұлғаның  балалық 
шағының  өту  жағдайына  байланысты,  яғни 
оның санасы мен жүрегіне қоршаған əлемнің 
əсер  етуіне  қарай  бүгінгі  нəрестенің  ертеңгі 
болмысы  қалыптасады.  Қазақ  халқы  отбасы 
тəрбиесіне ерекше мəн беріп, «он үште- отау 
иесі» деген. Ерте кезде қазақ отбасыларында  
қыз  баланы 3-5 жастан  анасы  қасына  алып, 
үйдің  жұмысына  араластырса,  ұл  балаларды 
аңшылық,  мал  бағу  сияқты  түздің  тірлігіне 
араластырған.  Осы  орайда,  қазіргі  өмір 
тіршілігіміз мүлде басқа сипатта. Сондықтан 
отбасында  əке  мен  ананың  қарым-қатынасы 
тұлғаның болашақтағы отбасы іргесі ретінде 
қалыптасуының  негізі  болып  табылады. 
Ал,  қазіргі  таңдағы  ересек  азаматтардың  өзі 
отбасылық  жауапкершілік  пен  міндеттерді 
дұрыс  түсінбеуінен  қаншама  шаңырақ 
шайқалып жатқаны белгілі.
Кез-келген  отбасының  өмір  жағдайы 
материалдық  жəне  рухани  құрылымдармен, 
тіпті  құндылықтармен  сипатталады.  Оның 
табиғи-биологиялық жəне шаруашылық тұты-
ну қатынастары материалдық жағын білдірсе, 
ал,  руханилықты  құқықтық,  адамгер шілік 
жəне психологиялық қатынастар құрайды.
Дүниежүзіндегі  əрбір  халықтың  салт-
дəстүріне негізделген отбасылық өмір тарихы 
бар болатыны сөзсіз. Осы сияқты, қазақ отба-
сы  да  өзіне  тəн  ерекшеліктермен  сипаттала-
ды. Қазақтың отбасы мəселесіне орай бұрын-
соңды  жазылып,  өз  кезегінде  баспа  бетінде 
жарық  көрмеген  үлкенді-кішілі  еңбектер, 

129
Тəрбие мəселелері – Вопросы воспитания
əдеттік құқық туралы жинақтар мен қазақтың 
ауыз əдебиеті мен фольклорындағы деректер 
де жоқтың  қасы.  
Отбасылық  тəрбиеде  қазақ  халқы  кез-
келгенді  кісі  деп  атамай,  имандылық  пен 
адамгершіліктің  басты  белгісі,  біртіндеп 
қалыптасатын адамның азаматтық ар-ожданы, 
кісілік, 
кескін-келбеті, 
адамшылықтың 
өлшемі  деп  түсінген.  Яғни,  жаманы  мен 
жақсысы, көргендісі мен көргенсізі, өнегелісі 
мен  өнегесізі  жəне  т.б.  Отбасылық  өмірде 
ар-ұяты  бар  кісі  ғана  ақжарқын,  иманжүзді, 
ақылды  келеді.  Мұндай  адамдар  отбасының 
беріктігін  білегімен  жасап,  өз  ұрпағының 
өміріне жауаптылығын сезінеді. Сырттан кел-
ген қанымызға тəн емес əрекеттердің бой алу-
ына  жол  бермейді.  Этностық  құндылықтар 
арқылы  отбасылық  өмірге  дайындауда 
мінез-құлықтың  əр  түрлі  жағымды  жақтары 
«кісілік»  ұғымының  төңірегене  топтасады. 
Мұның  басты  белгілері:  арұятты  қастерлеп 
сақтау,  намыстылық,  мейірімділік  пен  қайы-
рымдылық, 
ізеттілік, 
қарапайымдылық, 
адам дақ  пен  шыншылдық,  ілтипаттылық 
пен  кішіпейілділік  болып  табылады.  Осын-
дай белгілер жастардың бойында отбасылық 
жауап кершілік  сезіміні  жоғарылата  отырып, 
оған  деген  жағымды  қатынасты  туындатары 
сөзсіз. 
Жастарды этностық құндылықтар негізінде 
отбасылық  өмірге  дайындауда  халқымыздың 
салт-дəстүрі,  əдет-ғұрпы,  əсіресе  діни  дəс-
түрлер мен ұйғарымдардың маңызы зор.
Ата-бабаларымыз  өздерінің  сан  ғасырлар 
бойғы ұлы тарихында отбасында жас ұрпақ-
қа  тəрбие  беруді – бай  тəжірибесін  жинақ-
тап,  өзіндік  салт-сана  мен  əдет-ғұрып,  дəс-
түр  рəсімдерін  қалыптастырды.  Бұлар 
адам  дардың  тұрмысына  сіңген  жөн-жосық, 
жол-жоралғылары,  əр  адамның  іс-əрекетінің 
қоғам дық  ортада  қалыптасқан  нормалары 
мен  принциптерінің  көріністері  еді.  Қазақ 
халқы  өзі  өмір  сүрген  қоғамның  əлеуметтік-
экономикалық  жағдайларына,  мəдениеті  мен 
тарихына,  табиғатына  орайлы  жас  буын-
ға  тəлім-тəрбие,  берудің  айрықша  талап-
тілектерін  дүниеге  əкелді.  Мəселен,  жас 
адамның  жұртқа  танымал  моральдық-психо-
ло гиялық  нормасы  белгіленді,  оның  мəні 
«сегіз  қырлы,  бір  сырлы»  делінетін  қанатты 
нақыл  сөздермен  қисындалды.  Адамға 
қойылатын  талап-тілектер  мыналар  еді:  мал 
шаруашылығын  жете  игеру;  еңбексүйгіштік; 
қиыншылыққа  төзе  білу,  ел  намысын 
қорғау,  ата  тегін  жадында  сақтау,  сөз  асы-
лын  қастерлеу,  тапқырлық  пен  алғырлық,  ат 
құлағында  ойнау,  ата  салтын  бұзбау ( жасы 
үлкенді  сыйлау,  құдайы  қонақтың  меселін 
қайтармау, көрші хақын жемеу т.б.). 
Халқымыз  қыз  баланы  ерекше  қадірлеп, 
қастерлеп,  əлпештеді.  Оны  əдемілік  пен 
əдептіліктің,  сұлулық  пен  іңкəрліктің  сим-
волы  деп  ұқты.  Халық  мінезі  жақсы,  əдепті 
жігітті  «қыз  мінезді  жігіт  екен»  дейтін  бол-
ды.  Сондай – ақ  «қыздың  жиған  жүгіндей», 
«қыздың  тіккен  кестесіндей»  деген  тіркестер 
де  қыз  баланың  нəзіктілігі  мен  шеберлігі, 
ұқып тылығы мен биязылығы жайлы айтылды. 
Əрбір отбасы, əке-шеше, аға-жеңге, бойжет-
кенді ылғи да таза, мінезінің жайдары болу-
ын қадағалап отырған. Жас өспірім шақтағы 
олардың 
балқыған,толқыған 
еліктегіш, 
қасиеттерін ескеріп, оған «қырық үйден тыю» 
салу керектігін де үнемі еске алған. Халқымыз 
сұлулық  пен  сымбаттылықты,  шеберлік  пен 
нəзіктікті  қажетсінетін  үй  ішіндік  еңбекке  
(кесте, өрнек, кілем тоқу) көркем сөз, əн- күй, 
айтыс секілді түрлі өнерге баулуды- бойжет-
кен тəрбиесінің басты міндеті деп білген. 
Халықтық дəстүр қыз балаға тəлім-тəрбие 
беруде тек бағыт бағдар берумен қатар, өнеге 
көрсетіп,  əдептілік  жөн-жосық  нұсқайды. 
Оның барлық сыры мен сыпайы салты оның 
санасына,  əдебі  мен  əліне,  тілі  мен  дініне, 
əні  мен  күйіне,  мінезіне  мен  құлқына  кіріге 
өрілген  төрт  ұғым  төңірегінде  топтасады. 
Олар:  адал  мен  арам,  обал  мен  сауап,  Адам 
үшін  ең  қымбас  түсінік  жанымен  сезіну,  ой-
лану,  толғану,  əсерлену,  əрекеттену.  Мұның 
алғы шарты- бақылай білу, көре білу, кісінің 
ішкі  сырын  танып  ұғыну  арқылы  өзін-  өзі 
түсініп,  имандылық  пен  өнегені  бойына 
сіңіріп, шама-шарқына қарай оны жүзеге асы-
ра білу. Халық бүгінгі бойжеткенді ертеңгі от-
басы ұйытқысы, болашақтағы асыл жар, аяу-
лы ана, ел ардағы, ақылман əже деп түсінді. 

130
ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№3, 2014
Олай  болса,  бойжеткен  үшін-  имандылық, 
инабаттылық,  ізеттілік,  əдептілік,  ісмерлік, 
биязылық,  мейірімділік – бəрі  жарасымды 
болды.
Сыр өңірінің абызы Қорқыт атаның мұра-
сындағы  отбасылық  тəлiм-тəрбиелік  өсиет 
бүгiнгi  өскелең  ұрпақ  үшін  де  аса  маңызды. 
“Анадан  өнеге  көрмеген  қыз  жаман,  ата-
дан  тағылым  алмаған  ұл  жаман...  Менмен, 
тəкаппар  адамды  тəңiрi  сүймейдi...  Ақылсыз 
балаға  ата  дəулетiнен  қайран  жоқ...  қонағы 
жоқ  қараша  үйден  құлазыған  тұз  артық», - 
дейдi ұлы Қорқыт баба [7]. 
Сан  ғасырлар  бұрын  ата-бабамыз  өмiр 
сүрген  ұлан-ғайыр  өңiрдiң  қысқаша  тарихи-
географиялық сипатындағы отбасылық тəлім-
тəрбиесінде тұтас халық жөнiнде əлi де болса 
толық  анықталмаған  жəйттер  да  баршылық. 
Болашақта  тəуелсiз  елдiң  тарихшылары, 
əде биетшiлерi,  лингвистерi,  археологтары 
қазақ тың  қанына  сіңген  этнотарихи  сипа-
тына  тəн  этностық  құндылықтарымыздың 
тың  деректерімен  толықтыра  берерi  сөзсіз.  
Жастарды  ұлтымыздың  қанына  сіңген  құн-
дылықтар,  яғни  тіліміз,  дініміз,  діліміз  жəне 
салт-дəстүрлеріміз  пен ырым тиымдарымыз 
негізінде  болашақ  отбасын  құруға  дайын-
дау бүгінгі күні өзінің өзектілігін туындатып 
отырғаны белгілі. 
Этностық  құндылықтар  болып  саналатын 
халықтық əдет-ғұрып, салт-дəстүр ұрпақтан-
ұрпаққа  жалғасып  келе  жатқан  кез-келген 
ұлттың  өзiне  тəн  сипатын  айқындай  түсетiн 
асыл қасиеттер болып табылады. Этнопедаго-
гика осы əдет-ғұрыптар мен салт-дəстүрлерде 
мəңгi қалған педагогикалық мағлұматтар мен 
тəрбиелеу  тəжiрибесiнiң  жиынтығы  болса, 
этнопсихология əрбір ұлттың психологиялық 
ерекшеліктерін  жəне  өмір  жағдайларының 
психологиялық негіздемелерін ұсынады.
Бүгінгі күннің ағымы қоғамдағы отбасының 
рөлi мен оның жай-күйiн елеулi өзгерiстерге 
ұшыратып  қоймай,  сонымен  қатар,  олардың 
қызмет  аясына,  сипатына  жəне  мазмұнына 
едəуiр ықпал етiп отырады. Бұларға төмендегi 
жайларды жатқызуға болады: 
-  əлеуметтiк  институттар  (бiлiм  беру 
меке  мелерiнен  өзге)  негiзiнен  тəрбие  про-
цесстерінен  алшақтаған  жағдайда  ата-ана-
лардың  қызмет  аясы  отбасылық  шаруашы-
лықты  жүргiзумен  ғана  шектелiп  қалмайды, 
жауапкершiлiктiң едəуiр ауқымы ата-аналарға 
түседi; 
-  коммуникация  құралдары  арқылы  аса 
кең  көлемде  жүргiзiлiп  отырған  шетелдiк 
мəдениеттiң  əсер-ықпалы  көп  жағдайларда 
халқымыздың ұлттық құндылықтарына жəне 
тəрбиесiндегi  идеалдарға  түбiрiмен  қарама-
қайшы келедi; 
- əрбiр халықтың мəдениетi мен дəстүрлерiн 
өркендетуде  ұлттық  құндылықтарды  орнық-
тыра түсу аса қажет. 
Халқымыздың  этнопедагогикасында жəне 
этнопсихологиясында жастарды болашақ от-
басына  дайындауда  бай  əрі  тиімді  тəжiрибе 
жинақталғаны  айқын  көрінуде.  Оны  қазiргi 
заман  талабына  сай  əрі    күнделiктi  болып 
жатқан  отбасылық  тыныс-тiршiлiкте  пайда-
лану  қазақ  халқының  рухани-адамгершiлiк 
əлеуетін байыта түсуге өлшеусiз үлес қосары 
айқын. 
Бүгінгі  таңда  жалпы  əлемдегі  қоғамдық 
қай ғылы  қасіреттер:  тастанды  балалар, 
зағип  балалардың  көптеп  кездесуі,  отба-
сындағы  жанжалдарға  куə  болып  отырған 
əже лер  мен  аталардың  қайғысы,  ішкілік 
пен  нашақорлық  жолына  салынған  жас-
тар, 
қаулаған 
қылмыстық 
əрекеттер, 
сыбайлас  жемқорлық,  мектептердегі  оқу-
тəрбие  жұмысының,  іс-шараларының  күрт 
төмен деуі,  жағымсыз  əдеттерге  бой  ұрған 
ұлдар  мен  тəрбиесіз  қыздар,  ата-ананы 
құрметтемеу,  ата-ана  намысын  аяққа  тап-
тау,  ата-ананың  бала  тəрбиесіне  салғырт 
жəне  ат  үсті  қарауы,  өз  тілін,  дінін,  тари-
хын, əдебиетін, мəдениетін, салт-дəстүрлерін 
білмейтін  жəне  олардан  мүлдем  хабары  жоқ 
жастар,  тұрмыс-тіршіліктің  нашарлауы,  өмір 
сүрудің  қиындауы,  көп  кездесіп  жатырған 
жұмыссыздық,  табиғат  жағдайларының  на-
шарлауы,  т.б.  ұлттық  тəрбиенің  болмауынан 
пайда болған құбылыстар көптеп саналады.
Осы жоғарыда қозғалып отырған мəселеде 
қазақ халқы отбасында  жəне мектепте ұлттық 
тəрбие алған болса, бұл қайғы-қасіреттер бол-
мас екендігі анық еді. Бүгінгі күні тəрбиенің 

131
Тəрбие мəселелері – Вопросы воспитания
негізгі діңгегі ұлттық тəлім-тəрбие   болуы тиіс.  
Бұл жағдайлардың негізгі себебі – елдегі орын 
алып отырған əлеуметтік-экономикалық, яғни 
нарықтық  жағдай.  Алайда,  отбасы  өміріне 
тек  қоғам  əсерін  тигізбейді,  отбасының  да 
қоғамға  тигізер  əсері  зор.  Сондықтан  да, 
қазіргі  таңда  жастарды  отбасылық  өмірге  
дайындаудағы  басты  педагогикалық  іс-
əрекеттер  олардың  отбасы-некелік  өмір  ту-
ралы  көзқарастарын  қалыптастыру  үшін  ең 
алдымен  мектептік шақтан бастап қазақтың 
салт-дəстүрлерін  жəне    əдет-ғұрып    амал-
дарын  олардың  бойларына    қалыптастыру, 
жəне  де  тарихи  құндылықтармен  танысты-
ру,  отбасы-некелік  өмір  туралы  толық  білім 
беру  жəне  отбасы-некелік  өмірдегі  үлгілі  іс-
əрекеттерге тəрбиелеу болып табылады. 
Халқымыздың  болашағы  болып  табы-
латын  өскелең  жас  ұрпақтың  əлеуметтену 
процесіндегі  қарама-қайшылықтары  айқын 
көрініп  отырғаны  байқалуда.  Бұл  жағдай 
біріншіден,  қазақ  халқының  ғасырлар  бойы 
қалыптасқан  рухани  ұстанымдарына  ашық 
түрде шабуыл жасап отыр. Қазақстанда жүріп 
жатқан ғылыми-техникалық прогресс аясын-
да ұлттық мəдениетті жаңғырту арқылы қат-
қабат мəселелерді шешуге бағытталған шара-
лар қолға алынып, осыған байланысты қазіргі 
таңда елеулі зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Жоғарыдағы  айтылған  мəселелерге  орай, 
екінші себеп – бұл əлеуметтік институттардың, 
яғни,  отбасының,  білім  беру  мекемелерінің 
тұлғаның  өмір  сүру  ортасының  этностық 
педагогикасы  мен  психологиясының  бай 
тəжірибесін  пайдалана  отырып,  оқу-тəрбие 
процесін  жүзеге  асыруға  əлі  де  болса  назар 
толық аударылып отырған жоқ. 
Айтылып  отырған  мəселелерге  қатысты 
үшінші себеп – бұл білім беру мекемелеріне 
жəне  де  ата-аналарға  нақты  əдістемелік 
нұсқау кеңестер берілмеуімен қатар, жастарды 
болашақтағы отбасылық өмірге  этнопедаго-
гика  мен  этопсихологияның  бағдарламалары 
негізінде іс-шаралардың жүргізілмеуінде бо-
лып  отыр.  Бұл  нұсқау-кеңестерде  тұжырым-
далған бағдарламаларды жасай отырып, оны 
жүзеге  асыруда  мемлекетімізде  жастардағы 
ұлттық  тəрбиені  жандандыру  бағытындағы 
мəселелерді  шешуге  бағытталған  ғылыми-
зерттеу  нəтижелерінің  қорытындысын  талап 
етері сөзсіз. Осы орайда жастарды отбасылық 
өмірге этностық құндылықтар арқылы дайын-
дауды ғылыми тұрғыда негіздеу жоғарыдағы 
түйткілді  мəселенің  бір  арнасына  жауап 
береді. 
Жастарды  отбасылық  өмірге  этностық 
құн дылықтар  арқылы  дайындау  мəселесі 
ғылыми  тұрғыдан  негізделуін,  ғылыми-зерт-
теу қорытындыларын талап етеді.
Жастар  отбасындағы  қиындықтарға  төтеп 
беруде жігерсіздік танытып, жауапкершілікті 
аз  сезіне  отырып,  қоғамның  бір  бөлшегі 
ретіндегі  отбасылық  өмірге  ат  үсті  қарап, 
əртүрлі  тағдыр  тəлкегіне  қалып  отырғаны 
жанға  батады.  Қазақ  халқы  еш  уақытта 
жесірі  мен  жетімін  жылатпаған.  Қанымызға 
сіңген  балажандылық,  қонақжайлылық  пен 
толеранттылық  қасиетіміз  сұйылып  келе 
жатқан сыңайлы. Сондықтан нарық жағдайы-
ның  заманында  жастарды  отбасылық  өмірге 
этностық  құндылықтар  негізінде  дайындау 
өзінің өзектілігін туындатады. 
ƏДЕБИЕТТЕР
1 Зацепин В.И. Цимбалюк В.Д. Мы и наша 
семья. – М.: Молодая гвардия. 1983. – С.127.
2 Алешина Ю.Е. Цикл развития семьи: ис-
следования  и  проблемы // Вестник  Моск.ун. 
Сер. 14 Психология. 1987. – № 2. – С. 60-72.
3 Семенов Ю. И. Брак и семья: Воникнове-
ние и развитие. «Научный Атеизм» 2000.– М., 
1993. – С.45.
4  Жарықбаев  Қ.Б.,  Қалиев  С.  Қазақтың 
тəлімдік  ой-пікір  антологиясы. – Алматы, 
1994. – Б.196.
5 Қоңырбаева С. Отбасы: бала мен ата-ана. 
– Алматы, 2006. – Б. 199.
6  Жүнісова-Елшібаева  Қ.Ғ.  Қазақ  отбасы 
мəселелерінің  психологиялық  аспектілері. – 
Алматы, 2010. – Б.131.
7 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының 
тарихы. – Алматы: Қазақстан, 1996. – Б. 160.

132
Қолданбалы психология жəне психотерапия 
Прикладная  психология и психотерапия
УДК: 378
А. АЙТБАЙ КЫЗЫ
Ошский государственный университет
Кыргызская Республика
ЦЕННОСТНЫЕ ОРИЕНТИРЫ 
ПРЕПОДАВАТЕЛЕЙ ВУЗОВ КЫРГЫЗСТАНА
Аннотация
В  статье  исследованы  категории  “ценности”  и  “ценностные  ориентации”.  Определены 
современные ориентиры преподавателей вузов Кыргызстана. На основе метода Рокича опреде-
лена иерархия терминальных и инструментальных ценностей преподавателей вузов. Проведен 
сравнительный анализ иерархии идеального и реального преподавателя высшего учебного за-
ведения.
Ключевые слова: ценность, ценностные ориентации, преподаватели, терминальные ценно-
сти, инструментальные ценности, иерархия ценностей.
Мақалада “құндылықтар” жəне “құнды бағыттары” деген категориялар зерттеледі. Қырғыз-
стан жоғары оқу орындары оқытушыларының қазіргі заманауи бағыттары анықталды. Рокич 
əдісі  негізінде  жоғары  оқу  орындарын  оқытушыларының  терминалды  жəне  инструментал-
ды  құндылықтарының  тəртібі  айқындалды.  Жоғары  оқу  орындарының  мінсіз  жəне  шынайы 
оқыту шысы иерархиясына салыстырмалы талдау жасалды. 
Түйін сөздер: құндылық, құнды бағыттар, оқытушылар, терминалды құндылықтар, инстру-
менталды құндылықтар, құндылықтар иерархиясы.
Annotation
In this article categories of “value” and “valuable orientations” are investigated. Modern reference 
points of teachers of high schools of Kyrgyzstan are defi ned. On the basis of a method of Rokicha are 
defi ned hierarchy of terminal and tool values of teachers of high schools. The comparative analysis of 
hierarchy of the ideal and real teacher of a higher educational institution is carried out.   
Keywords: value, values, valuable, teachers, terminal values, instrumental values, hierarchy of 
values.
В 
профессиональной  деятельности  пре-
подавателей  вузов  одним  из  осново-
полающих  категорий  выступают  “ценности” 
и  “ценностные  ориентации”.  Известно,  что 
большинство  ученых  мира  ценности  опре-
деляют  посредством  выделения  основных 
свойств общественного сознания: значимость, 
нормативность,  полезность,  необходимость, 
целесообразность. Например, М. Рокич опре-
делял  ценность  как  “стойкое  предпочтение 
личности  или  обществом  определенного  об-
раза  поведения  или  конечного  состояния,  в 
протиположность  другому  типу  поведения 
или состояния” [1]. В Российской Федерации 
ценность большинством ученых рассматрива-
ется как многомерное образование. При этом, 

133
Қолданбалы психология жəне психотерапия – Прикладная психология и психотерапия
ценность несводима ни к значимости, как  к 
своему  основанию,  ни  к  норме,  либо  идеа-
лу,  а  является  единством  значимого  и  долж-
ного, средства и цели, сущего и идеала. Она 
представляет  собой  не  просто  необходимую 
и должную, а желаемую цель, становящуюся 
идеалом и участвующую тем самым в обрат-
ном  нормативно-регулирующем  воздействии 
на межчеловеческие  отношения, а через них 
и на социальную практику. 
Возникновение  ценности  обычно  связы-
вается, с одной стороны, с предметами, явле-
ниями, их свойствами, способными удовлет-
ворить  определенные  потребности  общества 
или  человека.  С  другой  стороны,  ценность 
выступает как суждение, связанное с оценкой 
существующего предмета или явления. Стало 
быть, ценность – это форма проявления опре-
деленного рода отношений между субъектом 
и объектом. 
Многие исследователи раскрывают суть не 
отдельно взятой ценности, а отношения её к 
другим явлениям, например к оценке. Напри-
мер, М.С. Каган раскрывает природу ценност-
ного отношения как одного из видов духовной 
деятельности человека,  выделяя два аспекта 
его  изучения – внутренний  и  внешний.  Рас-
сматриваемое  изнутри,  ценностное  отноше-
ние  образуется  связью  предмета,  который 
является носителем ценности, и человека, ко-
торый  оценивает  данный  предмет  и  придает 
ему  смысл.  Следовательно, «ценность - есть 
значение объекта для субъекта – благо, добро, 
красота  и  т.п.,  а  оценка  есть  эмоционально-
интеллектуальное  выявление  этого  значения 
субъектом – переживание,  благо,  приговор 
совести, суждение вкуса и т.д.» [2, с.68].
Исходя  из  анализа  работ  по  категории 
«ценности»  можно  выделить  нижеследую-
щие существенные черты:
-  ценность  объективна  по  своему  содер-
жанию,  так  как  связана  с  определенными 
предметами,  явлениями  или  их  свойствами, 
которые  могут  удовлетворить  потребности 
человека. В связи с этим любой предмет, со-
циальное  или  природное  явление,  сам  чело-
век или его личностные качества могут стать 
ценностью;
-  ценность  может  иметь  разное  содержа-
ние,  зависящее  от  содержания  потребностей 
человека. В связи с этим выделяются ценно-
сти  витальные,  социальные,  нравственные, 
интеллектуальные, эстетические и т.д.;
- ценность субъективна по своему выраже-
нию, так как включает в себя рациональный 
и эмоциональный компоненты и проявляется 
в личностном суждении по поводу предмета 
или явления;
- ценность оказывает  нормативно-регули-
рующее  воздействие  на  поведение  человека, 
его  деятельность,  на  межличностные  отно-
шения.  Степень  выраженности  ценностного 
отношения  может  быть  различна:  от  явного 
предпочтения человеком какого-либо предме-
та  или  явления  (эксплицитные  ценности)  до 
неосознанного выбора, сделанного по причи-
нам,  неочевидным  для  самого  человека  (им-
плицитные ценности);
-  ценность  может  иметь  разную  степень 
значимости  для  человека:  это  может  быть, 
с  одной  стороны,  ценность – цель  (идеал,  к 
достижению  которого  человек  стремится),  а 
с другой стороны, это может быть ценность-
средство, которое обеспечит достижение же-
лаемой цели.
Известно, что категория «ценностные ори-
ентации»  исследуется  философами,  социо-
логами,  педагогами  и  другими  учеными.  В 
педагогике  изучается  проблема  формирова-
ния ценностных ориентаций личности, их со-
держательное наполнение и технологический 
аспект  процесса  формирования.  Например, 
исследователь З.И. Васильева,  понятие «ори-
ентация» рассматривает из двух позиций: как 
интегральное  личностное  образование  и  как 
процесс его формирования. В прямом смысле 
«ориентация»  определяется  как  умение  раз-
бираться  в  окружающей  среде,  а  в  перенос-
ном значении «ориентация» – это направлен-
ность  какой-либо  деятельности.  З.И.  Васи-
льева,  определяет «ценностные ориентации»  
как сложное интегральное и динамичное ка-
чество  личности,  которое  выражает  индиви-
дуальное, избирательное отношение человека 
к  духовным  и  материальным  ценностям,  к 
жизни общества, науке, культуре, труду, обра-
зованию, а также к самому себе [1].

134
ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№3, 2014 
Во многих исследованиях по ценностным 
ориентациям  преподавателей  указываются, 
что  она  включает  в  себя  следующие  компо-
ненты:
-  когнитивный  компонент  (осознание 
объек тивной ценности);
- мотивационный компонент (переживание 
ценности как потребности);
-  поведенческий  компонент  (выражаю-
щийся в определенных поступках);
- прогностический (программирование бу-
дущего).
С целью определения иерархии ценностей 
преподавателей вузов Кыргызстана было про-
ведено  диагностическое  исследование  среди 
преподавателей  Ошского  государственного 
универститета  и  Нарынского  государствен-
ного университета имени С. Нааматова. Ош-
ский  государственный  университет  является 
флагманом  высших  учебных  заведений  юга 
Кыргызстана,  в  то  время  как  Нарынский  го-
сударственный  университет  расположен  на 
севере Кыргызстана и является относительно 
молодым учебным заведением. В исследова-
нии  участвовали  преподаватели  естествен-
но-научных  дисциплин,  то  есть  математики, 
физики,  информатики,  химики  и  биологи.  В 
опросе участвовали 123 преподавателя.
Таблица 1 − Иерархия ценностей преподавателей вузов
Терминальные ценности
ранг
Инструментальные ценности
ранг
Здоровье
1
Ответственность
1
Счастливая семейная жизнь
2
Исполнительность
2
Любовь
3
Твердая воля
3
Интересная работа
4
Рационализм
4
Уверенность в себе
5
Самоконтроль
5
Наличие хороших и верных друзей
6
Жизнерадостность
6
Свобода
7
Честность
7
Жизненная мудрость
8
Непримиримость к недостаткам
8
Развитие
9
Образованность
9
Познание
10
Смелость в отставании своего 
мнения и взглядов
10
Активная деятельная жизнь
11
Независимость
11
Общественное признание
12
Эффективность в делах
12
Продуктивная жизнь
13
Воспитанность
13
Материально-обеспеченная жизнь
14
Аккуратность
14
Развлечение
15
Широта взглядов
15
Творчество
16
Высокие запросы
16
Красота природы искусство
17
Терпимость
17
Счастье других
18
Чуткость
18
На  первом  этапе  исследования  был  про-
веден  тренинг  по  ценностям  и  ценностной 
ориентации. После краткой вводной теорети-
ческой части каждому участнику были выда-
ны  маленькие  картонные  бумаги  со  списком 
ценностей  М.  Рокича.  Вначале  было  пред-
ложено  составить  иерархию  терминальных 
ценностей.  Каждый  преподаватель,  исходя 
из  предложенных  ценностей,  заполнял  свой 
личностный список ценностей по рангу. При 
этом  данные  каждого  участника  внесены  в 
базу данных для дальнейшего анализа. После 
этого  участникам  предложены  карточки  по 
инструментальным  ценностям.  Путем  под-
счета  среднего  арифметического  была  опре-
делена иерархия, как иерархия терминальных 
ценностей, так и иерархия инструментальных 
ценностей, которая указана  в таблице 1.
Анализ терминальных ценностей показал, 
что  большинство  педагогов  на  первое  место 
ставят  «здоровье», «счастливую  семейную 
жизнь»  и  «любовь».  При  этом,более  чем 60 
%  преподавателей  главной  ценностью  видят 
«здоровье»,  и  даже  те,  которые  на  первое 

135
Қолданбалы психология жəне психотерапия – Прикладная психология и психотерапия
место  ставили  другие  ценности,ниже  пятого 
места«здоровье»  не  ставили.  Преподаватели 
и    участники  были  в  основном  семейные,  и 
следовательно, «счастливая семейная жизнь» 
заняла второе место. Однако, как видно из та-
блицы, некоторые ценности почему-то оказа-
лись не в первых рядах, такие как «развитие», 
«познание»  и  «творчество».  Большинство 
участвовавших  педагогов  имели  «солидный 
педагогический  стаж»,  и  следовательно,  ос-
воение новых вершин не входили в перспек-
тивные планы педагогов. 
Анализ инструментальных ценностей ука-
зывает, что на передний план вышли личност-
ные  ценности,  важные  для  педагогической 
профессии.  Можно  констатировать  тот  факт, 
что педагоги высшей школы – ответственные 
и  исполнительные  профессионалы  своего 
дела.  В  то  же  время,  изменения  в  обществе 
отражаются  в  определении  собственной  ие-
рархии  ценностей.  Так,  на  четвертом  месте 
в  списке  инструментальных  ценностей – ра-
ционализм. Кроме этого, невозможно просто 
объяснить  то,  что  в  список    пяти  значимых 
ценностей не вошли некоторые  традиционно 
педагогические ценности, такие как «образо-
ванность» и «воспитанность».  
На втором этапе исследования участникам 
предложено составить иерархию ценностей с 
точки  зрения  «идеального»  педагога.  В  этом 
случае  наблюдалось  во  многом  единодушие 
педагогов,  как  в  отношении  терминальных, 
так и в отношении инструментальных ценнос-
тей. В таблице 2 приведены самые значимые 
ценности идеального педагога. 
Таблица 2 − Иерархия ценностей идеального педагога
Терминальные ценности
Ранг
Инструментальные ценности
ранг
Интересная работа
1
Образованность
1
Любовь
2
Честность
2
Здоровье
3
Воспитанность
3
Свобода
4
Жизнерадостность
4
Активная деятельная 
жизнь
5
Исполнительность
5
Как показывает сравнительный анализ «ре-
альных»  и  «идеальных»  терминальных  цен-
ностей,  происходит  незначительные  измене-
ния в системе ценностей педагогов, а именно 
– вместо «уверенности в себе» и «счастливой 
семейной жизни» входит в пятерку «свобода» 
и  «активная  деятельная  жизнь»,  в  то  время 
как  инструментальные  ценности  обновлены 
почти полностью. Таким образом, еще раз до-
казывается «инертность» терминальных цен-
ностей и «изменчивость» инструментальных 
ценностей педагогов.
ЛИТЕРАТУРА
1 Rokeach M. The nature of human values. – 
N.Y. 1976.
2 Каган М.С. Философия теория ценности. 
– СПб.: Петрополис, 1997.
3  Васильева  З.И.  Гуманистические  цен-
ности образования и воспитания (90-е гг. XX 
век.Россия). – СПб., 2003.

136
ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№3, 2014 
У ДК-81.42
Г.М. ГАУРИЕВА
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
gaurieva@yandex.ru
г. Астана, Казахстан 

жүктеу/скачать 2,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: