а) қандай да болмасын атаулар мен символдармен сипатталса да,
Ғажайыпқа сену; мҧнда Оған табыну да жатады;
б) Дҧға тілеу және әр тҥрлі жоралау әрекеттерінің кӛмегімен
Ғажайыпқа әсер ету;
в) «қасиетті» жазбалар, не болмаса, «қасиетті» аңыздарға, «аса зор
қасиеті жоқ» нақыл сӛздерге, даналық сӛздерге және діни беделділердің
әулиелігіне негізделген діндестердің қатаң немесе онша қатаң емес әрекет
нормаларының болуы.
Осылайша, адамзаттың дамуынан шыққан дін обьективті шындықты
ҧғыну және тҥсінудің тек бір ғана әдісі ғана емес, сонымен қатар,
адамзаттың адамгершілік дамуының кӛмегімен ӛзгеру әдісі болып
табылады. Ӛз алдына діннің әр алуандығы бір жағынан, адам
қатынастарының әр тҥрлілігімен, екінші жағынан, адамзат рухының шексіз
бейнелеулермен тҥсіндіріледі.
Жоғарыда айтылғандардан дін парыздарының, символдарының,
алдын ала айтылған жӛн-жосықтарының қаншалықты жасанды және
абстрактылы болғанымен, табиғи, жер қҧбылысы ретінде танылатыны
жӛнінде қорытынды шығаруға болады.
Жақсы және жаман діндердің болуы мҥмкін бе? Біздің ойымызша, ең
терең және дҧрыс жауаптың мәні келесі пікірде жатыр: «Ең ҥздігін таңдау
ҥшін барлық дінмен таныса алатыныңа сену – бҧл қиял, ал қиял – шынайы
мақсат. Шынайы мақсат – бҧл адамзат табиғатының дамуы мен эволюциясы
және әр кезде оның қандай да бір бӛлігі жҥзеге асырылады»
7, 30б
.
Демек, діннің жақсысы да жаманы да болмаған, діндер адамдар
әрекетімен және солар ҥшін қҧрылады. Жер бетіндегі заттар сияқты олар
пайда болу, даму, жетілу және жоғалу кезеңдерінен ӛтеді: солай болған,
солай болуда және солай болады.
