С.Қ. ҚҰлманов мемлекеттік тілді дамыту институтының
жүктеу/скачать 141,73 Kb. Pdf көрінісі
|
| мәтіндегі мағынаны түсінбеуге байланысты қателіктер мәтіннің прагматикалық,
семантикалық мағынасына және синтаксистік құрылымына әсер етуі мүмкін. Түпнұсқа сөйленімнің прагматикалық аспектісін дұрыс түсіндірмеу аудармашы «жанама сөйлеу актілерімен», яғни сыртқы тұлғасы автордың оқушының қандай да бір реакциясын тудыру мақсатындағы шынайы ниетін «жасырын көрсететін» сөйленімдерді кездестірген жағдайда туындайды. Ісқағаздары және ғылыми-техникалық аудармаларда әртүрлі клишелердің, оралымдардың бірізді үлгілері қалыптасқандықтан, бұл жағдай негізінен көркем, публицистикалық аудармаларға қатысты болады. Аударма қателіктері аудармашы түпнұсқа мәтінде көпмағыналы сөзді, яғни бірнеше мағыналы таңбаны кездестіргенде туындауы мүмкін. Тіл білімінде бұл «таңба – ұғым» деңгейін түсінудегі қателік деп аталады. Ісқағаздары аудармаларында бұл қателік түрі әртүрлі салаларға байланысты кейбір терминдерге қатысты ғана болатындығы анықталды. Мысалы, резолюция – бұрыштама, қарар; резюме – түйін, түйіндеме, тұжырым, тұжырымдама; виза, рұқсатнама және т.б. Аудармадағы қателіктердің ең көп тараған түрінің бірі – семантикалық бұрмалау. Ол қарапайым және күрделі ұғымдарға да, тұтас сөйленімнің мазмұнына да қатысты болуы мүмкін. Мұндай бұрмалау сигнификативті деңгейде ғана емес, аудармашы заттар тобын қандай да бір ұғымдармен сәйкестендіруді дұрыс түсінбеген жағдайда денотативті деңгейде де болуы мүмкін. Аудармадағы қателіктің тағы бір түрі – синтаксистік бұрмалау сөйленім элементтері арасындағы логикалық байланыстың сипатын, оның коммуникативтік мақсатын түсінбеуге қатысты орын алады. Олар сондай-ақ аудармашы сөйленімнің жекелеген элементтерінің құрылымдық және семантикалық өзара байланысын түсіне алмағанда туындауы мүмкін. Аудармадағы қателіктің бұл түрлері (семантикалық, синтаксистік бұрмалау) де көркем және публицистикалық аудармаларға тән, ал, аудармашылардың шалағайлығынан кеткен «техникалық» қателіктерді есептемегенде, ісқағаздары мен ғылыми-техникалық аудармада кездеспейді десе де болады. Аудармадағы қателіктің тағы бір түрі түпнұсқа авторының санасында қалыптасқан танымдық білімді берудегі аудармашының когнитивтік тәжірибесінің жеткіліксіздігі болып табылады. Сондықтан аударма теориясында қазіргі лингвистикада тілді адамның танымымен ұштастыра қарастыратын когнитивтік бағыттың зерттеу әдіс-тәсілдері мен нәтижелері тиімді пайдаланылуда. Аудару барысында түпнұсқа мәтінді қабылдаушы аудармашы мәтінді құрайтын жекелеген тілдік тұлғалардың мағынасын аша отырып, сипатталған жағдаяттың мәнін түсіну үшін өзінің бүкіл когнитивтік тәжірибесін салады. Басқаша айтқанда, ол өзінің осындай жағдаяттар туралы түсінігін түпнұсқа мәтіннің мазмұнынан шығатын түсінікпен салыстырады. Егер аудармашының когнитивті тәжірибесі түпнұсқа авторының когнитивті тәжірибесімен тең немесе одан артық болса, аударма сапалы шығады. Ал егер аудармашының когнитивті тәжірибесі түпнұсқа авторының когнитивті тәжірибесінен кем болса, аударма барысында үш түрлі қателік кетеді. Бірінші, өте кең таралған – «аударма лакуналары» деп аталатын «бостық» (пропуски) пайда болады. Ол аударма трансформациясының бір түрі болып табылатын түсіру тәсіліне ұқсас. Бірақ түсірудің, әдетте, таза лингвистикалық негіздемесі болады және ол бір ғана ұғымды білдіруге арналған құралдарды таңдаудағы тіларалық асиссемметрияға байланысты. Ал «бостықтың» (пропуски) табиғаты басқаша және негізінен аудармашы білімінің жеткіліксіздігінен туындайды [2]. Аудармашының когнитивтік тәжірибесінің жеткіліксіздігінен туындайтын мұндай қателіктерді негізінен көркем және публицистикалық шығармалар арқылы көрсетуге болғанымен, олар негізгі белгілердің бірі ресмилік, нақтылық болып келетін ісқағаздары және ғылыми-техникалық аудармаларда ұшыраспайды. Аудармадағы қателіктерді талдау аударма процесінен тыс, бірақ түпнұсқа мәтінді аудармамен салыстыру арқылы оның нәтижесін бағалауға қабілетті қандай да бір сыртқы «сыншы» тұрғысынан қарауға алып келеді. Осы сыртқы «бақылаушы» аударма операциясының нәтижесін не трансформация ретінде, яғни «дұрыс», не деформация, яғни «қате» аударма ретінде бағалауы мүмкін. Айырмашылық олардың негізділігінде ғана. Аудармашының түпнұсқа мәтінді аударма мәтінге айналдыратын қандай да бір әрекетінің негізділігі аудармашылық іс-әрекеттің дұрыстығына сын айтуға, аударма жұмысының сапасын бағалауға мүмкіндік беретін басты критерий болып табылады [9]. Басқаша айтқанда, бастапқы мәтіннің аудармаға айналуы сыншы үшін оның «кодталған ойы» аудармашы ойымен сәйкес келгенде трансформация болады. Керісінше, егер аудармашының мәтінді түсіндіруі (ойы) мен сыншының түпнұсқа мәтін мен аударма мәтінді салыстырудан туғындаған түсінігі (ойы) сәйкес келмесе, онда сыншы аударманы мәтінді деформациялау деп түсінеді. Сонымен, аударма сынында түпнұсқаның теріс бағаланатын кез келген бұрмалануы деформация деп аталуы мүмкін. Алайда аудармашының «кемшіліктері» барлық уақыт саналы түрдегі деформациялаушы әрекет ретінде бағаланбауы керек. Өйткені мұндай әрекет көбінесе cтилистикалық қателіктерге қатысты болады және «аударма қателіктері» аталатын ұғымның шегінде қарастырылуға тиіс. Аталған қателік түрлеріне жол бермес үшін аударма теориясында қалыптасқан аудармаға, аудармашыға қойылатын талаптар ғалымдар еңбектерінде түрліше көрінеді және ғылым дамыған сайын толықтырылып, жетілдіріліп отырады. Осы орайда біз Р.Н. Тұмбаеваның іскери хатты аудару барысындағы талаптар мен аударма сапалы шығуына қатысты ұсыныстарын келтіре кетуді жөн көрдік: «Біріншіден, түпнұсқадағы тілдің жасалу жолдары мен әдістерін білу керек. Аудару барысында қолданылған әдістер қиылыспай жатқанда, лингвоэтникалық түзетулер енгізуге тура келеді. Бұған бір мысал ретінде орыс тіліндегі «Министерство юстиции» деген атау қазақ тілінде «Әділет министрлігі» деп беріліп жүр, ал егер оны сөзбе-сөз аударса, студенттің қателескені болып саналады. Жалпы кез келген тілде іскери хат әдеби нормаға сәйкес аударылады. Бұл жерде эмоционалды сөздерді қолданудан аулақ болу қажет, ол тек қана белгілі бір дәстүр шеңберінде қолданылады. Екіншіден, аудармашы мәтін жөнінде жалпы түсінік ала отырып, оптималды жолмен жүруі керек, ол дегеніміз мәтіннің байланысу формулаларын, кеңселік клишелерін, қалыптасқан сөз тіркестерінің стилін т.б. қолдану ерекшеліктерін жете білумен түсіндіріледі. Сөзбе-сөз аудармай, бірыңғай эквиваленттер бірлігінің көмегімен, айқындалған жолмен қажетті әдіс арқылы бару керек: байланысу формуласын дәстүр мен әсерге бағыт жасай отырып, трансформация көмегі арқылы; концелярлық стильді – әртүрлі варианттардың көмегімен; терминдерді – бірыңғай эквиваленттердің сәйкестілігімен беру керек. Үшіншіден, аударманы бітірген соң аудармашы мәтінді қайта тексеріп, аударманың стильдік бірлігін түпнұсқамен салыстыруы және редакциялауы керек. Бұл үшін де редакциялау техникасынан хабардар болу керек. Аударманы редакциялау арқылы аудармашы жіберілген қателеріне анализ жасап, сол арқылы аударма әдістерін меңгереді, өзі үшін қорытынды жасай алады» [10, 403-404]. Сілтемені ұзақ келтіріп отырғанымыздың себебі – бұл талаптар тек іскери хатты ғана емес, жалпы ісқағаздарын аударуға қойылатындығында. Жоғарыда айтылғандардан ісқағаздары аудармасында сәйкестіктердің барлық түрі ескерілуге, аударма барысында қателіктер жібермеу үшін немесе мұндай қателіктерді жөндеу үшін жалпы аудармаға, оның ішінде ісқағаздары аудармасына қойылатын талаптар қатаң сақталуға тиіс деген тұжырымға келеміз. ӘДЕБИЕТ 1 Паршин А. Теория и практика перевода. 2000. –189 с. http://teneta.rinet.ru/rus 2 Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский: Учебное пособие. 2-е изд., испр. и доп. –М.: Изд-во УРАО, 2000. – 208 с. 3 Алдашева А. Аударматану ғылымының басты ұғым-түсініктері туралы // Аударматану. –Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008. –21-30-бб. 4 Әбдірәсілов Е. Ісқағаздарын аудару тәжірибесінен // Аударматану. –Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008. –122-126-бб. 5 Құлманов С. Аудармада грамматикалық құралдарды таңдаудағы құрылымдық және когнитивтік мәселелер // Materiály IX mezinárodní vědecko – prakticka conference «Aktuální vymoženosti vědy – 2013». Díl 11. Filologickě vědy: Praha. Publishing House «Education and Science» s.r.o. –S.58-62. 6 Жақыпов Ж. Аударма процесіндегі трансформалау әдісі // Аударматану. –Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008. –12-21-бб. 7 Калабекова Л.Т. Способы языкового означивания лингвокультурологической составляющей в переводе // Materialy VI Międzynarodowej naukowi-praktycznej konferencji Europejska nauka XXI powiek-2010. Volume 11. Filologiczne nauki.: Przemyśl. Nauka I studia. –Pp. 38-41. 8 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. Учебное пособие. – М.: ЭТС. 2004. – 424 с. 9 Алексеева И.С. Введение в переводоведение. –М.: Изд. Центр «Академия», 2004. –347 с. 10 Тұмбаева Р.Н. Студенттерге жазбаша аударманың негізгі принциптерін үйретудегі бағыт // ҚР еңбек сіңірген ғылым қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Нұржамал Оралбайдың 85 жылдық мерейтойына арналған «Заманауи филологиялық ғылымдар» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Алматы, 2013. –403-404-бб. |