Тілтаным языкознание



Pdf көрінісі
бет33/51
Дата04.12.2022
өлшемі1,33 Mb.
#54680
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   51
Байланысты:
ТІЛТАНЫМ-2017-3

ақөлең, бақбақ, бозжусан, жапырақты, жатақсаз, құрымбай сазы, майсаз, отсаз, 
ашылы, белащы т.б. шөп түрлері өсетін жерлерді, егін шаруашылығына байла-
нысты: егіндібұлақ, қырман, таран, тараншы, алмалы, талдыбұлақ, талдысай, 
теректі, қарағайлы, доланалы, қайыңдыбұлақ, жүзгендісай, шағыл, жыңғылды, 
шеңгелдіөткел, итмұрынды, қамыстысай, қамыстытөбе, көкпекті, теріскенді, 
шиелі, шилібастау, шиліөзен т.б. шөптер өсетін жерлерді таңдай білген. Осыған 
орай, реңкке байланысты шөптерден тұратын топонимдерді жиі кездестіреміз. 
Мысалы, қызылқайың, қызылжиде, қарағаш, қарашілік, қаражиде, қараүйеңкі, 
көктал, көкжиде т.б. арқылы жасалған жер-су атаулары да сол жердің құнарлығын 
білдіреді.
Жер-су атаулары болып саналатын өсімдіктерді түр-түс, пішін-көлем, иіс-дәмі-
не, т.б. қасиеттеріне байланысты тақырыптық топтарға бөліп қарастыруға болады. 
Олар мыналар:
1. Түр-түсіне байланысты: аққурай «белый бурьян» – «псоралея»; сарғалдақ 
«желтый цветок» – «лютик»; қарақат – «смородина» (черная ягода)»; Қымыздық – 
дәні қымыз тәрізді қызыл жапырақты өсімдік; қара жусан – сабағы жуан, биіктігі 
50-70 см-дей жусанның түрі. Оны мал аса сүйсініп жейді; қара сарымсақ – «кішкене 
ғана көкшіл гүлі бар өсімдік». Оны сиыр, қой малы (ащылаған мал) жақсы жейді.
2. Пішіміне байланысты: таңқурай – бүлдіргенге ұқсас биік қурайлы шөп
сиырқұйрық –сиырдың құйрығына ұқсас болып шығатын өсімдік. Сиырқұйрықтың 
жапырағы болмайды. Басында тұқымы болады. Түйе жейді, уақ мал жемейді
балықкөз – көз-көз болып шығатын уақ өсімдік; торғайоты – биіктігі 10-15 см-
дей. Мұның дәнін торғайлар жақсы жейді; түйетабан – «верблюжья лапа» – 
«наголоватка бестебельная»; қозықұлақ – «ухо ягненок» – «тополь пирамидаль-
ный».
3. Мөлшер-көлеміне байланысты: майдашөп – «мелкая трава» – торица; бай-
терек – «большой тополь» – «тополь пирамидальный».
4. Исіне байланысты: жұпаргүлароматный цветок; сасық – вонючий, 
зловонный – дорема.
5. Дәміне байланысты: ащы – горький – солянка; тәттітамыр – сладкий 
корень – солодка голая.
6. Дыбысына байланысты: торсылдақ – «глухой звук» – «осока пузырчатая» 
или «раздутая», шиқылдақ: пищать – «касатик».
7. Өсетін жеріне байланысты: субұрыш – «водяной перец-горец», перечный»; 
таусағыз – «горный получуконос-козелец».
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3


70
8. Өсетін уақытына байланысты: наурызшешек – март-цветок – примула, 
первоцвет; түнсұлу – «ночная красавица» – «дрема ночецветная».
9. Өсу ерекшелігіне байланысты. иіртамыр – «извилистый корень-аир», 
«горный корень»; қисықмұрт – «кривые усы» – «сорт дыни».
10. Семантикалық қасиеті: қандағаш – «кровавое дерево-ольха»; сүтшөп – 
«молочная трава» – «латук»; утамыр - «ядовитый корень-вех».
11. Қасиеті: әйбәтмия – «изящная солодка-сферофиза»; жұмсақжеміс – «мяг-
кий плод – мягкоплодник»; құрғақшөп – «сухая трава – сушеницы»; қотырот – 
«корявая трава – скабиоза».
12. Сандық: қырықбуын – «сорок узлов – хвош»; мыңбас – «тысяч голов – ты-
сячеголовник»; үшқұлақ – «три уха-клевер пользучий».
13. Қызметіне: шайшоп – «чайная трава – бессмертник»; киікоты – «сайгачья 
трава – зизифора»; қазжуа – «гусиный лук»; қайызғақшөп – «трава от перхоти – 
чистец»; тісдәрі – «зубное лекарство – зубянка».
14. Аңдардың атаулары: бөлтірік – «волчонок – переступень белый»; тарғақ – 
«трехперстка – ежа»
15. Түрлі заттар: дүңгіршек – «кожаный сосуд» – «кубышка желтая»; 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   51




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет