Устойчивое развитие: язык, межкультурная коммуникация
жүктеу/скачать 5,1 Mb. Pdf көрінісі
|
COLLECTION of Сonferences XXIV «Akhanov readings» 2021
| Кілт сөздер: қазақ тілі, түркі тілдері, этимология, фонетика, термин
Giriş. Çağdaş Türk Lehçelerinden biri olan Kazakça, Türkçe söz varlığı açısından oldukça zengin bir dildir. Söz varlığını oluşturan sözcüklerin çoğu Türkçe kökenli sözcükler ve bunların türevlerinden oluşmaktadır. Bu çalışma, Türkçe kökenli ergeyli sözcüğü hakkındadır. Çalışmada sözcüğün kökeni hakkında bilgi verilmekle birlikte, sözcüğün geçtiği dönemler ve eserler hakkında da bilgi verilmiştir. Sözcüğün eski ve yeni şeklindeki fonetik değişikler örnekleriyle açıklanmıştır. Son olarak sözcüğün günlük hayatta kullanım alanları hakkında da bilgi verilmiştir. Kazakçada Kullanılan Ergejeyli Kelimesi ve Kökeni Ergejeyli sözcüğü Kazakçada günlük hayatta, deyimlerde atasözlerinde hatta kalıplaşmış bazı sözcüklerde kullanılmaktadır. Bu kısımda sözcüğün ilk olarak Kazakça hangi kaynaklarda nasıl geçtiği hakkında, ikinci olarak ise sözcüğün kökeni ve fonetik değişikleri hakkında bilgi verilecektir. Sözcük bugünkü sözlüklerde şu şekilde geçmektedir; Sözcük, Iskakov’un redaktörlüğünde hazırlamış olan Kazak Tiliniŋ Tüsindirme Sözdigi 10 Tom (1978-1986)’nde ergejeyli; “1. boyu bir tutam, biraz uzun olan adam, cüce. 2. çok küçük, çok ufak, kısa” anlamlarında kullanılmaktadır. Hatta bu sözlükte, bu sözcükten türemiş başka bir madde başı vardır: ergejeylidey; “kısa boyluya benzer, cüce” anlamında kullanılmaktadır (KTTS, 3.cilt: 389). Yine Iskakov’un redaktörlüğünde hazırlanan Kazak Edebi Tiliniŋ Sözdigi 15 Tom (2011)’nde sözcüğün iki farklı varyantı görülmektedir. Bunlardan ilki ergejey; “1. çok küçük, çok kısa, alçak; 2. bodur, kısa boylu”. İkincisi ise, ergeyli; “1. çok kısa, ufak; 2. boyu 120-130 cm’den kısa olan adam” anlamları yer almaktadır. Bununla birlikte sözcük başka bir sözcükle kalıplaşarak bir hayvan adını oluşturmuştur: “ergejeyli kosayaḳ; tarla faresi”. Yine aynı sözlükte şu şekilde de kullanılmaktadır: ergejeylilik; “normal insan boyundan kısa olan” (KETS, 5.cilt: 334). Ayrıca Türkiye’de yayınlanmış sözlüklerde de sözcük “cüce” anlamında kullanılmaktadır (Koç, 2003: 141). Kazakçanın ağızlarını kapsayan, Kazak Tiliniŋ Aymaktık Sözdigi’nde sözcük, ergejeli şeklinde geçmekte ve “kısa, kısa boylu, cüce” anlamlarında kullanılmaktadır (KTAS, 2005: 214). Sözcük, Kazak atasözlerinde de geçmektedir; ergejeyliniŋ elüvi jıynalıp ürgen ḳarındı kötere almaydı “cüce (kısa) boyluların elli tanesi bir araya toplansa da, karnı şiş olanı yerden kaldıramaz” (Gürsu, 2017: 1035). Sözcük günlük hayatta sadece insan sıfatı olarak kullanılmamaktadır. Sözcük kısa, küçük olan bir nesneyi ifade etmek içinde kullanılmaktadır. Örneğin; kavınnıŋ äŋgelek dep atalatın erte pisetin ergejeyli sortı “turfanda kavun olarak adlandırılan (türü) sonradan olgunlaşan küçük grupta yer alır”, ergejey aġaştar “kısa ağaçlar”, ergejeyli toptar “küçük gruplar”, ergejeyli jılḳı “kısa boylu at, kısa at cinsi”. Yukarıda sözcükle ilgili, sözlük ve atasözlerinde geçen bilgilerden sonra sözcüğün kökeni ile ilgili kısma geçersek; Ergejeyli sözcüğünün kökeni ilgili yapılan çalışma Iskakov’a aittir. O, Kazak Tiliniŋ Kıskaşa Etimolojik Sözdigi adlı eserinde kelimeyi şöyle açıklamıştır: Ергежейлі: Ергежейлінің елуі жиылып бір тоқтыны жыға алмапты (мақал). Ергежейлі сөзі көне erngek – бармақ деген сөзден туған деп топшылаймыз. Erngek сөзі « бармақ » мағынасында Махмуд Қашғаридың сөздігінен кездеседі. Beş erngek tüz ermes – бес бармақ бірдей болмас (MK. A. I. 121). Бұл сөз erenek болып та айтылуы мүмкін (сонда, 104). Erngeyü деп алты бармақты адамды не өте қысқа бойлы, бойы екі аршын адамды атаған (сонда, 136). Сөйтіп, ергежейлі сөзі көне erngek (ernek) – бармақ сөзінен шыққан мағынасы – « өте кішкентай, бармақтай ». Қазақ тіліне сай фонетикалық өзгерістің нәтижесінде ng-мен дыбысталған көне дыбыс қазақ тілінде г болып қалыпталған, у (j) дыбысы ж-ға айналған да, осының нәтижесінде аяғындағы ü дыбысы « й » болып оған сын есімдік қосымша -лі жалғануы арқасында қазіргі қазақ тілінде бұл сөз ергежейлі болып қалыптасқан тәрізді. Çevirisi: жүктеу/скачать 5,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|