Устойчивое развитие: язык, межкультурная коммуникация
жүктеу/скачать 5,1 Mb. Pdf көрінісі
|
COLLECTION of Сonferences XXIV «Akhanov readings» 2021
| Ergejeyli: “Ergejeyliniŋ elüvi jıylıp bir toḳtını jıġa almaptı “cücelerin ellisi birden bir şişmanı
kaldıramaz (atasözü)”. Ergejeyli sözü eski erngek – parmak dediğimiz sözden ortaya çıktığını tahmin etmekteyiz. Erngek sözü “parmak” anlamında Mahmud Kaşgari’nin sözlüğünde görünmektedir. Beş erngek tüz ermes – beş parmağın beşi bir değildir (MK I: 121). Bu sözü erenek şeklinde de söylemek mümkün (MK I: 104). Erngeyü ise, “altıparmaklı adam, çok kısa boylu, boyu iki arşın olan adam” şeklinde geçmektedir. (MK I: 136). Böylece, ergejeyli sözü eski erngek (ernek) – parmak sözünden çıkmıştır, anlamı ise – “çok küçük, parmak gibi”dir. Kazak diline ait fonetik özellikler neticesinde ng ile söylenilen eski ses Kazak dilinde г (g) olup kalıplaşırken, y (j) sesi ж (j) sesine dönüştüğünde, bunun neticesinde sonunda yer alan ü sesi й (-ıy/-iy/i) olmakta, sonra da -li yapım ekinin eklenmesiyle bu söz bugünkü Kazak dilinde ergejeyli şeklinde kalıplaşıp kullanılmaktadır” (KTKES: 73). Yukarıda belirtilen etimolojiyle ilgili bilgileri açıklamaya çalışırsak; Sözcük Eski Türkçe kaynaklarda erŋek “parmak” sözcüğün ortaya çıkmıştır. Eski Türkçe sözlük ve kaynaklarda erŋek sözcüğü şu şekillerde geçmektedir: Räsänen çalışmasında; erengek, ereŋek, erŋek, eŋrek, ereŋek “finger” (parmak) (Räsänen, 1969: 47), Clauson’un sözlüğünde; erŋek “finger” (parmak) (Clauson, 1972: 234b), DTS’de ise, erŋek “палец” (parmak) (DTS: 181a) şeklinde geçmektedir. Sözcüğün etimolojisi ile ilgili Emine Gürsoy Naskali; erŋek sözcüğünün, er isim köküne -ŋek ekinin getirilmesiyle oluştuğunu belirtmiştir. Erŋek sözcüğündeki er isim kökünü “erkek” olarak adlandırarak, buna gelen -ŋek ekini ise “küçük; gibi” anlamlar kattığını belirterek erŋek sözcüğünü “küçük adam, adamcık, adama benzeyen şey” olarak açıklamıştır (Naskali, 1997: 233). Bu bilgiler ışığında Kazakçadaki ergejeyli kelimesindeki anlamın buradan geldiği belirtilebilir. Iskakov, Kazakçada geçen ergejeyli sözcüğünün erŋek’ten geldiğini belirtse de, DLT’de geçen erŋeyü “altıparmaklı adam, çok kısa boylu, boyu iki arşın olan adam” (DLT I: 136) sözcüğüne dikkat çekmiştir. Hatta Kazakçadaki ergejeyli kelimesinin fonetik değişimlerini erŋeyü sözcüğü üzerinden hareketle yapmıştır. DLT’de geçen erŋeyü sözcüğü anlam olarak da bugünkü Kazakçada kullanılan ergejeyli sözcükle aynı anlamı taşır. Her ne kadar sözcüğü erŋek sözcüğüne bağlamak istese de, fonetik açıklamasını erŋeyü üzerinden yapmıştır. Iskakov’un fonetik açıklamasını değerlendirirsek; erŋeyü sözcüğündeki ŋ sesi Kazakçada g sesine dönüşmektedir. Bu duruma örnek olarak Eski Türkçeden Kazakçaya örneklerle açıklarsak: yalŋuz > jalġız “yalnız”, menge / manġa > maŋa(n) > maġan “bana”, senge/ sanġa > saŋa(n) > saġan “sana”. Burada söz içinde geniz ünsüzü ŋ (ng) sesinin, arka damağı geçerek ġ ünsüzüne dönüşmesi olayı görülmektedir (Koç, 2013: 96). Bilindiği gibi ŋ ünsüzü n ve ġ olmak üzere iki ünsüzden oluşur. Buradaki ses olayında, bu iki ünsüz ses ayrışmış şeklide telakki edilmiş ve bunun sonucunda n ve ġ ünsüzlerinden tonlu ve geniş geçişli diş ünsüzü düşürülmüştür. Bu konu hakkında Saadet Çağatay, “ŋ sesinin damak kapanma seslerinden g, ġ, k, ḳ seslerine pek yakın münasebette bulunduğundan, eski lehçelerimizde bile yerini bazen g sesine terk ettiğini” söylemiştir (Çağatay, 1988: 20). Burada seslerin ayrışmasından çok, dönüşen seslerin çıkış noktalarının yakınlığı dikkat çekmektedir. Sonrasında erŋeyü sözcüğündeki y sesi, Kazakçada j sesine dönüşmüştür. Yani söz içinde y sesinin ön damaklılaşması ve sızıcılaşması neticesinde j’ye dönüşmesidir. Bu ses olayı Kazakçada genellikle kelime başında yer alan y’li örneklerde görülmektedir. Söz içinde görülen bu durum Kazakçada düzensiz ses değişim olarak kabul edilebilir. Çünkü bu ses olayında söz içindeki y’ler genellikle kendini korur ET ḳoyan > Kzk. ḳoyan “tavşan”, ET soy- > Kzk. soy- “soymak, yüzmek”. Ancak bu ses değişimi ağızlarda görülmektedir, yazı diline geçmemiştir. Örnek olarak; uyım > ujım “teşkilat”, ayıras- > ajıras- “ayrılmak” (Koç, 2013: 169). Iskakov erŋeyü sözcüğündeki y sesinin j sesine dönüşmesinin etkisiyle ü’nün de y sesine dönüştüğünü belirtmektedir. Burada y > j değişiminin etkisiyle j sesinin komşuluğunda ü ünlüsü ön damak sesi e ünlüsüne dönüşmüştür. Ancak ergeje(y)+li, +li yapım eki öncesinde yer alan y sesi yardımcı ses vazifesindedir. Ekleşme neticesinde ortaya çıkmıştır. Örnek olarak; ET ḳara > Kzk. ḳara+y+a “bakarak” (Koç, 2013: 130). Yukarıda Iskakov ergejeyli sözcüğünün Kazakçaya geçerken ne gibi fonetik değişikler geçirdiğini belirtmişti. Bizde bu geçirdiği fonetik değişimleri örnekler ve açıklamalarla desteklemeye çalıştık. Ergejeyli “kısa adam, cüce” sözcüğü, Çağdaş Türk lehçelerinden Kazakçada sadece görülmemektedir. Bu sözcük Kırgızcada ergeceel, ergecel, ergeceli, ceel “cüce” (Yudahin, 1998: 337), Karakalpakçada ergejeyli “cüce” (Baskakov, 1958:195), Başkurtçada irgeyil “cüce” (KTLS: 106) şekillerinde kullanılmaktadır. Sonuç. Kazakçanın söz varlığı, Türkçe kelimeler açısından oldukça zengindir. Eski Türkçe döneminden birçok sözcük bu söz hazinesinde kendine yer bulmuştur. Bunlardan bir tanesi de ergejeyli sözcüğüdür. Bu sözcük ilk etapta Türkçe hangi kelimeden geldiği görülmemektedir. Biz burada bu sözcüğün Türkçe hangi sözcükten ortaya çıktığını ve geçirdiği ses değişimlerine değindik ve şunu gördük genel olarak bu ses değişimleri Kazakçanın karakteristik yapısından kaynaklanmıştır. Bu sözcükte bu karakteristik yapıdan etkilenerek ilk halinden bayağı değişik bir şekilde karşımıza çıkmıştır. жүктеу/скачать 5,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|