Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
61 
Темір жетіспеген кезде тері бозарады, тырнақ жҧмсарады, әрі тез сынады, ауыз 
қуысы және асқазанның сілекейлі қабаты бҥлінеді. 
Темір  жҧмыртқаның  сарысында,  қарақҧмықта,  грек  жаңғағында,  кҥнжіт, 
фасоль, ӛрікте, мейізде кӛп болады. 
Йод.  Қалқанша  безі  мен  гипофиздің  жҧмысын  жақсартады.  Радиация 
әрекетінен  қорғап,  радиоактивті  йодтың  жиналуын  ескертеді.  Йод  селенге  тәуелді, 
ол ағзада селенсіз әрекет етпейді. 
Бҧл  элементтің  жетіспеуі  негізгі  зат  алмасу  процесін  тӛмендетеді.  Ағзадағы 
йодтың  аз  болуы  ең  әуелі  орталық  жҥйке  жҥйесіне  әсер  етеді.  Бала  қажетті 
мӛлшердегі  йодты  ана  қҧрсағында  жатқан  кезден  бастап  алуға  тиіс.  Балалардағы 
гипотиреоз ауруы жҥйке қызметінің ерекше бҧзылуына, адамдағы интеллектуалдық 
мҥмкіндіктің тежеліп дамуына, кретинизмге әкеліп соқтырады. 
Ал ересек адамдарда ойлау қабілетінің тӛмендеуі, жҥректің соғу жиілігі азаюы 
байқалады. 
Йод  жетіспеушілігі  иммундық  жҥйені  әлсіретеді,  ісік  дамуының  қатерлілігін 
арттырады, ең алғашқы кезекте қалқанша безінің ауруын қоздырады. 
Йод ас тҧзында болады. Соңғы уақытта ҧнды да йодпен байытып жҥр. 
Кальций. Адам ағзасында 1000-1200 грамм кальций болады, соның 99 пайызы 
сҥйекте,  тіс  кіреукесінде,  ал  1%-ы  ішкі  жасушада,  қан  қҧрамында  маңызды  рӛл 
атқарады. 
Отандық ақ халатты абзал жандар – медицина қызметкерлерінің зерттеулеріне 
сҥйенсек,  Қазақстандағы  әрбір  ҥшінші  әйелде  және  әрбір  бесінші  ер  адамда  кәрі 
жілік  және  сан  сҥйегінің  сынығы  бар.  Нақты  айтқанда,  елімізде  жарты  миллионға 
жуық  адам  остеопороз  ауруының  зардабын  тартуда.  Ал  бҧл  тікелей  осы  кальций 
элементінің жетіспеуі салдарынан туындайды екен. 
Кальций  сҥйектің  саулығы  мен  беріктігін  сақтайды.  Әйтсе  де  адам  35  жастан 
асқаннан кейін сҥйектен кальций кеми тҥседі. Бҧл дертке кӛбіне ақ жаулықты аналар 
шалдығады. Нақтырақ айтсақ, 60 жастан асқан әрбір тӛртінші әйел зардап шегеді. Ал 
ер  азаматтарда  тӛрт  есе  сирек  кездеседі.  Етеккір  ҥзілісінен  кейін  әйел  ағзасында 
гормондық ӛзгерістер болады, сҥйектің беріктігі кҥрт тӛмендейді. Остеопороз бҥкіл 
қаңқаны, әсіресе сан, иық, омыртқа сҥйектерін зақымдайды. Тіпті әлсіз соққының ӛзі 
(мәселен, кӛшеде қҧлап қалу) сыныққа алып келуі мҥмкін. 
Осы  ретте  кальций  мен  магний  –  қаңқаның  беріктігін  сақтайтын  негізгі  ағза 
жанашыры. Қан қҧрамындағы холестеринді тӛмендетеді. Айтпақшы, кальций ағзаға 
сіңімді  болуы  ҥшін  D  витамині,  фосфат,  магний,  мырыш,  марганец,  аскорбин 
қышқылы ауадай қажет. 
Кальций сҥтте, жалпы ағарғанда, балықта, теңіз ӛнімдерінде кӛп болады. 
Магний.  Адамға  кҥніне  шамамен  400  мг  магний  керек.  Магний  жетіспеген 
кезде  кӛңіл-кҥй  қҧбылады.  Адам  ашуланшақ,  бала  жылауық  болады,  ҧйқысы 
нашарлайды. 
Ал магний – кҥйзеліске қарсы макроэлемент. Әсіресе, В6 витаминімен бірге ол 
жҥйке ҧлпаларының жҧмысын жақсартады. Сондай-ақ сҥйек тҥзуге де қатысады. 
Жҥрек  соғысының  ырғағын  қалыпқа  келтіреді,  тамыр  кеңейтуге  атсалысып, 
оттегімен  қамтамасыз  етуге  кӛмектеседі,  сондықтан  да  магнийді  жҥрек  ауруына 
шалдыққан науқастарға қолданады. 
Ғалымдар қант диабеті және бронхит ауруларында да магнийді мырыш, хром, 
селенмен  бірге  қолдану  да  оң  нәтиже  беретінін  айтып  жҥр.  Сондай-ақ,  жҥкті 
әйелдерге де магнийдің пайдасы зор. Фолий қышқылымен бірге қолданған жағдайда 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
62 
қҧрсақтағы нәрестенің ақаусыз дамуына, кҥні жетпей болуы мҥмкін тҥсіктің алдын 
алуға кӛмектеседі. 
Магний  жасыл  жапырақты  кӛкӛністерде,  авокадо,  балықта  және  кептірілген 
цитрусты жемістерде кӛп болады. 
Фосфор.  Ал  фосфор  –  кҥш-қуат  кӛзі.  Қаңқаның  мықтылығы  қҧрамындағы 
фосфор  мен  кальцийдің  мӛлшеріне  тығыз  байланысты.  Фосфордың  мӛлшері 
кальцийден  бір  жарым  есе  кӛп  болуы  керек.  Ондай  болмаған  жағдайда  тепе-теңдік 
мӛлшерін  белгілі  бір  деңгейде  ҧстап  тҧру  ҥшін  жеткіліксіз  мӛлшерін  сҥйектегі 
қордан алады. 
Бірақ  D  витамині  оның  арақатынасын  реттеп  отырады.  Фосфор  жҥйке 
жасушаларының  қызметі  ҥшін  де керек.  Сондықтан  оның  мӛлшері  барлық  уақытта 
біркелкі болуы керек. Фтор, стронций адам тісінің мықты болуына әсер етеді. 
Фосфор ақуызы мол ет, сҥт ӛнімдерінде кездеседі. 
Мыс.  Егер  ағзада  мыс  жетіспесе,  бауырда  қорланған  темір  гемоглобинмен 
байланысқа тҥсе алмайды. Мыстың мӛлшерінің аз немесе кӛп екендігінің кӛрсеткіші 
–  адамның  шашы.  Мыстың  мӛлшері  тӛмендеген  кезде  немесе  жетіспеген  жағдайда 
шаш  тез  ағарады.  Мыс  қанға  оттегінің  ӛтуін  қамтамасыз  етеді.  Мыс  кӛптеген 
ферменттердің қҧрамына кіреді, ҧлпалардағы тотығу реакциясын жылдамдатады. 
Мыс  ағзаға  тағам  арқылы  тҥседі.  Әсіресе,  теңіз  тағамдарында,  қырыққабатта, 
картопта, қалақайда, жҥгеріде, сәбізде, алмада кӛбірек кездеседі. 
Селен.  Бҧл  элемент  иммундық  жҥйені  қалыптастыруға  ерекше  әсер  етеді.  Ол 
жетіспегенде  бҧлшық  ет  әлсірейді.  Әлсіздік,  әсіресе,  жҥрек  бҧлшық  етінде  айқын 
білінеді. 
Селен теңіз ӛнімдерінде, еттерде мол мӛлшерде кездеседі. 
Мырыш.    Ол  –  ағзадағы  гормондар  синтезіне  араласатын  маңызды  элемент. 
Әсіресе,  қҧрсақтағы  тіршілік  иесінің  дамуы  кезінде  аса  қажетті  минералдың  бірі  – 
осы мырыш. 
Мырыш  цитрус  жемістерінде,  қарақатта,  сҧлыда,  қызанақта,  қызылшада, 
асқабақ дәні мен шемішкіде, сарымсақта, сҥтте, тазартылған кҥріште болады. 
Калий. Қан қысымын тӛмендетеді. Жҥрек қағысын реттейді. Бананда, ӛрік пен 
мейізде, картопта мол болады. 
Алтын.  Кҥмістің  бактерицидтік  қасиетін  арттырады.  Ағзадағы  иммундық 
процесті қалыпты етеді. Кӛне Греция мен Римде алтынды (пластинкаларын) ауызға 
салып,  тамақ  ауруларын  емдеген  екен.  Сондай-ақ  қазіргі  медицинада  да  алтын 
қоспалары кеңінен қолданылады. 
Кҥміс.  Бактерицидтік  және  антисептикалық  қасиетке  ие.  Әрі  қабынуға  да 
қарсы  әрекет  ете  алады.  Бір  сӛзбен  айтсақ,  табиғи  бактерицидтік  металл. 
Бактерияның 650 тҥріне қарсылық білдіре алады екен. 
Қазақ  халқы  ежелден  кҥмістің  адам  ағзасына  пайдасы  бар  деп  сеніп,  кҥміс 
ыдыстан тамақ ішіп, кҥміс әшекейлер тағып, сәби дҥниеге келгенде нәрестені кҥміс 
теңге салынған суда шомылдырып, «Баланың кҥні кҥмістей жарық болсын», - деген 
жоралғы жасаған. 
Металдың  ӛзінің  әдемілігімен  қатар,  таңғажайып  емдік  қасиеті  де  жоқ  емес. 
Кҥмістің  емдік  қасиеті  медицинада  дәлелденген.  Емшілер  ӛте  ерте  заманда-ақ 
кҥмістің қасиетін ерекше бағалаған. Мысалы, Ҥндістанда, Мысырда, Ресейде кҥміс 
қосылған  суды  тҥрлі  ауруларға  ем  ретінде  пайдаланған.  Адамдар  мҧндай  судың 
ӛмірлік  қуат  беретін  ерекше  сиқыры  барлығына  сенген.  Ғалымдар  болса,  кҥмістің 
бҧл қасиеттеріне ХІХ ғасырдың аяғында ғана мән беріп, зерттей бастапты. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
63 
Кҥміс  сумен  әрекеттескенде  иондалып,  оның  қҧрамында  ҧзақ  сақталады. 
Сондықтан  кҥміс  қосылған  су  ағзадағы  кӛптеген  зиянды  микроағзаларды  жояды. 
Адам  ағзасының  тҧмау  және  жҧқпалы  ауруларға  тӛтеп  бере  алмауының  себебі 
иммундық жҥйедегі кҥмістің азаюынан болады. 
Кҥміс  тек  қана  ауру  тудыратын  элементтерді  жойып  қоймай,  ағзадан  зиянды 
токсиндер  мен  микробтарды  шығарады.  Тіпті  ағзада  аз  ғана  кҥміс  жетіспеушілігі 
байқалған  жағдайда  адамның  жҧмыс  істеу  қабілеті  тӛмендеп,  қорғаныш  қасиеті 
азайып, тез шаршау пайда болады. 
Шетелдік  дәрігер  Роберт  Бекер  кҥміс  иондарының  адам  ағзасындағы 
жасушалардың  кӛбеюіне  әсер  ете  алатындығын  дәлелдеген.  Ол  ӛзінің  ғылыми 
кітабында  кҥміс  иондарының  қатерлі  ісік  ауруына  шалдыққан  адамдардың 
жасушаларын қайта тірілтіп, кӛбеюіне кӛмегі барлығын жазған. 
Сірә,  алтын-кҥміс  қасықпен  ас  ішу  тек  қана  байлықтың  кӛрінісі  ғана  емес, 
салауаттылықтың да белгісі болса керек. 
«Ауырып,  ем  іздегенше,  ауырмайтын  жол  іздеген»  жӛн  ғой.  Ағзада  ҥнемі 
элементтер қоры болуы ҥшін уақытында әрі қҧнарлы тамақтанып жҥрген абзал. 
 
МҦҚАШОВ Жәнібек Қуанышбекҧлы, 
«Дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясы» КММ 4 «А» сынып оқушысы, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: УКИЕВА Жанар Нағымжанқызы, 
«Дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясы» КММ бастауыш сынып мҧғалімі, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
        
 
 
БИІКТІККЕ ДЕГЕН ҚҦШТАРЛЫҚ 
 
Жҧмыстың  мақсаты:  адамзаттың  биіктікке  талпынуын  зерттеу;  адамзаттың 
аспан  әлемінің  биік  шыңдарын  игеру  тарихына  және  осы  салада  жеткен 
жетістіктерге  кӛз  тастап,  кӛне  заманға  қысқаша  саяхат  жасау;  адам  баласының 
тартылыс кҥшін жеңуге деген қҧлшынысын тҥсіну; ҧшатын машиналарды жеке ӛзім 
сынап  кӛріп,  жерден  кӛтеріліп,  ауаға  самғаған  мезетте  пайда  болатын  қайталанбас 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
64 
сезімдерге  еніп,  аз  уақыт  болса  да,  керемет  сезім  беретін  салмақсыздық 
патшалығына кіру; аспанның бізге қаншалықты жақын екенін тҥсіну. 
Жҧмыстың  міндеті:  адамзаттың  ғарышты  игеруін  зерделеу  барысында 
экономикалық  және  стратегиялық  кӛзқарастардан  басқа,  ғарыштың  адамды  ӛзіне 
тартуының  басқа  да  себептерін  табу;  ӛз  білімімді,  пікірімді  сыныптастарыммен 
бӛлісу. 
Тақырыптың  ӛзектігі.  Бастауыш  мектебіндегі  келесі  пәндер  арқылы  алған 
білім  қорын  толтырғым  келеді:  «Ӛзін-ӛзі  тану»,  «Дҥниетану»,  «Табиғаттану», 
«Әдебиеттік  оқу».  Сонымен  қатар,  заманауи  ғарышкерлікке,  ғарышты  игеру, 
ғаламшар  аралық  саяхатқа  деген  қызығушылыққа  ие  болғым  келеді.  Қиял-ғажапқа 
негізделген ғылымның заманауи деректерімен танысу – басты мақсатым. 
Жҧмыстың  ғылыми  жаңалығы.  Аспан  мен  Жер  арасында,  жер  мен  космос 
тірліктерінің  арасында,  бір  Адамның  кері  кетуі  немесе  ілгерілеуі  арқылы  бҥкіл 
адамзаттың  кері  кетуі  мен  ілгерілеуі  арасында  адамның  кӛзіне  кӛрінбейтін,  бірақ 
ӛзара шынайы байланыс бар екен. Бҥкіл адамзат ҥшін кӛктің қақпаларын ашу ҥшін 
Бір Тҧлғаның аспанға кӛтерілуіне тура келді. 
Ең  маңызды  нәрсе,  міне,  дәл  осы  жерде  екенін  тҥсіндім.  Аспанға  кӛтерілудің 
бірінші мақсаты орындалды, бірақ соңына жетуге әлі алыс. Дәлірек, бҧл мақсат жоқ, 
себебі  адамның  қҧлшынысының  шегі  жоқ.  Ілгеріліктің  шексіз  жолымен  алға  басу 
ҥшін, жер жҥзіндегі қҧпияларды ашу ҥшін адамды ғарышқа жіберу керек болды. 
Қазіргі  таңда  менің  Жер  бетіндегі  кҥнделікті  ӛміріммен,  Аспанға  –  әлем 
биіктігіне  айналамдағы  нәтижелер  арасында  тығыз  байланыс  бар  екенін  байқадым. 
Ежелгі  уақыттан  бері  қазірге  дейін  кҥшпен  алға  басып,  кҥш  салғандар  биіктікті 
иемденуде. Ендеше бір Адамның кӛкке кӛтерілуі арқылы, барлығымыз бірге ӛзімізді 
Аспан  азаматы  екенімізді  сезініп,  болашаққа  кӛз  тастап,  басқа  әлемде  ӛмір  сҥре 
алатынымызға сенейік. 
Кіріспе.  Адам  –  білімге  қҧмар.  Ол  енін  және  ҧзындығын,  тереңдігін  және 
биіктігін де зерттейді. Адам жер шарының бетін толықтай дерлік зерттеген; ол оның 
бәрін пайдалануда; барлығы да оған пайдасын да әкеліп, зиянын да тигізеді. 
ТЕРЕҢДІЛІКТІ  де  адам  кӛп  зерттеген.  Әзірше  ол  жердің  ортасына  дейін 
жетпеді,  теңіздің  ең  терең  нҥктесіне  аяғымен  баспады  және  сол  жерлерде  ештеңе 
тҧрғызбады.  Қалай  дегенмен  де  адамның  жер  асты  шахталары  бар,  ол  жер  кендері 
байлықтарын қолданады; судың тереңдігіне еніп, теңіз сыйларын пайдаланады. 
Алайда, адамның ең аз зерттеген және зерттеуге жҧмбақ болып қалып тҧрған 
бағыты – БИІКТІКТЕ. 
Адамның  ҧшқысы  келгені  жайлы  арманын  ертегілер  мен  аңыздар  баяндайды. 
Ҧшақ-кілем  –  әуеде  ҧшатын  кілем  тҥріндегі  қиял-ғажайып  ҧшу  қҧралы.  Осы  ой 
Қиыр  Шығыс  әдебиетінде  орын  алған  болса  да,  «Мың  бір  тҥн»  ертегілерінің 
танымалдығы  оны  батыс  ӛркениетіне  апарды.  Бҧл,  сондай-ақ,  басқа  мәдениеттің 
әдеби  шығармашылығында  кездеседі.  Мысалы,  парсы  әдебиетінде  «Хусейін 
ханзаданың кілемі» деген атпен белгілі. 
Шебер  мҥсінші  Дедал  мен  оның  тіл  алмайтын  ҧлы  Икар  туралы  ертегі  аңыз 
грек географы Страбон мен рим ақыны Овидий баяндайды. Бҧл не? Ертегі ме? Әлде 
бҧның  артында  жасанды  қанаттармен  жерден  кӛтерілгісі  келген  адамзатқа  белгісіз 
батылдардың талпыныстары жасырына ма? 
Биіктік адамды тартатыны неліктен екен? Осы сҧраққа жауап  алу ҥшін ҧшақ, 
тікҧшақ пен зымыран қалай ойлап табылғанын қарастырайық. Ал содан кейін адам 
экономикалық  және  стратегиялық  қызығушылықтан  басқа  жерден  жоғары,  сонау 
биіктікке неге ҧмтылатыны жайында ӛзіміз тәжірибе жасап, ойланып кӛрейік. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
65 
Негізгі бӛлім. Ӛткен ӛмірге қысқаша саяхат. Ауа кеңістігін ӛз қолына алып, 
еркіндікті қалауы – адамның ең кҥшті тілектерінің бірі. Бір сәтке болса да, тартылыс 
кҥшін  жоғалтып,  кеңістікте  самғауды  армандаған  адамдар,  миллион  рет  биіктікке 
талпыныс  жасаған.  Мен  де  солардың  қатарына  жатамын  –  мен  де,  барлық  адамдар 
сияқты (балаларды қосқанда) ҧшуды ҧнатамын! 
Алғаш  рет  мені  әкем  шаңыраққа  кӛтеріп  лақтыратын,  содан  кейін  мен  тӛсек 
ҥстінде секіретінмін, кейде бір жерімді  зақымдап та алатынмын. Ал енді  балаларға 
арналған  аттракциондар  маған  және  кӛптеген  басқа  балаларға,  кӛкте  самғаған  қҧс 
іспетті ҧшып, кӛңіл кӛтеруге мҥмкіндік берді! 
Адамдардың қанат қаққан қҧстарға ҧқсау әрекеттері кӛп, дәрменсіз, кейде тіпті 
қайғылы  жағдайға  әкеп  соғатын.  Қҧстарға  қарап,  адамдар  қолдан  жасалған  қанат 
қақсақ болды, аспанға ҧшуға болады деп ойлады. Қҧжаттарға сҥйенсек, ол балауыз 
жалатылған қҧстың қауырсынынан жасалған қанаттар болған екен. 
Дедал  туралы  аңыз  әңгімеде  алғашқы  ҧшатын  қҧрал  суреттелген,  бірақ  оның 
ҧлы  –  Икар  кӛкке  ҧша  алмады.  Одан  кейінгі  жҥзжылдықтарда  қанат  ойлап  табу 
әрекеттеріне  қарамастан,  адам  баласы  тартылыс  кҥшін  жеңе  алмады.  Тек  кӛптеген 
талпыныстардан  кейін  ғана,  адамдардың  қҧс  сияқты  қанат  қағудан  ештеңе 
шықпайтынына  кӛздері  жетті.  Қҧстар  мен  жәндіктер  жеңіл  салмақтарының  және 
қанаттарының кҥшінің арқасында шебер ҧшқыш бола алды. 
Енді  ғана  ғалымдар  мҧны  дәл  есептеп  дәлелдеді.  Олардың  айтуынша  қҧстар 
мен  жәндіктер  сияқты  ҧшу  ҥшін,  біздің  салмағымызға  сай  орасан  зор  қанат  және 
тәніміздің  мҥлдем  басқа  қҧрылымы  қажет  болар  еді.  Сондықтан,  адамдар,  ҧшуға 
арнайы ешнәрсемен жабдықталмаса да, ӛздерін биіктікке кӛтеріп, біраз уақыт ҧстап 
тҧра алатын жануарлар әлеміндегі басқа да мекендеушілерін бақылай бастады. 
Жануарлардың  алуан  тҥрлерінің  бірлестігі,  соның  ішінде,  балықтар, 
амфибиялар,  бауырмен  жорғалаушылар,  суқоректілер.  Әрине,  олар  белсенді  тҥрде 
ҧшуға  бейімделмеген.  Дегенмен,  олар  ауада  қалқып,  сырғып,  кейін  жерге  жҧмсақ 
тҥседі. 
Секіруден  қалықтап  ҧшуға  дейін  –  Тәңір  жаратқан  жер  бетіндегі  ерекше 
тіршілік иелері жасайтын әуе жаттығуларының ауқымы, адамның қызғаныш сезімін 
тудырып, оларға еліктеп, зерттеуге талпыныстарын арттырды. 
Биіктікті зерттеу жетістіктері. Адамның биіктікті аңсаған арманы тҧңғыш рет 
Қытай  елінде  орындалған  сияқты.  Адамды  жаза  ретінде  батпырауыққа  байлап 
ҧшыруы VI ғасыр тарихында суреттелген. 
IX  ғасырда  Аль-Андалуста  Аббас  ибн  Фарнас  деген  адам  қолдан  жасалған 
қҧралы  –  делтапланында  алғашқы  басқарылмалы  (он  минут  шамасында)  ҧшуын 
жасапты. 
XV  ғасырда  Леонардо  да  Винчи  ҧшуды  армандаған.  Ол  бірнеше  жобалар 
жасады. Делтапланның сызбасын жасады, тік ҧшақ, парашют, қалқыма ойлап тапты, 
бірақ оған ӛз арманына жету бҧйырмаған. 
Тіпті,  XVII  ғасырдың  ӛзінде  адамдар  қанат  қҧрастырып,  биік  мҧнаралардан 
секіруді жалғастыра берген, сынаушылар жарақаттанып немесе мерт болған. 
Тек  XVIII  ғасырдың  соңында  ғана  Еуропада  адамның  ауаға  ҧшу  әрекеттері 
жҥзеге  асқан.  Газға  толтырылған  қабықшалар  әлемдегі  кӛптеген  елдерде  мәлім 
болған,  монғол-татар  шапқыншылығында  қолданылған.  Бірақ  ауа  кеңістігінде  ҧшу 
тарихында  адамның,  ағайынды  Ж.  және  Э.  Монгольфье  тҧрғызған  әуе  шарында 
аспанға алғаш рет ҧшуы 1783 жылдың 21 қарашада іске асқан. 
XIX  ғасыр  ҧшатын  қҧрылғыларға  арналған  қозғалтқышты  қҧрастыру  мен 
қолдану  саласында  жеткен  жетістіктермен  есте  қалады.  Ҧшатын  кӛліктер  мен 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
66 
ҥлгілердің  ең  озат  жобалары  1868  жылы  Лондонда  ӛткен  тҧңғыш  авиация 
кӛрмесінде кӛрсетілді. 
1873-1876  жылдары  ӛнертапқыш  А.Ф.  Можайский  (ол  шынымен  де  ҧшақтың 
аэродинамикалық  есебінің  негізін  қалаушы  болып  саналады)  ӛз  ҧшағының 
қанаттарын  ең  тиімді  атака  бҧрышына  5°  орналастыруды  ҧсынды,  бҧл  бҧрышта 
кӛтеру  кҥшінің  кез  келген  кедергіге  қатынасы  ең  ҥлкен  мәнге  жетеді.  1897  жылы 
француз инженері Клеман Адер ӛзінің «Анион жарқанатында» жер бетінде бірнеше 
ондаған метр ҧша алды. 
Дәл  сол  уақытта  Ресейде  инженер  Е.С.  Фѐдоров  екінші  Ресей  ҧшағы  – 
пятиплан тҧрғызуға кірісті. Ал ғалым К.Э. Циолковский ҧшақ пен металл дирижабль 
теориясын  жетілдіре  бастады.  Ол  алғаш  рет  кӛпсатылы  зымырандарды  ғаламшар 
аралық қатынастарға қолдану мҥмкіндігін дәлелдеді. 
Ғарыш  кеңістігіне  шығу  дәуірі.  XX  ғасыр  адамдардың  ғарыш  кеңістігіне 
тікелей  шығу  дәуірінің  бастамасы  болды.  1903  жылы  К.Э.  Циолковскийдің  «Әлем 
кеңістіктерін  реактивтік  қҧралдармен  зерттеу»  деген  мақаласы  шықты.  Дегенмен, 
мҧндай  ойлар  Циолковскийдің  ғана  пікірі  болған  жоқ  –  сол  уақыттар  шамасында 
(кейінірек)  мҧнымен  басқа  елдердегі  ғалымдар  айналыса  бастады.  Мысалы, 
Годдардың  АҚШ-та  және  Г.  Оберттің  Германияда  Циолковскийдің  жҧмыстарына 
ешқандай  байланысы  жоқ  (алайда  оның  басымдығы  анық)  мақалалары  шыға 
бастады. 
1903  жылғы  17  желтоқсанда  ағайынды  В.  және  О.  Райт  ӛздері  қҧрастырған 
жанармай  моторлы  бипланмен  ауаға  кӛтеріліп,  кеңістікте  12-59  секундқа  дейін 
қалықтап  жҥрді.  Сол  жылы  ағайындылар  патентке  ие  болды.  1907  жылы 
қанаттардың  орнына  Поль  Корню  қҧрастырған  айналмалы  қалақтар  орнатылған 
тҧңғыш басқарылатын тік ҧшақ кӛкке кӛтерілді. 
Бҥкіл  әлемде  әскери  әуе  авиациясы  қарқындай  тҥсті.  Бірақ,  планетааралық 
саяхаттар  қол  жетпес  қиял  болып  қала  берді.  Осылайша  1933  жылы    К.Э. 
Циолковскийдің:  «Теория  жҥзінде  дәленденген,  менің  ғаламшараралық  саяхат 
туралы  арманым,  ақиқатқа  айналатынына  енді  мен  нық  сенімдімін.  Кӛпшілігіңіз 
атмосферадан  тыс  кеңістікке  шығу  саяхатының  куәгері  болатындарыңызға  мен 
сенемін». 
Ширек  ғасыр  ӛте  салысымен  біздің  аталарымыз  бен  әжелеріміз  атмосферадан 
тыс кеңістікке шығу саяхатының куәгері болатынын кім ойлапты. 
Тӛрт қауіп, тӛрт ауру – қорғаныс біреу ғана. Енді, міне, «ғарыш» деген сӛз 
ел аузынан тҥспейді. Ғарыш – тіршілік жойылатын жер. 
Қауіп-қатер.  Дҥниежҥзінде  бос  жер  жоқ.  Бізге  ҥйреншікті  атмосферамен 
салыстырғанда  планета  аралық  кеңістіктік  дегенмен  бос:  қысым  мӛлшері  нӛлге 
жақын.  Мҧндай  вакуум  патшалығында  қалып  қойған  адаммен  не  болмақ?  Әрине, 
бірнеше  секундтан  кейін  ол  ӛледі.  Тек  кейбір  қарапайым  тіршілік  қана  мҧндай 
жоғары сейілуге бейімделе алады. 
15-20  километр  биіктікте  жеке  микроорганизмдер  табылған.  Онда  кҥннің 
ультракҥлгін  сәулелері  толыққанды  әрекет  етеді.  Ғарыш  радиациясы  мен  рентген 
сәулелері  кеңістікті  жарып  ӛтеді.  Метеорлардың  атқылауы  –  әдеттегі  жағдай.  Сол 
кішкентай  метеордың  ӛзі  ғарыш  кемесін  тесе  алады,  ауа  шығып,  адам  тыныс  ала 
алмай қалады. Кейде тіпті ҥлкен кесек тастар да тҥсіп жатады. Секундына  бірнеше 
километр жылдамдықпен тҥсіп келе жатқан мҧндай кезбемен соқтығысу – ол қатты 
соққы, ол – апат. 
Ғарышта  адам  басқа  да  ерекше  жағдайлармен  кездеседі.  Ғаламшарға  шыққан 
кеме  салмағын  жоғалтады.  Адам  ағзасына  тән  емес  жат  кҥйге  ҧшырайды.  Адам 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
67 
судың  ішінде  осыған  ҧқсас  кҥйге  енеді.  Оған  салмақсыздыққа  әкелетін 
жылдамдықты, шамадан тыс кҥшті сынауға тура келеді және шамадан тыс ауырлық 
кҥшін  бастап,  оны  толық  жоғалтуды  сезіну  керек.  Қозғалтқыштық  гҥрілдеген 
дауысы  мен  тербелісі  кемені  ғаламшарға  шығарады,  кӛмкерменің  қатты  қызуы  – 
Жердің газды қабатынан ӛтіп қайтуды білдіреді. 
Ең  соңында,  психологиялық  фактордыда  ескерген  жӛн  –  себебі  адам,  ҧзақ 
уақыт  бойы  Ҥлкен  Жерден  алыста  қҧртақандай  орында  ӛмір  сҥруі  қажет. 
Ғаламшарға  шыққан  кемеде  радиобайланыс  болмаса,  тым-тырыс  болады. 
Ғарышкердің  бҥкіл  әлемі  кабинаның  бӛлмесімен  ғана  шектеледі.  Жалғыздық, 
оқшаулану, бірқалыптылық, ал алыс сапарларда – мҥлдем әсерсіз қалу... 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: