Әож 811. 512. 122′373. 1 Қолжазба қҧқығында
кар имитативі таудың емес, тастың сипаттарын дыбыс символикалы деңгейде бейнелеген. Біздің пайымдауымызша, имитативтік дәуірде кар
жүктеу/скачать 466,22 Kb. Pdf көрінісі
|
кар имитативі таудың емес, тастың сипаттарын дыбыс символикалы деңгейде бейнелеген. Біздің пайымдауымызша, имитативтік дәуірде кар / ғар моделі (яғни қазіргі қара
сӛзі) тасты
(жартасты) символдаған болса, кейінірек бұл фоносемантикалық сӛз тасты биіктерді – тауларды, шыңдарды, жартастарды, ал одан кейін жалпы (тасты болмаса да) табиғи биіктіктерді (тӛбелерді) атауға қолданылған. Мұндай құбылыс географиялық терминология және топонимия қалыптасуында кездеседі. Мысалы, қазақ тіліндегі тау, қырғыз тіліндегі тоо, алтай тіліндегі туу тауды атаса, якут тіліндегі тыа
орманды, эвенк тілінде де орманды атауға қолданылады. Дауыссыздар дыбысталғанда түрлі кезеңдерден (тіл, тіс, ерін, т.б.) ӛтеді, яғни “қатты” денотаттарды символикалық түрде бейнелей алады. Әсіресе, шұғыл дауыссыздар (қ, т, п т.б.) “қатты” кедергілерді, яки нысандарды атау құбылысында жиі қолданылады. Сол қатты кедергілердің бірі - тас (жартас). Инлауттағы қолданылған а идеофон (идеофонема) символданған дено- таттың (нысанның) кӛлемділігін, яғни “үлкен - дәу - биік” екенін осы фоносе- мантикалық модельде кӛрсетіп тұр. К.Ш. Хұсайынның кӛрсетуінше: “Дыбыс символизмі (ең болмағанда кӛлем мәніндегі ӛлшем бойынша) әмбебап сипатқа ие, оның негізінде дыбыстың физиологиялық қасиеттері жатыр. В.В. Левицкий “үлкен” ұғымын артқы, ұяң, шұғыл, діріл, әсіресе, [о], [а], [r], [d], [z] дыбыстар білдіреді деп еді” [9, 134]. Идеофондар мен имитативтердің кӛп мәнді, кӛп мағыналы болатыны белгілі. Басқа сӛзбен айтқанда, идеофон немесе имитативтің тұлғасында (формасында) визуалдық (түр, түс, форма, кӛлем т.б.), сонымен қоса кинемалық, яғни қимылдық (қимылдың түр - түрлері: жылдам, баяу, созылыңқы, шұғыл т.б.), акустикалық (түрлі дыбыстарға еліктеуге байланыс- ты) сипаттар белгіленуі, символдануы мүмкін. Мысалы
– фонемо- типтерінде “қырнау” (қимыл) “қырылдау” “қарс - қорс”, “тар - тұр” ету - тасты сындырғанда (акустикалық) т.б. мәндерді аңғаруға болады. Мәселен, Е.З. Қажыбековтың мәлімдеуінше: *qïr-/ qir “қыру, сындыру, кесу” т.б. ↔ шек, шет, кесінді мағыналарына ие және “тау қыры”, “шет” мағынасындағы qir - ды осы қатарға қосуға болады [13, 64-65]. Лексикологиялық тұрғыдан жүргізіп жүрген этимологиялық ізденістер этимонның ішкі, “жасырын” тұрған, түпкі, ілкі мағынасына бара алмайды, соның салдарынан кӛп жағдайда атаулардың шын мәніндегі этимологиясы ашылмайды. Бұл ойымыз этимологиялық зерттеу шеңберін бергі “лексикалық” деңгеймен шектемей, кӛп сӛздерде бар, фоносемантикалық “тереңге” барлаумен жалғасса деген пікірден туындайды. Осы лексикалық деңгейде жасалған этимология нәтижелерін біз А. Әбдірахманов, Е. Қойшыбаев т.б. ғалымдардың еңбектерінен кӛреміз. Олардың біразын біз зерттеуімізде кӛрсетуге тырыстық. 23
Мысал ретінде қат / хад, та(у) фоносемантикалық түбірлері бар топонимиялық атауларға берілген этимологиялық анықтамаларды келтірейік. “Лексикологиялық” этимологияның кӛрнекті бір үлгісін А. Әбдірахмановтың
арқылы қамтылмаған, сол себептен де негізгі этимон табылмаған. Ал енді сол негізгі фоносемантикалық этимонға кезінде фоносемантикалық (имитативтік) талдау жүргізілмегені - объективтік түрде түсінікті жайт. Э.М. Мурзаев Моңголия мен Сібірдегі катун // хатан болып келетін ӛзен аттарын кӛне түркі тіліндегі “ӛзен” деген сӛз деп қарайды. Бірақ біз Қатынқарағай атауының этимологиясын басқаша қараймыз. Жергілікті қариялар бұл атауды Қатынқарағай дейді. Бұл орыс тілінде Катонкарағай деп аталып, қазақ тіліне қайта әсер етіп, Қатонқарағай делініп кеткен.
Атаудың құрамындағы қатың сӛзі - кӛне түркі тілінде қазіргі қазақ тіліндегі қайың (береза) сӛзінің кӛне варианты. Орта ғасырда М. Қашқари заманында бұл сӛз қазың түрінде болған (М. Қашқари, Дивани. Ташкент, I том, 68 беті, III том, 380 беті). Бұл сӛз якут тілінде және Сібірдегі кейбір түркі тілдері мен диалектілерінде хатың түрінде (К.Ф. Гриценко. Якутские топонимы на – лах. Языки и топонимя Сибира. Томск, 1966, Стр 44), хакас тілінде хазын (М.А. Абдрахманов. О составе // Ученье зап. ТГПИ, том XX вып. 2. Томск, 1962, стр.118) алтай, қазақ тілдерінде қайың түрінде кездеседі. Ендеше, бұл сӛз қатың > қадың > қазың > қайың түрінде фонетикалық ӛзгеріске түскен деуге болады. Оның ескі және дыбыстық жағынан ӛзгерген түрі кӛптеген түркі тілдерінде сақталған. Н.К. Дмитриев түркі тілдеріндегі р // д // т // з // й // дыбыстарының сәйкесетінін айта келіп, қадуң // хатың // қазың // қайың // (береза) сӛздерін мысалға келтіреді. Ӛзге түркі тілдерінен оқшау қалған якут тілінде бұл сӛздің ең кӛне хатың түрі сақталып қалуы да заңды. Бұл маңды мекендеген кӛне түркі тайпаларының кӛне тілінде қазіргі тіліміздегі қайың сӛзі қатың аталғаны осы топонимде сақталған. Ал, атаудың Қатонқарағай түріне ауысуына орыс тілінің әсері ғана емес, бірінші және үшінші буындағы ашық а дыбыстарының ортадағы ы дыбысын ашық о дыбысына ӛзгеруінде әсер еткен тәрізді. Сонда бұл атаудың мағынасы “қайың - қарағай” деген қос сӛз болса керек [12, 100-101].
Қазақ
тілінің географиялық терминологиясы мен
топонимиялық сӛз қорындағы дыбыс бейнелеуіш сӛздер қатарына жататын атаулардың түпкі тарихы тілдің (тілдердің) шығу, пайда болу дәуірінен бастау алады. Географиялық терминология мен
топонимия құрамындағы фоносемантикалық сипаты бар ӛте кӛне сӛздердің, тілдің пайда болған дәуіріндегі ілкі сӛздердің ӛзіне тән тӛмендегідей белгілері бар: 1) олар бір буынды түбір (имитатив) болып келеді; 2) дыбыс символикалық қасиеті бар; 3) кӛптеген тілдердің түпкі сӛз қорында болған ұқсастықтар бар; 4) денотаттың (аталған нысанның) түрлі кешенді болып келетін акустикалық, визуалдық, тактильдік, сенсорлық т.б. сипаттарын, ерекшеліктерін идеофон, имитатив күйінде символдайды; 5)бір буынды ілкі түбір болғанымен, ұғымдық,
24
мағыналық тұрғыдан қарастырғанда, семантикасы сӛзге не сӛйлемге тең. Фоносемантикалық сипаты бар топонимдер мен географиялық апеллятивтер құрамындағы түбірлердің осы және де басқа ерекшеліктері тілдердің глоттохрония үдерістерінен (процесстерінен) хабардар етеді. Тілдің пайда болу дәуіріндегі у идеофоны суды (ағынды, ӛзенді т.б.) символдық түрде бейнелеп, ӛзінің варианттары мен туынды тұлғалары ретінде ус, су, уда, йу (ю), и, а, йыл (иль, ыл, ел, жыл, іл, йол, уол, ул т.б.), юг (юган, ëк, ëг, йога, ҧйы, оëк, ëкка), ул (ол, хол/хул, джуль/жуль, чуль, шул, ула т.б.) формаларымен белгілі. Тілдің (тілдердің) алғашқы, бастапқы, ілкі имитативтік дәуірінде пайда болған осы және де басқа суды, су нысандарын дыбыстық деңгейде символикалық түрде бейнелеген идеофондар мен имитативтер қазіргі тілдердегі географиялық апеллятивтер мен топонимдер (және де басқа лексикалық топтарда) құрамында сақталып қалған. Осы имитативтік түбірлер негізінде кӛптеген туынды, яғни лексикаланған және грамматикалық формаларға енген географиялық (гидрографиялық) апеллятивтер мен гидронимдер пайда болған. Фоносемантикалық тұрғысынан қалыпқа келтірілген *туб имитативінің (және оның варианттарының – тӛб/туп/доб/тоб т.б.) анлауттағы орында тұрған
+ у/ӛ/о – инлауттағы дауысты фонема – идеофон «томпақ, домалақ, шар тәрізді, ҥстіңгі, биіктегі, айналма, дӛңгелек т.б.» + ауслауттағы б «дӛңес, дӛңесті, томпақ», «аумақты, ауқымды, кӛлемді, қомақты» сынды идеофондық мағыналар. Түптеп келгенде тӛбе, дӛңес, дӛңгелек, томпақ, дöбö, тепе, топпа, дувэ, тöпу, тибба тағы басқа кӛптеген (ностратикалық ареалдағы) сӛздер де имитативтік күйінде шығыңқы, кӛтеріңкі рельеф (жер бедері) нысандарын бейнелейді. Жоғарыда аталған жер бетінен биікте жатқан табиғи нысан атауларының кӛрсетілген имитативтік (идеофондық) сипаты мен бейнесі еріндік дыбыстардың (фонемалардың) символизміне негізделген. Дыбыс бейнелеуіш топонимдер қатарына жататын атаулар дыбыс еліктеуіш және дыбыс символикалы сӛздер болып бӛлінеді. Дыбыс еліктеуіш географиялық атауларға біз Даңғырақ, Жаңғырық, Сарқырама, Кҥркіреуік,
Осы фоносемантикалық сипаты бар атаулар құрамындағы түбірлер фонемотип немесе имитатив күйінде, ретінде дыбыс еліктеуіш қызметін атқарған. Мәселен, Даңғырлақ топониміндегі Даң – түбіріндегі әр фонема – идеофон (идеофонема) белгілі бір еліктеуіш мағынаға ие. Еліктеудің негізгі сипатын, болмысын осы фоносемантикалық дауыссыз д және ң дыбыстары (идеофондар) кӛрсетеді. Ал имитативтік сӛз ортасындағы дауысты фонема (идеофонема) еліктеуіш түбірді (сӛз) суреттейтін табиғи үн, шу, дыбыстың күштілігін/әлсіздігін және тобын сипаттайды. Жалпы алғанда, даң имитативі (фонемотип, фоносемантикалық модель) табиғи дыбыстардың (шудың) тӛмендегідей сипаттарына еліктейді: «күмбірлеген, саңғырлаған, даңғырлаған (дыбыс)», «іші қуыс заттың басқа нәрсеге соғылуынан шығатын қаңғыр-күңгір 25
(дыбыс)», «даң-дүң» еткен, «қаңғыр-күңгір» еткен, «салдыр-гүлдір» еткен (дыбыстар), «даңғырлап қатты дауыс еткен», «айғай-ұйғайға, у-шуға ұқсайтын (дыбыстар)» т.б. Сол сияқты Сарқырама, Сарбҧлақ, Шар, Шарбҧлақ,
имитативтік түбірлер ӛзен, бұлақ, арық атауларында судың сарылдап, шарылдап, сорылдап, шорылдап, яғни қатты немесе баяу екпінмен қуыс, тар жермен ағуына еліктеу түрінде сипатталады. Сонымен қатар осы фоносемантикалық модельдің дыбыс символикалық қызметі бар: анлауттағы
(олардың түрлерін) кӛрсетеді, инлауттағы ашық а ағынның кӛлемін, кең жайылғанын (кӛлемділігін) сипаттайды; ал ауслауттағы р - вибрант ретінде аққан судың (сұйықтың) діріл, тербелмелі сипаттарын символдайды. Дыбыс символикалы гидронимдер қатарына Балқаш, Іле, Елек,
тұлғаларында семит-хамит, үндіеуропа, алтай тілдерінде кездесуі оның дыбыс символикалы сипатын деректейтін белгісі болып табылады. Балқаш гидронимінің бал түбірі (түбірі бл – фонемотипі) фоносемантикалық сипатқа ие, осы түбір (фонемотип) құрамындағы идеофондар дыбыс символикалық түрде сулы, балшықты, батпақты деген ұғымдарды имитациялайды, суреттейді, бейнелейді.
1.
книжное издательство, 1984. – 184 с. 2.
Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. - Алма-Ата, Наука 1986.-328 с. 3.
4.
Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексика дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994.- 168 б. 5.
Левицкий В.В. Звукосимволизм в лингвистике и психолингвистике// Филологические науки. 1975. №4.-С-47-52 6.
7.
Малолетко А.М. Палеотопонимика. -Томск: Изд-во Томского университета. 1992.- 264 с. 8.
Воронин С.В. Этимология и фоносемантика (на материале тюркских и некоторых других языков)//Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма- Ата: Ғылым, 1990.- С.62-70. 9.
Хусаинов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алма – Ата: Наука, 1988 – 232с. 10.
Дайк – Пресс, 1999 – 776 б. 26
11.
Джанузаков Т.Дж. Материалы древней топонимии Казахстана как база для этимологических исследований // Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма – Ата: Ғылым, 1990 – 295-320 бб. 12.
207 б. 13.
Кажибеков Е.З. Глагольно – именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. – Алматы: Наука, 1986 – 272с.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР 1.
Қазақ жалқы есімдері құрамындағы фоносемантикалық сӛздердің зерттелуі жайында // Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Хабарлары, 2006, №6, 88-89 бб. 2.
Республикасы тәуелсіздігінің 15-жылдығына арналған «Әуезов оқулары -5»: «Қазақстанда гуманитарлық ілімдердің дамуы: ізденістер, даму перспективалары мен бағыттары» атты халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференцияның еңбектері. Шымкент, 2006, 100-104 бб. 3.
Халықтық географиялық терминдерді фоносемантикалық тұрғыдан қарастырудағы глоттогенез мәселесінің рӛлі // Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері: І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаевтың 100 жылдығына орай арналған ғылыми – теориялық конференцияның материалдары, Алматы, 2007, 207-209 бб. 4.
Физикалық-географиялық аппеллятивтердің фоносемантикалық сипаттамасы // Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл Білімі Институты. Тілтаным, 2007, №4, 97- 101 бб.
5.
Қазақ тіліндегі халықтық географиялық терминдердің фоносемантикалық сипаты // Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Халықаралық ғылыми – педагогикалық «Қазақстан жоғары мектебі» журналының ғылыми қосымшасы. Ұлт тағлымы, 2007, №4, 271-273 бб. 6.
Қазақ жалқы есімдерінің «Тіл - мәдениет» қатынасындағы аялық білім кӛрінісі. // «М.Әуезов – жаңа дәуір данышпаны» атты халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. Шымкент, 2007, 57-61 бб. 7.
Имитативтердің негізінде пайда болған сӛздер // Жаңа ғасырдағы Қазақстанның тілдік кеңістігі және әлемдік лингвистиканың ӛзекті мәселелері: халықаралық ғылыми – теориялық конференция материалдары. Алматы, 2008, 648-653 бб. 8.
сипаты // Халықаралық ғылыми - педагогикалық «Қазақстан жоғары мектебі» журналының ғылыми қосымшасы. Ізденіс, 2008, №2, 96-99 бб. 9.
Н.Оралбай және Тіл білімі мен әдістеме ілімі: Н.Оралбайдың 80 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары. Алматы, 2008, 235-238 бб.
27
10.
Қазақ тіліндегі дыбыс символикалы жалқы есімдердің шығу тарихы, фоносемантикалық этимологиясы // Қазақстан білім бері жүйесіндегі тарих пәндерінің ӛзекті мәселелері: Шымкент педагогикалық институтының 70 жылдығына арналған II – халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары. Шымкент, 2008, 297-301 бб.
28
РЕЗЮМЕ
диссертации, представленной на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.02.02 – казахский язык
представляется актуальной, так как изучение фоносемантической природы казахских топонимов, их этимологической фоносемантики позволяет вскрыть и описать самые древнейшие слои топонимической лексики казахского языка, их качественно иное языковое (имитативное) состояние, что дает предпосылки и возможности рассмотрения некоторых аспектов общей теории возникновения языка и глоттохронии. Актуальность исследования определяется также тем, что основные проблемы и вопросы заявленной темы рассматриваются и изучаются с позиции антропонимической парадигмы, исследующей язык в тесной связи с человеком, его мышлением и сознанием. Орографические апеллятивы казахского языка сохранили в своем составе реликтовые идеофоны (имитативы, фонемотипы, фоносемантические модели) в звукосимволической форме, изображающих на основе губных гласных и согласных а также лабиализованных звуков положительные формы рельефа. В звукоподражательных казахских топонимах корневые основы и морфемы имеют реликтовые этимологически утраченные или затемненные идеофоны (или
фонемотипы, фоносемантические модели), передающие звукоизобразительные подражательные “звучащим” географическим объектам. В звукосимволических казахских гидронимах обнаруживаются корневые основы, имеющие фоносемантическую природу, передающие в символической форме интермодальные ассоциации
связанные с номинируемым гидрографическим объектом. Объект исследования. Объектом исследования являются гидронимы, оронимы, а также гидрографические и орографические апеллятивы казахского языка, имеющие фоносемантическую (звукоизобрательную) природу.
является определение и описание фоносемантической природы и этимологической фоносемантики определенных групп казахских оронимов и гидронимов, а также некоторых орографических и гидрографических апеллятивов. В соответствии с основной целью в диссертации решаются следующие задачи: -исследование вопроса формирования и развития казахской топонимической системы в новом ракурсе, т.е.
определения фоносемантической структуры; 29
-определяются некоторые аспекты глоттогенеза сквозь призму
фоносемантического исследования древнейших казахских народных географических терминов; -дается фоносемантическая характеристика некоторых казахских гидрографических апеллятивов; -раскрывается фоносемантическая природа некоторых казахских орографических терминов; - определяется фоносемантическая характеристика звукоподражательных топонимов казахского языка; -этимологические аспекты
казахской топонимической системы определяются в контексте с фоносематическим теории; -раскрывается фоносемантическая природа звукосимволических этимологических изыскании казахских гидронимов, образованны на основе явления звукосимволов; -этимологическая суть некоторых казахских оронимов интрепретируeтся на фоносемантической основе. Методы исследования. В диссертации использованы описательный, сравнительный, сопоставительный и др. методы и приемы научного исследования. В основном применен метод фоносемантического анализа слова, предложенный С.В.Ворониным. Научная новизна и результаты исследования. В диссертационной работе впервые в казахском языкознании казахские топонимы и географические термины исследованы с позиций теории фоносемантики. В работе достигнуты следующие результаты: -в соответствии с требованиями фоносемантики и на основе ее методов определена звукоподражетельная и звукосимволическая характеристика казахских топонимов и географических терминов; -определены и описаны звукоподражательные и звукосимволические характеристики ряда казахских топонимов и географических терминов; -дано описание некоторых особенностей идеофонов и имитативов на основе рассмотренных материалов по казахской топонимии и географической терминологии; -предпринята попытка рассмотрения роли и характера глоттогенеза в аспекте фоносемантической теории происхождения языка; -определены и описаны некоторые отличительные особенности звукоподражательных и звукосимволических слов на материале казахских топонимов и географических терминов; - в ходе исследования конкретизированы методы исследования; -выявлены возможности фоносемантической реконструкции как один из эффективных методов этимологических определении в области топонимов.
жүктеу/скачать 466,22 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|