Әож 811. 512. 122′373. 1 Қолжазба қҧқығында



Pdf көрінісі
бет1/5
Дата03.03.2017
өлшемі466,22 Kb.
#5541
  1   2   3   4   5

ӘОЖ 811.512.122′373.1    

 

 

 

       Қолжазба қҧқығында 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАҚҦЛБЕК АЗАМАТ БОЛАТБЕКҦЛЫ 

 

 

 

ҚАЗАҚ ТОПОНИМДЕРІНІҢ ФОНОСЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ 

 

10.02.02 – қазақ тілі 

 

 

 

филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін  

алу ҥшін дайындалған диссертацияның 

 

АВТОРЕФЕРАТЫ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы 

Алматы, 2008 

 

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 



А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған 

 

 



 

Ғылыми жетекшісі: 

 

       филология ғылымдарының докторы



   

 

 



 

                 профессор К.Ш.Хұсайын 

 

 

Ресми оппоненттер:                          филология ғылымдарының докторы, 



                                                            профессор Авакова Р.А. 

 

                                                            филолология ғылымдарының кандидаты                                     



                                                            Исмаилова Ж.А. 

 

 



Жетекші ұйым:                                 Абылай хан атындағы  

                                                            Қазақ халықаралық қатынастар 

                                                            және әлем тілдер университеті 

 

 



 

 

Диссертация 2008 жылы « 24 » қазан сағат   14-те ҚР БжҒМ Байтұрсынұлы 



атындағы  Тіл  білімі  институты  жанындағы  10.02.06  -  түркі  тілдері  және 

10.02.02  -  қазақ  тілі  мамандықтары  бойынша  филология  ғылымдарының 

докторы  ғылыми  дәрежесін  алу  үшін  диссертация  қорғайтын  Д  53.38.01 

диссертациялық  кеңестің  мәжілісінде  қорғалады  (050010,  Алматы  қаласы, 

Құрманғазы кӛшесі, 29). 

 

Диссертациямен  ҚР  Білім  және  ғылым  министрлігінің  Орталық  ғылыми 



кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко кӛшесі, 

28). 


 

 

Автореферат 2008 жылы « 24 »  қыркүйекте таратылды 



 

 

 



 

 

Диссертациялық кеңестің  



ғалым хатшысы, филология  

ғылымдарының докторы, профессор  

 

                Ж.А.Манкеева 



 



ЖҦМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 

 

Зерттеу  жҧмысының  ӛзектілігі.  Адам  тіліндегі  сӛздердің  дыбыстық 

тұлғасы  мен  олардың  мағынасы  арасындағы  байланыс  мәселесі  лингвистерді 

ӛте ерте заманнан бері қызықтырып келе жатқаны белгілі. Кӛне грек философы 

Гераклит  пен  Демокрит  дыбысталған  сӛз  бен  оның  мағынасы  арасындағы 

байланыс  жӛнінде  пікірталас  жүргізген.  Платон  жекелеген  дыбыстар  мен 

аталған  заттардың  сипаттары  арасында  ассоциация,  яғни  байланыс  бар  деп 

есептеген.  Дыбыстық  символика  құбылысы  әлемнің  барлық  тілдерінде 

кездеседі,  сондықтан  да  болуы  керек  осы  мәселе  кӛрнекті  лингвистер 

назарында болып келді. 

Тіл  білімінде  ХХ  ғасырдың  80  -  ші  жылдарынан  бастап  пайда  болған 

фоносемантика  бағыты  С.В.Ворониннің  есімімен  байланысты.  С.В.Воронин 

ұсынған  фоносемантикалық  талдау,  сараптау  әдісі  түрлі  тілдер  негізінде 

И.В.Братусь,  О.А.Казакевич,  Т.Х.Койбаева,  А.Ю.Афанасьев,  Е.И.Кузнецова, 

Э.А.Вельди,  И.А.Мазанаев,  Л.Ф.Лихоманова,  К.Ш.Хұсайын  және  т.б. 

ғалымдардың зерттеулерінде қолданылды.      

Қазақ  тіл білімінде дыбыс  еліктеуіш  сӛздер  А.И.Ысқақов,   Ш.Ш.Сарыбаев,  

А.Т.Қайдар,  Б.Ш.Қатембаева,  С.Р.Ибраев  еңбектерінде  зерттелінді.  Осы 

ғалымдардың  зерттеулерінде  дыбыс  еліктеуіш  сӛздер  лексика-семантикалық, 

морфологиялық, синтаксистік тұрғыдан сӛз тобы ретінде қарастырылды. 

Дыбыс бейнелеуіш (дыбыс еліктеуіш) сӛздердің зерттелу тарихының екінші 

кезеңі К.Ш.Хұсайынның зерттеулерінде бүгінгі тіл білімінің жаңа талаптарына 

сай,  озық  әдістемелер  негізінде  жаңа  қырынан  зерттелінді.  Атап  айтсақ,  қазақ 

тілінің  бейнелеуіш  сӛздері  фоносемантиканың  теориялық  қағидалары  мен 

әдістемелері  негізінде  9500-ден  астам  бейнелеуіш  түбір  және  негіз  дериватив 

сӛздердің,  қырықтан  астам  туыс  және  туыс  емес  тілдердің  (түркі,  тұңғыс-

манчжур, 

үндіеуропалық, 

семиттік 

тілдер) 

негізінде 

олардың 

экстралингвистикалық  сипаты  ескеріле  отырып,  салыстырмалы-типологиялық 

түрде  зерделенген.  Нәтижесінде,  тіларалық  генетикалық  және  типологиялық 

сәйкестіктер  айқындалып,  дыбыстардың  астарлы  табиғаты  психолингвистика 

теориясы  қағидалары  негізінде  сарапталған.  Жаңа  бағыттағы  фоносемантика 

теориясы  саласындағы  ізденістері  шәкірттері  С.А.Ӛткелбаева,  А.Ислам, 

М.Жұбанова, Б. Жонкешов еңбектерінде ӛз жалғасын тапты. 

Қазақ  тілінің  еліктеуіш  сӛздері  морфологиялық  жағынан  қарастырылып,  

фоносемантика  ғылымы  негізінде  жаңаша  үрдісте  зерделенгенімен,  қазақ  тілі 

сӛздік  қорының  кӛптеген  лексика-семантикалық,  тақырыптық  және 

категориялық  топтары  әлі  күнге  зерттелмеген.  Сондай  топтардың  бірі  ретінде 

қазақ  топонимдері  мен  негізгі  сӛздік  қорындағы  географиялық  апеллятивтер 

фоносемантика теориясы тұрғысынан арнайы зерттеу нысаны ретінде қазақ тіл 

білімінде 

күні 

бүгінге 


дейін 

қарастырылмаған. 

Ғ.Ж.Ермекбаевтың 

диссертациялық 

еңбегінің 

шағын 


тараушасында 

тек 


орографиялық 

апеллятивтер  –  жер  бедері  атауларының  фоносемантикалық  сипаттары  ғана 

зерделенген. 


 

Ал, қазақ тілінің топонимиялық және географиялық терминология қорында 



ӛте  кӛне,  ежелгі  сӛздер  «сүрленген»  түрде  сақталғанын  ескерсек,  олардың 

фоносемантикалық  болмысын  және  сипаттарын  ашу  барысында  глоттохрония 

сырларының  шет  жағасы  ашылатыны  күмәнсіз.  Сонымен  бірге  дыбыстық 

символика  құбылысының  зерттеу  нысаны  бүгінге  дейін  тек  жалпы  есімдерде 

қарастырылған,  ал  топоним  шеңберінде  жүргізілетін  фоносемантикалық 

ізденістердің тың деректер беретіні дау тудырмайды.  

Таңдалған  тақырыптың  ӛзектілігі  топонимдер  мен  географиялық 

терминдердің фоносемантикалық талдау нәтижесінде айқындала түсетін жалпы 

дыбыстық  бейнелеуіштік  табиғатының  жаңа  қырларын  ашу  мүмкіндіктерінен 

туындайды. Зерттеу жұмысының ӛзектілігі сонымен бірге жалпы тіл біліміндегі 

антропоӛзектік  бағытқа  сәйкес  дыбыс  бейнелеуіштік  тіл  табиғатын  адам 

болмысымен, оның қимыл-әрекетімен ұштастыра талдаумен айқындалады. 



Зерттеу  нысаны.  Қазақ  тіліндегі  гидронимдер,  оронимдер  және 

орографиялық,  гидрографиялық  апеллятивтердің  фоносемантикалық  (дыбыс 

бейнелеуіш) сипатын зерттеу. 

Зерттеудің  мақсаты  мен  міндеттері.  Диссертациялық  жұмыстың  негізгі 

мақсаты  –  қазақ  оронимдері  мен  гидронимдерінің,  орографиялық  және 

гидрографиялық терминдері қалыптасуының фоносемантикалық сипатын ашу. 

Аталған мақсат мынадай міндеттерді шешуді талап етеді: 

-Қазақ  топонимиялық  жүйесінің  қалыптасу  мәселесін,  зерттеу  жұмысын 

жаңа жүйеде қарап, фоносемантикалық құрылымын анықтау.  

-халықтық 

географиялық  терминдерді  фоносемантикалық  тұрғыдан 

қарастырудағы глоттогенез мәселесіне назар аудару; 

-гидрографиялық 

апеллятивтердің 

фоносемантикалық 

сипаттамасын 

анықтау; 

-жер  бедері  атауларының  (орографиялық  апеллятивтер)  фоносемантикалық 

сипатын талдау; 

-қазақ тіліндегі дыбыс еліктеуіш топонимдердің фоносемантикалық сипатын 

айқындау; 

-қазақ  топонимдер  жүйесінің  этимологиялық  қырларын  анықтауды 

фоносемантикалық зерттеулермен сабақтастыру; 

-қазақ  тіліндегі  дыбыс  символикалы  гидронимдердің  фоносемантикалық 

этимологиясын ашу; 

-қазақ  оронимдерінің  этимологиялық  зерттеулерін  фоносемантикалық 

негізде түсіндіру. 



Зерттеудің  ғылыми  жаңалығы  мен  нәтижелері.  Қазақ  тіл  білімінде 

арнайы түрде қазақ топонимдері мен географиялық терминдер фоносемантика 

теориясы тұрғысынан алғаш рет зерттелді. 

-фоносемантика  ғылымының  талаптарына  сәйкес,  әдістері  мен  тәсілдері 

негізіндегі  зерттеу  нысанына  сәйкес  қазақ  топонимдері  мен  географиялық 

терминдердің дыбыс еліктеуіш және дыбыс бейнелеуіш сипаттары анықталды; 

-қарастырылған  тілдік  деректер  негізінде  тілдің  пайда  болу  дәуіріндегі 

идеофон мен имитатив табиғатының кейбір қырлары мен сипаты айқындалды; 



 

-зерттеу нысаны негізінде глоттогенез мәселесі фоносемантикалық тұрғыдан 



қарастырылды; 

-дыбыс  еліктеуіш пен дыбыс  символикалы  сӛздердің  айырым белгілері  мен 

ерекшеліктері кӛрсетілді; 

-зерттеудің 

барысында  фоносемантикалық  талдаудың  әдіс-тәсілдері 

нақтыланды; 

-кейбір топонимдердің этимологиясын анықтаудың тиімді арналарының бірі 

ретінде фоносемантикалық реконструкцияның мүмкіншіліктері кӛрсетілді. 



Зерттеу  жҧмысының  дереккӛзі.  Зерттеу  материалдары  мен  дереккӛздері 

ретінде  тақырыпқа  қатысты  жер  -  су  атаулары,  физикалық  -  географиялық 

атаулар  туралы  мәліметтер,  түркі  және  басқа  да  тілдердің  тарихи  - 

этимологиялық  сӛздіктері, халықтық  географиялық  терминдер  сӛздігі,  сондай-

ақ ономастикалық комиссияның құжаттары мен шешімдері, жалқы және жалпы 

атауларға қатысты зерттеулердің деректері пайдаланылды.   



Зерттеудің  теориялық  және  практикалық  мәні.  Қазақ  тіл  біліміндегі 

фоносемантика теориясының ғылыми негізін айқындау, оның ұстанымдары мен 

әдіс-тәсілдерін  қазақ тіл білімінде нақты  пайдалану зерттеудің  ӛз деңгейіндегі 

теориялық маңыздылығы мен практикалық мәнділігін анықтайды. 

Зерттеу  барысында  қол  жеткізген  ғылыми  нәтижелер  мен  тұжырымдар 

фоносемантика, 

ономастика, 

психолингвистика, 

тілдер 

типологиясы 



мәселелерін жан-жақты зерделеуге, олардың теориялық қағидаларын қазақ тілі 

деректері негізінде дәйектеуге кӛмектеседі. 

Зерттеудің  нәтижелері  мен  материалдарын  фоносемантика,  ономастика, 

жалпы  тіл  білімі,  топонимика,  лингвистикалық  типология  пәндері  мен  ғылым 

салаларын  зерттеуде,  оқытуда,  лексикографиялық  тәжірибеде  пайдалануға 

болады. 


Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында жинақтау, сипаттау, 

жүйелеу,  салыстыру  және  алты  операциядан  (тәсілден)  тұратын  С.В.Воронин 

ұсынған  фоносемантикалық  талдау  әдісі  кеңінен  қолданыс  тапты.  Сонымен 

бірге индуктивтік, жүйелеу, сипаттама, салыстырмалы, салғастырмалы т.б. әдіс 

тәсілдер қолданылды. 

Қорғауға ҧсынылатын тҧжырымдар

-қазақ  тілінің  географиялық  терминологиясы  мен  топонимиялық  сӛз 

қорындағы дыбыс бейнелеуіш сӛздер идеофон  және имитатив сипаттарына ие

-тілдің  пайда  болу  дәуіріндегі  бір  буынды  идеофондар  мен  имитативтер 

түбір-негіз  ретінде  лексикаланған,  грамматикалық  формаларға  енген  туынды 

сӛздер құрамында сақталған; 

-жер  бетінен  биікте  жатқан  табиғи  нысан  атауларының  фоносемантикалық 

сипаты  мен  имитативтік  бейнесі  еріндік  дыбыстардың  символизміне 

негізделген; 

-дыбыс  еліктеуіш  топонимдер  қатарындағы  атаулардың  түбірі  имитативтік 

сипатта  болған,  яғни  түбір  құрамындағы  әр  идеофон  және  түбірдің  ӛзі  табиғи 

дыбыстарға, үннің шығуына еліктейді

-дыбыс  символикалы  гидронимдердің  түбірлер  құрамындағы  фонемалары 

(идеофонемалар) 

ӛздерінің 

артикуляциялық 

ерекшеліктері 

арқасында 



 

синестезия,  синестемия  негізінде  судың  ӛзен  ағынының  түрлі  визуальді, 



тактильдік,  сенсорлық,  акустикалық  сипаттарын  фоносемантикалық  деңгейде 

бейнелейді; 

-фоносемантикалық  талдау  негізінде  қазақ  оронимдерінің  тұлғасындағы 

түбірлердің имитативтік, дыбыс символикалы сипатын, болмысын айқындауға 

болады.  

Зерттеу  жҧмысының  жарияланымы  мен  талқылануы.  Зерттеу 

жұмысының  теориялық  мәселелері  мен  тұжырымдары  ғылыми  журнал  мен 

жинақтар 

беттеріндегі 

мақалалардан, 

республикалық, 

халықаралық 

конференцияларда  жасаған  баяндамалардан  кӛрініс  тапты:  Қазақстан 

Республикасы  тәуелсіздігінің  15-жылдығына  арналған  «Әуезов  оқулары  -5»: 

«Қазақстанда 

гуманитарлық 

ілімдердің 

дамуы: 

ізденістер, 



даму 

перспективалары  мен  бағыттары»  атты  халықаралық  ғылыми  -  тәжірибелік 

конференцияның еңбектері. – (Шымкент, 2006); Қазақ тіл білімі мен түркітану 

мәселелері: І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаевтың 100 жылдығына арналған 

ғылыми  –  теориялық  конференцияның  материалдары,  –  (Алматы,  2007); 

«М.Әуезов – жаңа дәуір данышпаны» атты халықаралық ғылыми – тәжірибелік 

конференция  материалдары.  –  (Шымкент,  2007);  «Жаңа  ғасырдағы 

Қазақстанның тілдік кеңістігі және әлемдік лингвистиканың ӛзекті мәселелері»: 

Б.  Хасанұлының  70  жылдық  мерей  тойына  арналған  халықаралық  ғылыми  – 

теориялық  конференция  материалдары.  –  (Алматы,  2008);  «Профессор 

Н.Оралбай  және  Тіл  білімі  мен  әдістеме  ілімі»:  Н.Оралбайдың  80  жылдық 

мерей  тойына  арналған  халықаралық  ғылыми-практикалық  конференция 

материалдары. – (Алматы, 2008); «Қазақстанның білім беру жүйесіндегі тарих 

пәндерінің  ӛзекті  мәселелері»:  Шымкент  педагогикалық  институтының  70 

жылдығына  арналған  II  –  халықаралық  ғылыми  –  практикалық 

конференцияның  материалдары.  –  (Шымкент,  2008).  Республикалық 

басылылымдарда тӛрт ғылыми мақала жарияланды. 

Зерттеу жҧмысының қҧрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, екі 

тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. 

 

                                  ЖҦМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҦНЫ 



Кіріспіде  диссертация  тақырыбының  ӛзектілігі,  жұмыстың  мақсаты  мен 

міндеттері,  ғылыми  жаңалығы,  зерттеу  әдістері,  сарапталуы  және  қорғауға 

ұсынылатын тұжырымдар айқындалып кӛрсетілді. 

Бірінші  тарау  “Қазақ  тіліндегі  халықтық  географиялық  терминдердің 



фоносемантикалық  сипаттамасы”  деп  аталады.  Бұл  тақырып  үш  тараушада 

сараланған. 



1.1  Халықтық  географиялық  терминдерді  фоносемантикалық 

тҧрғыдан  қалыптастырудағы  глоттогенез  мәселесінің  рӛлі.  Ғалымдардың 

пікірінше,  алғашқы  сӛз  қорының  белгілі  бір  бӛлігін  географиялық  терминдер 

құраған.  Алғашқы  жер  -  су  атаулары  тілдің  шығу  дәуірінде  адамзаттың 

қауымдастық  тіршілігі  үшін  бірінші  кезекте  үлкен  маңызға  ие  болған.  Сол 

себепті  халықтық  географиялық  терминдерді  глоттогенез  мәселесімен 

байланысты қарастыруға болады.  



 

А.М.Газов-Гинзберг  ӛзінің  «Был  ли  язык изобразителен  в  своих истоках?» 



(М.,  1965)  атты  монографиясында,  сондай-ақ  басқа  да  ғылыми  еңбектерінде 

семит  тілдерінің  туыс  емес  тӛрт  тілдік  семьяларындағы  дыбыс  бейнелеуіш 

түбірлерді  салыстыра  келе,  тілдің  пайда  болуындағы  дыбыс  пен  мағынаның 

байланыстылығын  кӛрсеткен.  Ал,  чуваш  ғалымы  Г.Е.Корнилов  ӛзінің 

зерттеулерінде  «идеофон  және  имитативтер  символикалық  түрде  дыбыс  бола 

тұра, жанды немесе жансыз объектілерді бейнелей алады» деген пікірді дәйекті 

түрде ұсынды [1, 14].  

Кӛне заманнан қазіргі тілтанымға дейін және қазіргі кезеңде фоносемантика 

бағыты  ӛркендей  бастаған  жағдайда,  сӛздегі  дыбыс  пен  мағына  байланысы 

кӛптеген  ғалымдарды  толғандырды.  Дыбыстағы  заттың  (аталған  нысанның) 

символикалық  немесе  еліктеуіш  кӛрінісі  кейбір  ғалымдар  тарапынан  тілдің 

пайда  болу  мәселесімен  байланысты  қаралды.  Осы  тұрғыдан  алғанда,  қазақ 

тілінің  негізгі  сӛздік  қорында  сақталып  қалған  кейбір  географиялық 

терминдерді  еліктеуіш  және  дыбыс  символикалық  сӛздер  ретінде  «алғашқы» 

сӛздер қатарына жатқызуымызға болады. Бастапқы немесе «алғашқы» сӛздер 

дыбыс бейнелеуіш сӛздер болғаны жайында академик Ә.Қайдар былай жазады: 

«Бағзы  заманда  дыбысты  елестетудің  ӛте  кӛне  ең  қарапайым  түрі  әрбір  тілде 

тек  бір  ғана  дауысты  дыбыстың  кӛмегімен  жүзеге  асса  керек  және  осылай 

болуы  күмәнсіз  де.  Демек,  о  баста  ата-бабаларымыздың  қоршаған  ортадағы 

дыбысты елестету қабілеті ӛте бір жақты, жалпылама, яғни сӛйлеу тіліндегі /а/, 



/ә/,  /о/,  /ӛ/,  /е/,  /ҧ/,  /ы/,  /і/  секілді  дауысты  дыбыстар  негізінде  дүниеге  келген. 

Ӛте  кӛне  географиялық  терминдердің  құрамында  ілкі  еліктеуіш  түбір 

сақталғанымен, тілдің эволюция барысында ол түбір – дыбыс бейнелеуіш тұлға 

дербес қолданудан қалады, себебі «құбылысқа еліктеудің мәні мен мағынасына, 

табиғатына қарай, дауысты дыбысқа үнемі дауыссыздар үстемеленіп жалғанып 

отырған»  [2,  174].  Еліктеуіш  негіздердің  құрамдық  дамуы  бірнеше  тарихи 

сатыдан  ӛтіп,  ұзақ  кезеңдерді  ӛткізгенін  ескерсек,  қазақ  тіліндегі  кӛне  деп 

саналатын географиялық терминдердің тілдік тұлғасынан ілкі еліктеуіш түбірді 

тауып алып, оны фонемотип немесе идеофон, имитатив сипатында қарастырып, 

фоносемантикалық сипаттамасын бере аламыз. Басқаша айтқанда, тілдің пайда 

болған кезеңінде туындаған «алғашқы» сӛздер ретінде географиялық терминдер 

таза, дербес күйінде күні бүгінге жетпеуі мүмкін, бірақ ілкі бейнелеуіш түбірлі 

кӛне терминдер ӛз морфемдік (морфологиялық) құрамын сақтап қалған.  

Қазақ  халықтық  географиялық  терминдерінің  құрамында  кездесетін  ӛте 

кӛне  сӛздердің  тілдің  алғашқы  шығу  дәуірінде  пайда  болғанын  кӛрсететін 

дәйекті және жанама сипаттамаларына жататын мына белгілерді атап кетуімізге 

болады:  1)  олар,  әдетте,  бір  буынды  ілкі  түбірлі  сӛздер  болып  келеді; 

2)географиялық  термин  ретінде  кӛптеген  тілдердің  сӛздік  қорында  кездеседі, 

тіптен  бір-біріне  жанаспайтын,  туыс  емес  тілдерде  де  ондай  географиялық 

апеллятивтер  ұшырасып  қалады;  3)  ӛте  кӛне,  «алғашқы»  географиялық 

түбірлерде  (сӛздерде)  дыбыс  бейнелеуіштік  қызметін  атқаратын  имитатив, 

идеофон  (Г.Е.Корниловтың  терминологиясы  бойынша)  немесе  фонемотип, 

фоносемантикалық  модель  (С.В.Ворониннің  терминологиясы  бойынша) 

міндетті түрде болады.  



 

Қазақ  халықтық  географиялық  терминологиясында  кездесетін,  бірақ 



мағынасы кӛмескіленіп қалған және қазіргі кезде дербес қолданылмайтын қара 

сӛзінің  (Найзақара,  Ҥшқара  т.б.  топонимдерде)  фономорфологиялық  және 

семантикалық  параллельдері  трансконтинентальдық  ареалдарда  ұшырасады. 

Э.М.Мурзаевтың  кӛрсетуінше,  мысалы,  осындай  семантикалық  және 

морфемдік  тұлғалары  ӛте  жақын  апеллятивтерге  орыс  тілінде  гора,  ауған 

тілінде гар, грузин тілінде гора – «горка, холм», албандарда – gur, армяндарда 



кар – «камень», авестада gairi – «гора», хиндиде – гар – «замок, крепость»

тибетте  гархи  –  «крепость»,  әзербайжандарда  отгар  –  «гора  с  хорошими 



пастбищами»,  Сахарада  гара  –  «холм  с  твердыми  склонами,  скалистый 

останецскалистая гора» жатады [3, 109]. Қазақ халықтық географиялық қара 

термині  мағыналық  және  тұлғалық  жағынан  Сахарадағы  гараға  ӛте  ұқсас, 

жақын:  Қара  (қара;  дәлме  -  дәл  мағынасы  -  қара;  карталарда  кӛбіне  -  гара

жалаңаш  тұстары  кӛбіне  кәдімгі  қара  түсті  болып  келетін  қатты  тау 

жыныстарынан  құралған  шоқы  немесе  салыстырмалы  түрде  ірі  болып  келетін 

биіктік. Кӛкжиектен қарағанда, мұндай биіктіктің сұлбасы алыстан қара болып 

кӛрінеді. Осыдан келіп ол қара деген атау алған. Қазіргі таңда қара сӛзі термин 

ретінде қолданылмайды, бірақ ӛзіндік географиялық атау құрамына жиі енеді: 



Ҥшқара,  Берікқара,  Иманқара,  Жетіқара  т.б.  Моңғолдарда  да  жалқы  есім 

құрамында НарынхараДоланхара деген биіктік атаулары кездеседі. 



қа/ка имитативі дыбыстық символикалық кешен ретінде «үлкен, бірақ асуға 

болатын»,  яғни  шыңына  шыға  алатын  кедергіні,  биікті,  жартасты,  тауды 

бейнелейді.  Ка/қа  имитативі  дауысты  және  дауыссыз  екі-ақ  дыбыспен 

дыбыстық  символика  арқылы  «тау»,  «биік»  (үлкен),  «жартас»  ұғымын, 

бейнесін, сипатын беріп отыр.  

қа/ка  «тау»,  «жартас»,  «биік»  имитативінде  к  және  а  ӛлі (консервіленген) 

рудименттер  кезінде  дербес  дыбыстық  символика  сӛздер  болған  деп 

жорамалдауымызға  болады.  Б.Сағындықұлының  зерттеуі  бойынша,  ішкі 

флексия  болмаған  кезде,  яғни  дауысты  дыбыстар  лексика-семантикалық, 

стилистикалық  т.б.  қызмет  атқармаған  уақытта  «әр  түсінік  үшін  бір  дауысты 

жеткілікті болған» [4, 101]. 

В.В.Левицкий  28  тілдің  деректерін  келтіріп,  «үлкен-кіші»  ұғымдарын 

талдап, «үлкен» ұғымын артқы, ұяң, шұғыл, діріл (әсіресе, [о], [а], [r], [d], [z]) 

дыбыстар  білдіреді  деп  жазады:  «Понятие  «большой»  символизируется 

задними и нижними гласными, звонкими, смычными, дрожащими» [5, 58]. Осы 

деректерге сүйенсек, *кар архетипінде р(r) а дауысты дыбыспен қоса «үлкен», 

яғни «биік» деген ұғымды символикалық түрде кӛрсетіп тұр. Ал, Т.В.Быстрова, 

В.В.Левицкий,  О.Ф.Шевченко  фонемалар  тіркеуінің  символикалық  қызметі 

жайында  жазған  мақаласында  qr  (яғни  к  (а)  r)  «үлкен»  ұғымын  береді  деп 

пайымдаған. 

Сонымен,  ежелгі  дәуірде  *кар/қар  имитативі  немесе  фоносемантикалық 

моделі  «тау»,  «жартас»,  «биік»  ұғымдарына  байланысты  пайда  болып,  жеке, 

дербес сӛз ретінде пайдаланылған деп болжауымызға болады. Осы имитативтің 

ӛзі, жоғарыда кӛрсеткеніміздей, жеке идеофондардан құралған, мүмкін, кезінде 

сол жеке идеофондар, атап айтсақ к/қ, а, р дербес сӛз ретінде де қолданылған 



 

шығар.  Сол  бастапқы  тілдің пайда  болуы  заманындағы  имитативтерді  сӛз  деп 



айтуға  болмайды,  себебі  ол  дәуірде  сӛйлеу  тілінің  сапалық    күйі  басқаша 

болатын. 

Имитатив - тілдің алғашқы пайда болған кезіндегі адамның бастапқы сӛйлеу 

тілінің материалдық кӛрінісі. Тілдің (тілдердің) пайда болуы, шығу дәуірі тілдің 

(тілдердің)  имитативтер  түріндегі  күйімен  байланысты  болған.  Сол  себепті, 

имитативтік  табиғаты  бар  ӛте  кӛне,  бір-біріне  тіптен  ұқсамайтын,  ешқандай 

туысқандығы  жоқ  тілдерде  консервіленген  түрде  сақталған  географиялық 

терминдер  бір-біріне  ұқсас  немесе  бір  болып  келеді.  Тілші  ғалымдар  ондай 

ұқсастықты тілдер арасындағы туыстықпен, алмасу процестерімен түсіндіреді, 

бірақ  осы  кӛне,  «алғашқы»  географиялық  сӛздер  арасындағы  түпкі,  түбегейлі 

ұқсастықтар  олардың  имитативтік  табиғатында  жатқан  кӛрінеді.  Басқаша 

айтқанда,  қазіргі  дәуірде  әр  түрлі  алуан  тілдерде  белгілі  болып  отырған  бір-

біріне  жақын,  мағынасы  ӛте  ұқсас  және  құрылымы  жақын  географиялық 

терминдер бәріне ортақ бір имитативтен (имитативтік түбірден) ӛрбіген болуы 

керек деген тұжырым жасаймыз. 



Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет