Ұлы  Жібек  жолының  тарихы  тәуелсіздік  кезеңіндегі зерттеушілер

 
51 
мен  Оңтүстік  Қазақстан  арқылы  ӛтетін  бағыты,  оның  салалары  жӛніндегі 
мәселелер  К.М.  Байпақовтың  бұған  дейінгі,  дәлірек айтқанда  біз  талдап  ӛткен 
1989 және 1991 жылғы еңбектеріндегі  пайымдаулары негізінде сипаттаған.  Ал 
Ұлы  Жібек  жолы  бойымен  тасылған  басты  тауарларды    да  жоғарыда  аталған 
еңбегінде  жазған  болатын.  Бірақ  бұл  кітапта  авторлар  археологиялық 
зерттеулер  барысында  табылған  заттарды  сипаттау  арқылы  толықтыра  түскен. 
Олар  Талғардан,  Отырар  мен  оның  ӛңірінен  табылған  теңгелер  (монеталар), 
қыш  құмыралар  мен  тостағандар  және    олардағы  суреттер  мен  безендірулер, 
қола  айналар,  жазуы  бар  сиясауыттар  тағы  басқалар  туралы  жазғандары. 
Олардың  жасалған  елдері  мен  табылған  жерлері  арасындағы  байланыс  туралы 
тұжырымдар  кӛңілге  қонымды.  Ал  мәдени  байланыстар  туралы  мәселені  де 
Кушан  елді  мекеніндегі,  Пенджикенттің,  Варахшаның,  Афрасиабтың, 
Топыраққала  мен  Шығыс  Түркістан  және  Талас  аңғарындағы  Қостӛбе  мен 
Жамұқат  қалаларының  қабырғаларындағы  бишілер  мен  беткеп  (маска)  киген 
актерлардің, 
музыка 
ансамбльдерінің 
бейнелері, 
әртүрлі 
суреттер 
Пенджикенттен  табылған  биші  қыздың  тамаша  мүсіні,  Сырдария  бойындағы 
Кедер  қаласынан  табылған  Х  –  ХІ  ғ.ғ.  тән  қыштан  жасалған  артистің  беткебі 
бойынша және басқа да кӛптеген жазбаша деректер негізінде дәлелдей отырып 
жазады.  
Кітапта  Ұлы  Жібек  жолы  бойымен  діни  кӛзқарастардың  да  таралғандығы 
біршама  кең  түрде,  табылған  археологиялық  мәліметтер  мен  ескерткіштер 
негізінде  дәлелді  түрде  жазылған.  Ол  бойынша  б.з.б.  І  ғасырда  ене  бастаған 
будда  діні,  П-Ш  ғ.ғ.  ӛте  белсенді  түрде  таралған.  Зерттеушілер  будда 
ескерткіштерінің  Ұлы  Жібек  жолының  бойындағы  қалалардың  кӛпшілігінен 
табылғанын  атап  кӛрсеткен.  Дәлірек  айтқанда,  Термезден  І  –  Ш  ғ.ғ.  салынған 
сопыхана,  Гуяр-қаладан  будда  ескерткіші,  Ақбешімнен,  Краснореченск  І  және 
П  –ден  табылған  ғибадатхана,  Испиджабтағы  жерасты  сопыханасы  нақтылы 
мысал ретінде келтіріледі. ҮП –Х ғ.ғ. христиан дінінің де ене бастағанын кейбір 
деректер  арқылы  атап  ӛтеді.  «Жібек  жолымен  тараған  тағы  бір  дін  –  манихей 
(рух пен материяны шендестіруге  ұмтылыс) діні»,  - дейді авторлар [89, 37 б.]. 
Тараз, Баласағұн, Шігілбалық қалаларында манихей дінін уағыздаушылар ӛмір 
сүрген деп есептейді. Ал зороастризм дінінің ҮІ –ҮП ғ.ғ. Қазақстан қалаларына 
енгенін  Құйрықтӛбе,  Пенджикент,  Отырар  қалаларынан  табылған  әшекейлер 
мен  ошақтың  орындары  бойынша  сипаттайды.  Ислам  дінінің  таралуы  туралы 
жазба  деректермен  қатар  археологиялық  деректерді  де  кең  түрде  келтіріледі. 
Бұл  бірінші  тарауды  қорытындылай  келе  зерттеушілер  мынандай  тұжырым 
жасаған:  «Осы  бір  дүниежүзілік  ӛркениеттің  айшықты  да  айырықша  куәсі  – 
«Жібек жолы» проблемаларына қысқаша шолуды тұйықтай келсек, ұлан-ғайыр 
қазақ даласы сахараларын, биік таулар мен етектегі құнарлы алқаптарды кәсіп 
етіп,  Европадан  Азияға  дейін  және  оған  керісінше  бағытта  созылып  жатқан 
сауда  жолдарына  сипаттама  бере  отырып,  сондай-ақ  сол  жолдармен  ағылған 
сан-алуан  таңсық  тауарлар,  ежелгі  ӛнер  мен  дін  жолдары  туралы  әңгімелей 
келіп, орта ғасырлық тарих пен рухани ӛмірдің аса күрделі болғанын айтпасқа 
болмайды.  Шығыс  пен  Батыс,  Азия  мен  Европа  тоғысқан  Қазақстан 
қалаларында  бір-біріне  мүлде  ұқсамайтын  мәдениеттердің  ӛзара  кірігіп,  бір-

 
52 
бірін байыта түсулеріне аса қолайлы жағдай, ахуал туды. Ӛзара қарым-қатынас 
жасасу нәтижесінде отырықшы қалалықтар мен кӛшпенді тайпалар адамзаттың 
ежелгі  мәдениеті  алқасында  маржандай  жарқыраған  таңғаларлық  мәдениет 
жасай  алды»  [89,  42  б.].    Сӛз  жоқ  Ұлы  Жібек  жолы  сауда  ғана  емес,  авторлар 
айтқандай  «ӛнер  мен  дін  жолы»  да  болды  және  қазақ  жеріндегі  қалаларда  да 
кӛшпелілер  ӛмірінде  де  ӛзіндік  орын  алған  жаңа  тұрпатты,  ерекше  мәдени 
дамуға ықпал етті. 
Еңбектің қалған үш тарауы да негізінен ортағасырлық қалалардың тарихын 
олардың  дамуындағы  Ұлы  Жібек  жолының  орны  мен  маңызы  жӛніндегі 
мәселемен  байланыстыра  отырып  сипаттауға  арналған.  Оны  біз  «Яксарт 
жағалауларында», «Талас және Шу аңғарларын бойлай», «Балқаш бойының боз 
даласынан  Хан  тәңірінің  қарлы  шыңдарына  дейін»  делінген  тарауларының 
және  кейбір  тақырыпшаларының  аттарынан  да  байқаймыз.  Түркілер  дәуірінде 
жібектің  бір  бӛлігі  Қытайда  шықса,  басқаларының  Шығыс  Түркістан  мен 
Соғды  жерінде  ӛндірілгенін,  сол  себепті  де  оның  кӛлемінің  ӛсіп,  сыртқа 
шығарудың  күрделенгенін  парсылардың  жібекті  Византияға  жеткізуге  кедергі 
келтіруімен  байланыстыра  түсіндіреді.  Бұл  жағдайдың  түркілердің  Арал, 
Маңғыстау,  Каспий,  Солтүстік  Кавказ,  Константинополь  арқылы  жаңа  жол 
салғанын  баяндайды.  Бұдан  соң  біраз  хронологияық  шегініс  жасап,  қаңлылар, 
олардың  Сырдария  бойындағы  Ұлы  Жібек  жолының  бір  бӛлігін  уысынан 
шығармау  саясатын  ұстанғанын  жазбаша  және  археологиялық  деректер 
негізінде  баяндайды.  Одан  соң  қайтадан  түркілердің  дәуірі,  олардың 
арабтармен  соғысы,  соның  барысында  кеңгерестермен  одақтасуы  турал  жаза 
отырып, печенегтер, кангарлар атауларына тоқталады. Біздіңше аталған шегініс 
авторлардың  қаңлыларды  кеңгерестермен,  кангарлармен  байланыстырмақшы 
ойынан хабар беретін сияқты. Бірақ кітапта ол ой ашық айтылмаған.   
Аталған тарауларда  Испиджаб, Шымкент, Отырар, Яссы, Қарнақ, Сауран, 
Сығанақ,  Жент,  Тараз,  Жамұқат,  Навакент,  Суяб,  Баласағұн,  Талғар,  Алматы 
қалалары  негізінен  қазба  барысында  табылған  деректерге  басымдық  бере 
отырып  сипатталады.  Олардың  дамуы  Ұлы  Жібек  жолының  бойындағы 
экономикалық  және  мәдени  қатынастардың  дамуымен  байланыстыра 
баяндалады.  
Ғылыми  шығарманың  қорытындысы  ауқымды  да,  салмақты  ойларды 
білдіреді.  Адамдардың  сонау  ежелгі  замандарда  да  саяхаттар,  саудалар  жасап, 
дипломатиялық  сапарлар  жүргізіп,  алыс  жақтарға  қоныс  аударып 
отырғанының, әсіресе орта ғасырларда қозғалыстың күшті болғандығының бір 
айғағы  ретінде  Ұлы  Жібек  жолын  атап  кӛрсетеді.  Оның  ерте  кездерден 
басталғанын және қалыптасып, дамуында Евразияда ӛндіруші шаруашылықтың  
дамуының  себепкер  болғанын  атап  айтады.  Бұл  жерде  кӛңіл  аударатын  бір 
мәселе  авторлар  ӛндіруші  шаруашылықтың  ішінде  мал  шаруашылығын 
ерекшелей  кӛрсете  отырып,  түйе  керуендерін,  доңғалақты  кӛліктер  мен 
жылқыға  салт  мінудің  Евразия  аумағындағы  мәдени  және  сауда 
байланыстарының  дамуындағы  маңызына  тоқталады.    Дәлірек  айтқанда 
бұлардың  кӛшпелілердің  қозғалуына,  таулы  асулардағы  жолдарды  игеруіне 
тиімді  ықпал  еткендігі  жӛнінде  жасаған  тұжырымдары  толық  қолдауға 

 
53 
тұрарлық.  Б.з.б. І мың жылдықта сауда және мәдени байланыстардың  тұрақты 
түрге  айналғанын,  мұнда  сақтардың  ықпалының  үлкен  болғандығын,  Ұлы 
Жібек жолының Қытайдан Римге дейін жеткендігін, кейінірек оның дамуында 
түркілердің  маңызды  орын  алғандығын  айта  келе,  оның  ұлы  географиялық 
ашуларға  дейін  ӛмір  сүргендігін,  содан соң  ғана  теңіз  жолдарының  ашылуына 
байланысты  маңызының  әлсірегендігін  жаза  отырып,  жалпы  Ұлы  Жібек  жолы 
екі мың жыл ӛмір сүрді деп тұжырымдайды. 
1994 жылы Б.Қ. Албанидың «Тарихи таным» атты еңбегі жарық кӛрді [90, 
264-265  б.].  Бұл  кӛлемді  энциклопедиялық  еңбекте  Ұлы  Жібек  жолы  арнайы 
қарастырылған.  Онда  автор  Ұлы  Жібек  жолын  б.з.б.  27  жылдан  ХҮІ  ғасырға 
дейін  Орта  Азия  арқылы  Қытайды  Алдыңғы  Азиямен  байланыстыратын  сауда 
және  керуен  жолдарының  жалпы  атауы  деп  кӛрсетеді.  Ұлы  Жібек  жолының 
басты  бағыттарын  қысқаша,  нақты  сипаттайды.  Әсіресе  І-П  ғасырлар 
аралығында  мейлінше  дамыды,  ал  ҮП  –  Х  ғасырларда  халықаралық  маңыза 
арта түсті деп есептейді және оның дамуындағы үйсіндер мен қаңлылар рӛліне 
назар аударады. 
Сол  1994  жылы  Л.  Гумилевтің  «Кӛне  түріктер»  атты  еңбегі  қазақ  тілінде 
басылып  шықты  [91,  40-51  б.].  Еңбектің тӛртінші тарауы  «Жібек  және  керуен 
жолы»  деп  аталған.  Тарихи  деректер  мен  зерттеулер  негізінде  жазылған  бұл 
еңбектің  тілі  жатық,    кӛпшілікке  арналған.  Ұлы  Жібек  жолының  Чаньаннан 
басталып Наньшан жоталары, Хами ойпаты, Турфан арқылы Гаочанға келіп, екі 
бағытқа  бӛлінгенін,  оның  бірінің  Қарашар,  Ақсу  арқылы  Ыстық  кӛл  маңынан 
ӛтіп  Шу  мен  Талас  алқабына  Аспараға  баратынын,  ал  екінші  тармағының 
Жоңғарияны  жағалап,  Үрімші,  Манас,  Күркіреусу  мен  Ерен  Қабырға  арқылы 
Іле алқабына жетіп, одан ары Орта Азияға бағыт алатынын жазады. Ол: «Орта 
Азияда  керуендер  тыныс  алатын.  Ең  ірі  аялдама  –  тасымал  пунктінің  бірі 
Пайкент  болатын»,  -  дей  келе,  жолдың  одан  ары  Хорасан  арқылы  Рей  мен 
Хамаданнан  ӛтіп,  Византия  бекінісі  Несевия  арқылы  Сирия  мен 
Константинопольге  кететінін,  керуеннің  Қытай  теңізінен  Парсы  шекарасына 
дейін  150  күн,  одан  ары  Рим  шекарасына  дейін  тағы  80  күн  жүретінін 
баяндайды [91, 41 б.]. Л. Гумилевтің сауда қанша қызғанымен халық бұқарасы 
үшін  емес,  бай-бағландарға  қызмет  ететінін,  қытайлардың  ӛз  патшайымдары 
үшін  Ираннан  қымбат  қас  пен  кӛз  сүрмелерін,  Вавилон  кілемдерін,  Сирияның 
асылтастарын,  Қызыл  теңіздің  інжу-маржандарын,  Сирия  мен  Мысырдың 
маталарын,  Кіші  Азияның  есіртпе  нашаларын  алып  отыратынын,  дегенмен 
сауданың  ең  маңызды  мүлкінің  жібек  болғанын,  әсіресе  Византияның  оған 
мұқтаждығы  зор  болғанын  айтады.  Бұдан  соң  Византия  мен  Рим  арасындағы 
келіспеушілік,  Түріктердің  Иранға,  одан  соң  Византияға  елшіліктер  жіберуі, 
түріктердің Византияға жорығы, түрік-қытай қатынастары сӛз етіледі.    
1998  жылы  М.  Елеуовтың  «Шу  мен  Талас  ӛңірлерінің  ортағасырлық 
қалалары (ҮІ –ХШ ғ. басы) атты еңбегі жарық кӛрді [2, 13 б.]. Кітаптың бірінші 
тарауы  Ұлы  Жібек  жолына  қосылатын  және  оның  тармақтары  болып  келетін 
керуен жолдары тарихы мәселелеріне арналған. Оның екінші тармақшасы Түрік 
жолының,  Талас  пен  Шу  бойындағы  керуен  жолдардың  тарихын  баяндайды. 
Зерттеуші  Ұлы  Жібек  жолының  әлемдік  ӛркениеттің  дамуындағы  орны  мен 

 
54 
маңызына  жоғары  баға  бере  келе,  оның  ӛзінің  дамуы  мен  тармақтарының 
ӛзгеруіне  сол  замандардағы  халықаралық  қатынастардың,  оның  бойындағы 
елдердің  ішкі  ӛміріндегі  ӛзгерістердің  ықпалының  да  болғандығын  кӛрсетеді. 
Шу  мен  Талас  ӛңірлерінің  ортағасырлық  керуен  жодарының  картасын  келтіре 
отырып,  ол  жолдарға  сипаттама  береді.    Ұлы  Жібек  жолының  ҮІ  –ҮП 
ғасырларда Атбасы, Арпа ӛңірі, Қара шұра асуы, Яссы ӛзені бойымен Ӛзгентке 
жетіп, одан соң Ош пен Ферғанаға ӛтетін Оңтүстік немесе Ферғана тармағының 
біртіндеп  Түрік  жолына  орын  бергенін  айтады  және  оның  себептерін  жазба 
деректер  негізінде  дұрыс  түсіндіреді.  Біз  автордың  мұның  себебі  В. 
Бартольдтың  ҮП  ғ.  Ферғанадағы  ӛзара  қырқысулардың,  О.  Қараевтың  таулы 
аймақтағы қиын жол болғандығының әсері  туралы деген түсініктемесінен гӛрі 
«Шу  мен  Талас  ӛңірінің  түрік  қағандарының  ата  жұртына  айналып, 
қағандарының  ордаларының  осында  орналасуы,  ондағы  қалалар  мен  елді 
мекендердің бой кӛтеріп, кӛркейіп қолӛнер мен сауда –саттықтың дамуына мол 
мүмкіндіктердің  болуы  және  қағанаттардың  сыртқы  дүниемен  байланыс 
орнатуға  әрекеттенуінен»,-деген  тұжырымын  шындыққа  жақын,  әрі  ауқымды 
деп білеміз [2, 15 б.]. Бұдан соң автор ҮІ –Х ғасырлардағы жазбаша деректерге 
сүйене отырып, Түрік жолдын  Испиджабтан шығысқа қарай Шараб, Бадухкет, 
Тамтадж,  Жувикат  қалалар  мен  елді  мекендерін  басып  ӛтіп  Таразға  келіп, 
Тӛменгі  Барсхан,  Қасырабасқа  жеткенін,  одан  шыққан  керуеннің  Күлшуб, 
Жүлшуб,  Құланға  келіп  одан  Суябқа  дейін  тағы  он  қаланы  басып  ӛтіп,  содан 
соң  Сагур  Кубалға  одан  әрі  Ыстық  кӛлге  ӛткендігін  жаэады.  Түрік  жолын 
ондаған үлкенді-кішілі керуен жолдарының қиып ӛтіп отырғандығын және Шу 
ӛзеніне жеткенде екі бағытқа: Іле ӛңіріне және Ыстық кӛлге қарай бӛлінгендігін 
кӛрсетеді.  
Тараздың Түрік жолындағы аса ірі сауда және қолӛнер орталығы, бірнеше 
керуен  жолдары  тоғысқан  қала  болғандығын  кӛрсете  отырып,  одан  жан-жаққа 
Ферғана,  Жоғарғы  Талас,  Телікӛл,  Қимақ  және  Талас  жолдары  сияқты  әртүрлі 
керуен  жолдарының    таралып  отыратынын,  бұлардың  әрқайсысының 
бағыттарын  сипаттай  жазады.  Солардың  ішінде  Ферғана  жолының  Ұлы  Жібек 
жолына,  Телікӛл  және  Талас  жолдарының  Нәнсай  жолына,  Ран  мен  Ақсүмбе 
жолдарының  Телікӛл  жолына,  Дарбаза  жолының  Сарысу  жолына,  ал  Қимақ 
жолының  Хан  жолы  мен  Қарқаралы  жолдарына  қосылатынын  кӛрсеткен.  Ал 
Талас  пен  Шу  ӛңірлері  арқылы  ӛтетін  Қарқаралы,  Уванас,  Жеті  қоңыр  және 
Банджар  атты  керуен  жолдарының  Қаратаудың  бірнеше  асуынан  асып  оның 
солтүстік беткейіндегі қалалар мен елді мекендер арқылы Орталық Қазақстанға, 
одан  Есіл  мен  Ертіс  ӛзендеріне,  ары  қарай  Батыс  Сібірге  ӛтіп  отырғанын, 
олардың  әрқайсысына  жеке-жеке  тоқтала  отырып  баяндайды.    Шу  және  Хан 
жолы  аталған  керуен  жолдары  мен  олардың  тармақтары  да  жан-жақты 
сипатталады.  Шу  бойындағы  Навакет  қаласынан  солтүстік  –  батысқа  қарай 
шыққан  Шу  керуен  жолы  Кирмирау,  Шӛміш,  Ақтӛбе,  Ақсутӛбе,  Жетіжар, 
Сабыр, Қыркүй, қалалары мен елді мекендері, Аңырақай мен Қопа арқылы Іле 
ӛңіріне  жеткен.  Шу  керуен  жолының  Текей,  Ақсу,  Соқұлық  тармақтарының 
бағыттары  да  жазылған.  Хан  жолының  Тайатқан,  Шұнақ  тауларынан  шығып 
Шуға  жететін  және  Қойлыбай,  Болат  тауларынан  шығып  Шуға  дейін  баратын 

 
55 
екі жолы,  немесе  автор  жазғандай  сол  тармағы  мен  оң  тармағы    болғандығын 
баяндайды.  Мұнымен  бірге  Хан  жолының  Байқара,  Иткешу,    деп  аталған 
сорабтары  мен  тармақтары  да  болғандығын  айтады.  Осыларды  қорытындылай 
келе  автор:  «Қорыта  келгенде,  ҮІ  –  ХШ  ғ.  басы  аралығында  Шу  мен  Талас 
ӛңірлерінің жекелеген аудандарын, олардың қалалары мен елді мекендерін бір-
бірімен  байланыстырып  жатқан  күрделі  керуен  жолдары  жүйесі  басты-басты 
үш жолмен байланысты болған, ол жолдар: Түрік жолы, Шу жолы және Телікӛл 
жолы»,  -  деп  кӛрсетеді  [2,  33  б.].  Автор  бұл  тұжырымды  жасауға  кӛптеген 
жазбаша  деректер  негізінде  жоғарыдағы  мәселелерді  баяндай  отырып  қол 
жеткізгендігін атап ӛтуіміз қажет.  
1998  жылы  2  –  3  қыркүйекте  Алматы  қаласында  «Жібек  жолы  және 
Қазақстан»  атты  ғылыми-тәжрибелік  конференция  болып  ӛтті  [92]. 
Конференцияны  ашқан  ҚР  Ғылым  академиясының  вице-президенті,  академик 
А.Қ.  Қошанов  Ұлы  Жібек  жолын  оқу  мен  зерттеудің  ғылыми  ғана  емес,  саяси 
да маңызы бар екендігін, оның Шығыс  пен Батыстың ӛзара ықпалы мен ӛзара 
толысуында жалғастырушы кӛпір болғанын, бойындағы елдер мен халықтарды 
біріктіріп,  мәдениеттерін  жақындастырғандығын  атап  ӛтеді.  Бұған  дейінгі 
зерттеушілерден  бір  ерекшелігі  А.  Қошанов:  «Жібек  жолының  тарихы  ең 
кемінде б.з.б. 3-1 мыңжылдықтардан басталады», - деген тұжырым жасап, оның 
К.  Байпақов  ұсынған  хронологиялық  шеңберін  бекіте  түседі.  Ұлы  Жібек 
жолының  пайда  болуы  мәселелерінің  тарих,  археология,  этнология,  тіл  білімі 
және  басқа  да  ғылым  салаларымен  тығыз  байланысты  екендігін  айтады  және: 
«В целях реализации Государственной программы «Возрождение исторических 
центров  Шелкового  пути,  сохранение  и  преемственное  развитие  культуры 
тюркоязычных 
государств, 
и 
создание 
инфраструктуры 
туризма» 
предпологается  разработка  научно-исследовательского  проекта  «Великий 
Шелковый  путь  и  Казахстан:  история,  культура,  туризм»...  Главной  целю 
данной  программы  является  обоснование  исторического  значения  «Великого 
Шелкового  пути»,  демонстрация  значимости  культурных  взаймодействий 
тюркоязычных  народов»  [92,  8  б.].  Ол  сондай-ақ  конференцияға  Ӛзбекстан, 
Тәжікстан,  АҚШ,  Белгия,  Италия,  Қытай,  Жапония  елдерінен  ғалымдардың 
қатысып  отырғанын,  олардың  «Жібек  жолын  тарихи-археологиялық  зерттеу» 
және  «Жібек жолындағы мәдени ӛзараықпалдастық» атты екі секцияда жұмыс 
істейтіндігін атап ӛтеді.  
Конференциядағы  алғашқы  баяндаманы  «Жібек  жолы  және  Қазақстан» 
Ұлттық акционерлік компаниясының президенті А.А. Құлыбаев жасаған. Онда 
1987  жылы  ЮНЕСКО-ның  қабылдаған  халықаралық  конференциясында 
қабылданған  «Жібек  жолы  –  диалог  жолы»  атты  халықаралық  жобаның 
қабылданып,  оның  негізінде  1991  жылы  Орта  Азиялық  республикалар 
тәуелсіздік  алғаннан  кейін  жұмыстың  жандана  бастағандығын,  1993  жылы 
Индонезияда  ӛткен  БСҰ  (ВТО)  Бас  Ассамблеясында  ұзақ  мерзімдік  туристік 
жобаны іске асыру туралы шешімнің қабылданғандығын айтады.  
1994  жылы  19  елдің  «Жібек  жолындағы  туризм  бойынша  Самарқандық 
декларацияның» қабылданып, бірнеше маңызды ұсыныстар мен бастамалардың 
болғандығын айта келе, елдерді үш топқа бӛледі. Біріншісіне, Түркістан елдері 

 
56 
деп атап, оларға туризм үшін ӛз есігін аша бастаған елдерді жатқызады. Екінші 
топты Қытай, Индия, Пәкістан,  Иран, Грекия, мен Түркия сияқты Жібек жолы 
обьектілерін ашқан, белгілі бір тәжрибесі бар елдерді құрайды, ал үшінші топта 
Жібек жолының екі шетіндегі, ондағы туризм үшін бағыттаушы рынок болатын 
Жапония,  Корея,  Араб  елдері  мен  Еуропа  топтастырылады.  Байқап 
отырғанымыздай  баяндамашы  негізінен  Ұлы  Жібек  жолының  туристік 
маңызын  басты  нысан  етіп  алған.  Барлық  мәселені  осы  тұрғыда,  яғни 
практикалық мақсатта қарастыра отырып  сипаттайды. Бұл концепцияның 1996 
жылы 
Ташкентте 
түркі 
мемлекеттері 
президенттерінің 
бірлескен 
декларациясында  қабылданғандығын,  ал  1997  жылы  30  сәуірде  Қазақстан 
Республикасының президенті  Н.Ә. Назарбаевтың  «Қазақстан Республикасында 
Ұлы  Жібек  жолында  туризмнің  инфрақұрылымын  дамыту  жӛніндегі  Түрік 
тілдес  мемлекеттер  басшаларының  Ташкент  декларациясын,  ЮНЕСКО  мен 
ДСҰ  (БТО)  –ның  жобасын  іске  асыру  туралы»  жарлығының  шыққандығын, 
1997  жылы  27  ақпанда  оны  іске  асыру  үшін  Қазақстан  Республикасының 
Мемлекеттік  бағдарламасын  бекіту  жӛнінде  тағы  бір  жарлыққа  қол 
қойғандығын  баяндайды.  Бұл  соңғы  бағдарлама  Ұлы  Жібек  жолы  бойындағы 
ғылыми-мәдениеттанулық,  архитектура-қалақұрылысы  және  әлеуметтік-
экономикалық  қызмет  салаларын  қамтитын,  оның  жалпыұлттық  әрі 
халықаралық  рӛлін  қалпына  келтіруге  бағытталғандығын  жазады.    Онда 
туристік бағытқа енген тарихи, археологиялық, архитектуралық, қалақұрылысы 
мен  монументалды  ӛнер  ескерткіштерін,  табиғи  ландшафты,  экологиялық 
ортаны  сақтау;  Ұлы  Жібек  жолының  орталықтары  мен  қалаларын  қалпына 
келтіру,  оларда  туристік,  әлеуметтік,  коммуникациялық  инфрақұрылымдарды, 
этнографиялық, мәдени-білімдік орталықтар мен сервистік қызмет мекемелерін 
құру;  туризм  индустриясын  жергілікті,  аймақтық  және  халықаралық  деңгейде 
барлық салалары бойынша дамыту; халық ӛнері, ұлттық, аймақтық қолӛнердің, 
тұрмыстық,  салттық  бағыттағы  ұсақ  және  орташа  бизнесті  дамыту,  жергілікті 
тұрғындарды  жұмыспен  қамту,  аймақтық  экономиканың  дамуына  демеу  болу 
сияқты  күрделі  мақсаттар  кӛзделген  екен.    Бұдан  соң  туризмнің 
инфрақұрылымын  жасау  жүйесінің  екі  бағытына  тоқталады.  Аталған 
бағдарламаны іске асырудың екі кезеңге бӛлінгендігін, олардың әрқайсысында 
арқарылатын  басты  жұмыстарды,  оларға  кететін  қаржының  кӛздері  туралы 
мәселелерді баяндай отырып жазған.  
Негізгі  баяндамашының  бірі  К.М.  Байпақов  бұған  дейінгі  еңбектеріндегі 
басты тұжырымдарын қысқаша  тезисті түрде айтып ӛткен. Сондықтан біз оның 
тек  кейбір  жаңа  ойларына  ғана  тоқталып  ӛтуді  жӛн  кӛрдік.  Ұлы  Жібек 
жолының  кейбір  салалары  бойынша  байланыс  пен  айырбас  б.з.б.  Ш-П 
мыңжылдықтарда-ақ  басталғанын,  лазурит  және  нефрит  жолдары  туралы  айта 
келе, б.з.б. І мыңжылдықтың ортасында «Дала жолының» іске қосылғандығын, 
Геродот  деректері  негізінде  баяндап,  ол  бойынша  тері,  иран  клемі,  қымбат 
тастардан жасалған бұйымдар тасылғанын айтады. Ұлы Жібек жолының П  – Ү 
ғасырларда  Қытай  жері  бойынша  жүретін  бағытын  кӛрсетеді.  Оның  ойынша 
Чаньаннан шыққан бұл жол Ланчжоу ауданында Хуанхэден ӛтіп, Тянь-Шанның 
солтүстік  етегімен  Ұлы  Қытай  қорғанының  батыс  шетіне,  «Яшма  қақпасына» 

 
57 
келіп, бұл жерден үшке бӛлініп батысқа беттейтінін: Солтүстік бағыты – Хами, 
Турфан,  Бесбалық,  Шихо,  Іле  ӛзені  жазығына;  ал  ортаңғы  бағыт,  Чаочаннан 
Қарашарға, Ақсуға, Бедел асуы арқылы Ыстық кӛлдің оң жағалауына; үшінші, 
оңтүстік    бағыт,  Дунхуан,  Хотан,  Жаркент,  арқылы  Бактрия,  Индия  және 
Жерорта теңізіне қарай кететінін айтады. Б.з.б. ҮІ-Ш ғ.ғ. жоғары мәдениетке ие 
болған  кӛшпелі  және  жартылай  кӛшпелі  сақ

жүктеу/скачать 1,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: