Әок 903/904 (574)»05/1» «653» мрнти
жүктеу/скачать 398,62 Kb. Pdf көрінісі
|
| ҚАЗАҚСТАН АРХЕОЛОГИЯСЫ
№ 2 (12) 2021 күштеп енгізілгені жайлы ешқандай тарихи дерек жоқ). Табиғаты тама- ша, таулары ағашқа толы теріскей Қаратауды қатты ұнатқан Ысқақ баба осы маңға өзінің сарайын салдырған. Ұзақ уақыт патшалық құрған Ысқақ баба өмірден өткеннен кейін оны сарайының маңына жерлеп, басы- на кесене орнатқан. Кейіннен ол мазар қасиетті бабаның құрметіне «Баба ата» аталып кеткен [Коло- совский, 1901, с. 89–97]. Бұл жер- де Колосовский Баба ата қалашығы сол Ысқақ баба салдырған қаланың орны дегенді меңзеп тұр. Бұл пікір шындыққа жанасады, өйткені Баба ата қалашығында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесі оның VІ–Х ғғ. аралығында өмір сүргендігін көрсетті. Яғни қаланың қалыптасуы мен өмір сүрген уақыты Қазақстан жеріне исламның таралу уақытымен сәйкес келеді. Қаратаудың теріскейіндегі Тарсатөбе, Баба ата, Шолаққорған, Созақ, Құмкент, Саудакент, Ақсүмбе, Күлтөбе, Ақтөбе секілді отырықшы мекендердің орнын алғаш 1946 ж. ҚазКСР ҒА Тарих, археология және этнография институтының Ә.Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан археологиялық экспеди- циясы ашып, зерттеуді бастады. Осы жылы айтылған ескерткіштердің орналасқан жері сипатталып жа- зылып, олардың жобасы түсірілді және ескерткіштердің үстінен ыдыс сынықтары жиналды. Олардың өмір сүрген уақыты шартты түрде болжан- ды. Созақ қалашығында жүргізілген кішігірім стратиграфиялық қазба ХІV–ХV ғғ. құрылыс қабатын ашты [Маргулан, 1948, с. 109–115]. Ақсүмбе бекінісінің көзмөл- шерлі жобасы түсіріліп, оның маңындағы биік тау қыратының үстінде орналасқан Ақсүмбе (Ақбикеш) мұнарасы зерттеліп, си- патталды. Ақсақ Темірдің әскери жорығын сипаттаған Шараф-ад-дин- Ийздидің жазбаларында келтірілген мәлімет бойынша Тоқтамыстың жағына шығып кеткен Ахматшақты ұстап, осы Ақсүмбе мұнарасында жазалағаны жайлы дерекке сүйене отырып Ә.Х. Марғұлан мұнараның салынуын ХІІІ ғ. жатқызған. Тарсатөбеге салынған кішігірім қазбадан алынған материалдар негізінде Ә.Х. Марғұлан алғаш оны монғол дәуіріне дейінгі (Х–ХІІ ғғ.) ежелгі Созақтың орны деп болжа- ды [Маргулан, 1950, с. 51]. 1946 ж. ашылған аса маңызды нысандардың бірі бір кезде едәуір қаланың орны болған Құмкент қалашығы. Оның орналасқан орны мен мәдени қабатының бедері сипатталып, жо- басы түсірілді. Үстінен жиналған қыш ыдыстар мен төртбұрышты күйдірілген кірпіш сынықтары ХІІІ– ХІV ғғ. жататындығын анықтаған. Зерттеу қорытындысы бойынша Құмкент, Созақ, Саудакент және Шолаққорған Қаратау оазисіндегі ірі ежелгі қалалардың орны деп танылды [Маргулан, 1948, с. 109–115]. Соны- мен қатар экспедицияның жүргізген зерттеу жұмыстары Отырар өңірінің мәдени ықпалы Қаратаудың теріскей беткейіне дейін таралғандығын байқатты. 1947–1948 жж. А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы өңір дегі зерттеу жұмыстарын жалғастырды. Экспедицияның мақсаты Оңтүстік Қазақстан жеріндегі қалалар мен мекендердің қалыптасуы мен даму жолдарын зерттеу болатын. Осы мақсатта Қаратаудың теріс- кейінде археологиялық барлау 33 жүргізіліп, бірқатар ескерткіштерге стратиграфиялық қазбалар салынды. Өңірдің археологиялық картасын жасап, Тамды қалашығында археологиялық қазба жүргізді. Қазба барысында қалашықтың мәдени қатпары 7 құрылыс қабатынан түзіліп, VІ–ХІІ ғғ. аралығын қамтитыны анықталды [Бернштам, 1949, с. 73]. Келесі 1948 ж. Созақтың маңында орналасқан Ақтөбе (Алтынтаулық) елді мекені мен Тарсатөбе қалашығында қазба жүргізілді. Қазба нәтижелері Ақтөбе мекенжайының б.д.д. І ғ. мен б.д. І ғ., ал Тарсатөбе І–ІХ ғғ. аралығымен мерзімделетіндігі анықталды. Яғни екі ескерткіштің бір дәуірде тіршілік кешкені мәлім болды [Бернштам, 1951, с. 81–97]. Қаратаудың теріскейінде жүр- гізілген зерттеулердің нәтижесі бұл ауданның материалдары Отырар, Шаш оазистеріне емес, Талас және Шу-Іле өңірінің материалдарына етене жақын екендігін көрсетті. Сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедиция- сы 1947–1951 жж. аралығында өңірдің тарихи-археологиялық картасын жа- сау мақсатымен археологиялық бар- лау жұмыстарын жүргізіп, бірқатар ескерткіштерге стратиграфиялық қазба салды. Экпедицияның бағыты Қаратаудың солтүстік беткейінде, тау бөктерін жағалай Тамды шатқалынан Қаратау жотасының батыс шетіндегі Баласауысқанды асуына дейін және Шу өзенін Бетбақдала шөлі шекара- сымен Тасты шатқалынан (батыста) Қызылқорғанға (шығыста) дейінгі аралықты қамтыды [Агеева, Пацевич, 1958, с. 4]. Барлау барысында ашылған жеті қалашықтың алтауының жобасы төртбұрышты немесе төртбұрышқа жақын. Бабаата қалашығы цитаделі шахристан аумағынан шығыңқы түзу бұрышты жобада. 5 қалашықта (Ақсүмбе, Бабаата, Құмкент, Сау- дакент және Тамды) цитадельдің қалдығы анықталса, 2 қалашықта (Созақ пен Шолаққорғанда) оның іздері табылмады. Рабадтың біршама сақталған қалдықтары (Ақсүмбеден басқа) 6 қалада анықталды. Қор- ғаныс қабырғаларының орны (Созақ пен Шолаққорғаннан басқа) 5 қалада, қабырғалардың бойындағы мұнаралардың орны 4 қалада (Ақсүмбе, Бабаата, Саудакент мен Тамды) және ордың іздері 2 қалада (Құмкент пен Шолаққорған) сақталған. Қалашықтардың сақталу деңгейінің басқа аудандармен салыстырғанда едәуір нашар болуын олардың ұдайы соғатын жел өтінде орналасуынан деп түсіндіруге болады. Жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесі Қаратаудың теріскейіндегі тау бөктерін жағалай орналасқан қалалардағы тіршілік таудың күнгей бетімен салыстырғанда едәуір төмен дамыған және өзінің қалыптасу мен өркендеу уақыты жағынан біршама кейінгі кезеңге сәйкес келетіндігін көрсетті. Мерзімдеуге негіз беретін материалдардың құрамы өңірдегі қалалық тіршіліктің жанданған уақыты қарлұқ-қарахан және моңғол-темірлік кезеңге тұспа- тұс келетіндігін білдіреді. Қарлұқ- қарахан әулеттері кезеңінде өңірдің қалалары отырықшы мәдениеттің, сауда және қолөнерінің дамуында маңызды роль атқарды [Агеева, Па- цевич, 1958, с. 110, 115]. Қаратаудың теріскейіндегі зерттеулер келесі 1953–1954, 1957– 1959 жж. да жалғасты. Алғашқы екі жылда Бабаата қалашығында қазба жүктеу/скачать 398,62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|