Ерғалиев Қуаныш Советұлы Асанбаева Елдана Бақытқызы газет тақырыпаттарының прагматикалық Қызметі
жүктеу/скачать 1,99 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Терминқұмарлық
| Окказионализмдер.
«Окказионализм» термині тіл білімінде жиі қолданылады, бірақ оған берілген нақты анықтама жоқ. Негізгі мағынасын былайша ашуға болады: « окказионализмдер (лат. «occasionalis» – «кездейсоқ») – нақты бір стилистикалық мақсат пен жағдайға байланысты туындаған тілдік бірліктер (сөздер) [135, 192-193]. Олар көбіне нақты берілген контексте «өмір сүреді», ал қарапайым күнделікті сөйлеу әрекетінде қолданылуы екіталай. Р. Сыздықова оларды «тосын сөздер» десе, Х. Нұрмұханов окказионализмдерді контекст қалауына сай тек «бір реттік қолданым» болып қызмет атқаратын сөздер деп атаған [136, 78]. Окказионализмдер, әдетте, номинативті және көркем әдеби мақсатпен туындайды, ал баспасөзде бұларға прагматикалық, оқырман санасына әсер етушілік қызметі де қосылады. Осындай тосыннан пайда болған жаңа сөздерді публицистикада, әсіресе мақала атауында, қолдану жиі кездеседі. Себебі мұндай қолданыстар тақырыпатты эмоционалды-экспрессивтілік тұрғыдан қанықтырып, өзгешелендіреді, сөйтіп, оқырмандардың мақала мәтініне деген қызығушылығын арттырады. Тақырыпат жаңа ақпараттылық кеңістікке жол ашар есік қызметін атқарады, яғни қандай да бір жаңа мәліметті қабылдамас бұрын оқырманды соған дайындап, керекті бағытта жол сілтейді. Мақала шамамен не жайлы сөз ететіндігін реципиент оның атауына зер салып топшылай алады. Айталық, « Парақорлық эпидемиясы » (ЖА. – 24.09.2005) атаулы мақала осындай өзгеше формада елде жаман кеселдей тарап кеткен жемқорлық жайлы баяндайтындығын түсінуге болады. « Терминқұмарлық та, тiлбұзарлықтың бiр түрi » (Ақ. – 2013. №5). Қазақ тілінде «терминқұмарлық» деген сөз болмаса да, мына бір тақырыпатқа қарап, мақала тіл біліміне, қазіргі кезде халықаралық терминдердің қазақ тіліндегі қолданылу жағдайына байланысты екендігі бірден түсінікті. Тосын қолданыстардың бір ерекшелігі – оның құрамына басқа да газет тақырыпатының бейнелілігін арттыратын құралдар кіруі мүмкін: троп пен фигура, прецедентті құрылымдар, стилистикалық бояма лексика, парцелляциялық құрылымдар және т.б. Журналист өз шығармасының тақырыпатында тосын сөздерді қолданғысы келсе, біріншіден, реципиенттің оны жеңіл қабылдай алатындығына сенімді болу керек. Яғни қолданғалы отырған окказионализмнің мағыналық мәнін автордың өзі де, оқырман да түсіне алуы қажет. Әрине, адресат құр мақала атауын оқып, ондағы тосын қолданысты бірден түсінбей, оның сырын ашу үшін мақала мәтініне жүгініп жататын кездер болады. Бұл кезде журналист өзінің негізгі мақсатына жетеді. Алайда оқырман мақала атауында 74 қолданылған тосын сөздің астарлы мәнін түсіне алмай, оның мәтінін оқуға қандай да бір қызығушылығы туындамайтын сәттер жиі кездесіп жатады. Бұндайда журналист шығармасының оқылуы екіталай. Айталық, « Iргемiзде ... аждаhа ! » (З-Қ. – 02.08.1996) мақаласы. Мақала тақырыпатын, ашығын айтсақ, қабылдауға жеңіл, құлаққа жағымды деп айту қиын. Осы аттас мақаланы реципиент үлкен ыждағатпен оқитындығы күмән тудырады. Оны оқыса-дағы іс жүзінде автор Лобнор мен Семей полигондары жарылысынан шеккен зиян туралы баяндап, мақала атауында біраз асыра сілтеп жібергендігіне көзі жетіп, наздануы әбден ықтимал. Ал журналистикада оқырманның көңілі бәрінен де маңызды. Кейде реципиент бір ғана мақалаға көңілі толмағандықтан, барлық басылымнан ат-тонын ала қашуы мүмкін, сондықтан бұл істе «артық қылам деп, тыртық қылып жібермей», абай болған жөн. Сонымен қатар ситуативті окказионализмді мақала тақырыпатында қолданбас бұрын, оның реципиент санасына әсер етудегі эстетикалық, эмоционалды қырларын да ескеру керек. Өйтпеген күнде, Т.В. Матвеева айтпақшы, «оқырман назарын аудару міндеті этикалық міндеттерді басып тастайды» [135, 260-261]. Мысалы, « жүктеу/скачать 1,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|