Есеналиева жанар е с е н а

125
Лингвистиканың өзекті мәселелері
салғастыруда тілдің жеке (атомарлық) элементтері емес, тіпті 
тілдің жеке деңгейлері де емес, тіл тұтас, бүтін жүйе бойынша 
салғастырылады. 
Тіл аралық қатынастардың дамуына байланысты қазіргі 
тіл білімінде салыстырмалы типологиялық әдісті қолдану – 
генетикалық жағынан алыс тілдерді бір-бірімен салғастырғанда 
аса маңызға ие болады. Бұл әдіспен зерттеу нәтижесінде жеке 
тілдерге тән ерекшеліктер мен тіларалық сәйкестіктерді жан-
жақты зерттеуге мүмкіндік туады.
Лингвистер тіларалық сәйкестіктер мен олардың 
типологиялық сәйкестіктерінің спецификалық құбылыстарына 
байланысты әртүрлі теориялық еңбектер жазды. Тілдерді 
салғастыру тәсілдерінің негізгі ұстанымдары ресей және басқа 
елдердің тілші-ғалымдарының еңбектерінде молынан кездеседі 
[1,2,3,4,5].
Салғастырмалы типология жалпы тіл білімінің қомақты 
да маңызды салаларының бірі. Қазақ тілінің құрылымдық 
жүйесі басқа тілдермен салғастырылып, олардың тұлғалық 
жағынан ұқсастықтары мен ерекшеліктерін көрсететін, 
салғастырмалы-типологиялық бағытта орындалған көптеген 
ғылыми зерттеулер бар. Осы ретте М.М.Копыленко, 
С.С.Құнанбаева, 
Э.Д.Сүлейменова, 
З.Қ.Ахметжанова, 
М.К.Исаев, Н.И.Букетова, К.К.Дүйсекова, Н.А.Сәрсембаева, 
Қ.Т.Рысалды, Е.Н.Нұрахметов, Е.К.Сәбитова, С.Ж.Тәжібаева, 
Б.Қ.Мұрзалина, Г.С.Сағидолда, Ж.Н.Жүнісова, А.Д.Жакупова 
т.б. ғалымдардың іргелі еңбектерін ерекше атауға болады.
Тіл білімінің маңызды саласы – салғастырмалы типология 
соңғы жылдары қазақ тілін құрылымы өзге тілдермен салғастыра 
зерттеу мәселесінде бірталай жетістіктерге жетті. Мәселен, Т.
Айнабекова, Ш.Аргинзинова, К.Ашинова, А.Бақытов, П.
Дәулетова, Р.Жүсіпова, Р.Атаханова, Г.Карбозова, Ж.Есеналиева, 
Т.Қалибекұлы, Б.Мизамхан, Т.Мықтыбаева, Ж.Тұрсынәліқызы 
т.б. салғастырмалы зерттеулер жазды. 
Лингвистикалық типологияда салғастырылатын материал 
жөнінде мынадай екі пікір бар: 1) бүкіл тіл жүйесі бойынша 

Лингвистиканың өзекті мәселелері
126
салғастыру, 2) аспект бойынша салғастыру. Аспект бойынша 
салғастыру тіл жүйесінің (фонетика, грамматика, лексика 
сияқты) белгілі бір жағын ғана қарастырады, мысалы, септіктер 
жүйесі, шақ түрлерінің жүйесі, туыстық терминдері т.б. Ал 
бүкіл жүйе типологиясы тілдерді салғастыра отырып, олардың 
типін басым белгілерінің ортақтығына қарай белгілейді (Гухман 
М.М.) және тіл бірліктерінің өзара ықпалын, тәуелділігін 
зерттеп, барлық тілдердің типін бір-бірімен байланысты тіл 
құбылыстарының 
шоғырланған 
белгілерінің 
негізінде 
анықтайды.
Кейбір тіл ғалымдарының пікірі бойынша, бүкіл жүйе 
типологиясын құру мүмкін емес. Сондықтан тілдердің типін 
зерттеу тілдің белгілі бір аспектісіне бағытталуы тиіс (Базел 
Ч.Е), одан кейін солардың негізінде екі не бірнеше тілдерді 
салғастыруға болады екен. 
Біздің ойымызша, аспект бойынша салғастыру 
қарастырылып отырған әр тілдің өзі жете зерттелмесе ғана 
тиімді келеді. Ал бүкіл жүйені салғастыру тіл жүйесінің кейбір 
аспектілерінің (мысалы, сөз тіркесінің құрылысы, сөздің 
морфологиялық және мағыналық жағындағы, олардың өзара 
байланысы т.б.) бір-бірімен байланыстылығынан шығады. 
Осындай жағдайларға сүйеніп лингвистер нақтылы бір тілдің 
негізгі ерекшелігін ашуға тырысады.
Жалпы тіл білімінде лингвистиканың ерекше саласы 
типологияның жаңа үрдістерін талдауда және оның орны, ролі, 
мақсат-міндеттерін анықтауда үш түрлі бағыт қалыптасқан: 
- типологияны компаративистиканың бір тарауы, кез-
келген тілді ішкі құрылымына байланыссыз салыстыратын 
ғылым ретінде түсіндіреді (С.Д.Кацнельсон [6]; Э.А.Макаев [7]; 
В.Н.Ярцева [8], 1967; В.М.Солнцев [ 9];
- лингвистикалық типология өзінің зерттеу пәніне 
салыстырудың барлық түрін, яғни генетикалық, құрылымдық, 
ареалды және салыстырмалы типологияны қамтитын жеке 
ғылыми пән ретінде интерпретацияланады (Дж.Буранов [10]; 
Б.Ю.Городецский [11]; В.П.Нерознак [12 ];

127
Лингвистиканың өзекті мәселелері
- лингвистикалық типология ғылыми пән ретінде 
ұғынылады, алайда «тілдерді құрылымдық зерттеуден» 
(контрастивті лингвистика мен сипаттамалы лингвистикадан) 
түбегейлі ерекшеленеді. Әртипті тілдерді салғастыруда таңдап 
алынған критерийлер – «контенсивті типологиядағы» 
субъективті-объективті қатынастар (Г.А.Климов [13; 14]; 
«жүйелі типологиядағы» детерминанттар (Г.П.Мельников 
[15;16;17], яғни тілдерді салғастырғандағы қандай да бір 
зерттеудің мақсаты анық болып, белгілі бір параметрлерге 
негізделгенде ғана типологиялық зерттеу болып саналады. 
Бағыты мен бағдары сараланған теориялық тіл білімі жеке 
ғылым ретінде екі ғасыр өмір сүргеніне қарамастан, оның 
кейбір лингвистикалық концепциялары ғана тіл теориясын 
бүтіндей нақты түсіндіріп, ұғымдық аппараты мен әдістемелік 
базасын анықтап бере алады.
Зерттеуімізде ерекше мән беріп айрықша типологиялық 
ұстанымның негізі ретінде Г.П.Мельниковтың лингвистикалық 
концепциясын пайдаланамыз. Сондықтан ғалымның іргелі 
еңбегіне тоқталып өткенді жөн санаймыз. 
Г.П.Мельниковтың зерттеулерінде негізгі жалпы лингвис-
тикалық мәселелердің барлығы дерлік сөз етілген. Олардың 
негізгілерін атап айтатын болсақ: тіл білімінің нысаны, пәні, 
зерттеу әдістері; тіл және қоғам; тілдің функциясы; тіл және 
сөйлеу; жүйе және тілдің құрылымы; тіларалық жалпылық, 
ерекшелік және ортақ ерекшеліктердің табиғаты, тілдің дамуы, 
т.б.
Г.П.Мельниковтың еңбектері фонология, морфология, 
синтаксис, лексика сияқты тілдің барлық аспектілері мен 
деңгейлерін қамтиды.
Ғалым өз зерттеулерінде жалпы және жеке тіл білімінің 
өзекті мәселелерін тілдердің әртүрлі типтері мен семьяларының 
материалдары, атап айтсақ - үндіевропа, түркі тілдері, семит, 
банту, қытай-тибет тілдері негізінде қарастырады.
Ғалым өзінің тіл туралы теориясын әрдайым синтездеуші 
(синтезирующая) деп анықтап көрсетті. Ол тілдің бірін-бірі 

Лингвистиканың өзекті мәселелері
128
толықтыратын тілдік аспектілерін оқытудың жинақтаушы 
нәтижелері тіл табиғаты туралы толық білім беретінін дәлелдеп, 
өзіне дейінгі В.фон Гумбольдт, И.И. Срезневский, А.А.Потебня, 
И.А. Бодуэн де Куртенэ қолданған синтездеу концепциясын 
жалғастырды.
Әлем тілдерін салыстырмалы типологиялық зерттеудің 
жоғары деңгейдегі репрезентативті сипатына ғалым 
Г.П.Мельниковтың «жүйелі лингвистика» немесе «жүйелі 
типология» деп аталатын тұжырымдамасы жатады. Ол 
«типологиялық монизм» негізінде құрылған лингвистиканың 
бір бөлігі болып табылады.
Г.П.Мельников кез келген тіл өзінше икемді, адаптивті 
динамикалық жүйе, тілдің жалпы қасиеті оның жеке 
элементтерінің ерекшеліктеріне және тілдік жүйенің 
элементтерінің арақатынасына байланысты екенін атап 
көрсетеді. Субстанциональды элементтер мен тілдік жүйенің 
арақатынасы өзара оптималды түрде тығыз бірлікте болатынына 
баса назар аударады.
Тілдік элементтердің ішкі динамикасын, синхрондық 
және диахрондық бір-біріне бағыныштылығын, сәйкестілігін 
ашып көрсету үшін тілдік жүйенің басымдық сипатын – оның

жүктеу/скачать 10,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: