Заманауй лингвистикалық типологиядағы

151
Лингвистиканың өзекті мәселелері
ана тілі мен шет тілін салғастыра оқыту әдістемесінде кең түрде 
пайдаланылады. Әсіресе, шет тілін үйренуде оның маңызы өте 
зор. Салғастырмалы типологиялық зерттеуде әдеттегідей тілдік 
жүйедегі жеке элементтер емес, тілдің өзіне тән бүкіл жүйелік 
құрылымы салғастырылады.
Ғылымда «типологиялық зерттеуді сипаттама зерттеудің 
жалғасы, соның екінші басқышы» деген пікір бар. Бұл орынды 
да, өйткені типологиялық салғастыру үшін, алдымен дүние 
жүзіндегі тілдердің әрқайсысының құрылымдық сипаттары 
жеке-жеке зерттелген болуы керек. Типология сол айқындалған 
құрылымдық сипаттарды өзара салыстыра қарау арқылы 
тілдерде болатын ортақ қасиеттерді, типологиялық белгілерді 
айқындайды.
Типологиялық зерттеу мәні, функциясы жағынан тілдердің 
барлығына немесе көпшілігіне ортақ, жалпылық сипаты бар 
нысандарды салғастырады. Мұндай нысан фонология 
саласында да, семантикалық, грамматикалық салаларында да 
болады. Типология тілдердің осы аталған жүйелеріндегі 
жалпылық мәні бар нысандарды бір-біріне салғастыра қарау 
арқылы олардың арасындағы ұқсастықтар мен өзгешіліктерді 
ашады. Мысалға фонология саласында дыбыстардың дауысты, 
дауыссыз, шұғыл, ызың болып бөлінуі, болмаса морфемалардың 
лексикалық, грамматикалық болып бөлінуі, т.с.с. тілдердің 
барлығына немесе басым көпшілігіне тән типтік белгілерді 
алуға болады. Типологиялық зерттеуде осылар сияқты 
универсалды тұлғалар салғастырылады[2,125].
Типологиялық әдістің тіл білімінде қолданыла 
бастағанына біраз уақыт өткенімен, ол туралы әр елдің көрнекті 
лингвистерінің көпшілігі пікір айтқандарымен бұл мәселе күні 
бүгінге дейін өз шешімін тапқан жоқ.
Компоненттік талдау әдісі – мағыналы тіл бірліктерінің 
мазмұндық жағын зерттеу әдісі. Оның мақсаты мағынаның ең 
кіші семантикалық бөлшектерін ажырату. Компоненттік талдау 
әдісі алғашында (20ғ. 50 жылдары) лексиканы зерттеуде әртүрлі 
тілдердегі лексикалық бірліктердің шағын тобын (мысалы, 
туыстық терминдерді, қимыл етістіктерді) сипаттау үшін 
пайдаланылған. Ол - әрбір тіл бірлігінің мағынасы семантикалық 
белгілерден (семалардан) тұратыны, тілдің сөздік құрамы 

Лингвистиканың өзекті мәселелері
152
шағын семантикалық белгілердің көмегімен анықталуы мүмкін 
деген ғылыми болжамға негізделген. Компоненттік талдау әдісі 
тіл туралы жүйелі-парадигматикалық түсініктермен, мәселен, 
өріс теориясымен тығыз байланысты. Болжам бойынша, жалпы 
категориялық семантикалық белгілер универсалдық сипатта 
болып, көптеген тілдерде кездесуі мүмкін. 
Лексикалық мағынаның компоненттік құрамы ұғымның 
деректі-дерексіздігіне байланысты. Нақты заттық ұғымы бар 
сөздерді (піл, қарағай) компоненттік талдауда, олардың осы 
сөзді сипаттайтын жеке белгілеріне мән беріледі (пілдің 
тұмсығы, қарағайдың бұтағы). Сөйтіп, сөздің семантикалық 
белгісінің мазмұны мен оны білдіретін зат белгісінің сәйкес 
келуі мүмкіндігі артады. 
Сөздерді сөйлеу кезіндегі қызметіне байланысты 
компоненттік талдау әдісін синтагмада қолдануда бірқатар 
заңдылықтар бар. Мысалы, олар сөздердің сұрыпталу шегін 
анықтау (Дж.Кац, Дж.Фодор), лексикалық мағыналарды білдіру 
(Ю.Д.Апресян), семантикалық келістіру (В.Г.Гак) т.б. 
Осылардың негізінде сөз тіркесінде сөздерді дұрыс қолдану 
ережелері қалыптасады. 20ғ. 70-80 жылдары компоненттік 
талдау әдісі грамматикада, әсіресе морфологияда қолданыла 
бастады [3,212]. 
Қазақстандық тіл білімінде қазақ және орыс тілдеріндегі 
эмотивтік лексика (З.Х.Ибадильдина) етістіктер семантикасы 
(Т.Ж.Тоқтарова), әлемнің тілдік бейнесіндегі етістіктердің орны 
(Р.Д.Ашимбетова), «Уақыт» ұғымының лексика-семантикалық 
топтары 
(С.Қ.Смат), 
экзистенциальды 
етістіктердің 
ерекшеліктері (М.С.Қойшибаева), «адам»және «көпшілік» 
ұғымдарының ара-қатынасы (Б.Аязбаева), қоғамдық-саяси 
лексикадағы полисеманттардың типологиясы (И.Оразбаева), 
аспектуалды самантиканың формамен мазмұн сипатын 
(М.Ж.Жолшаева) т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде компоненттік 
әдісті қолданып, зерттеу тұжырымдарын жасады. 
Компоненттік талдау әдісі – тілдік бірліктерді ұсақ 
бөліктерге бөлу бойынша зерттеу мен сипаттау тәсілі. Қазіргі 
тіл білімінде компоненттік талдау әдісін қабылдаған бірден бір 
деңгей – дихотомиялық фонология. Мәселен, Якобсон мен 
Халле тыңдаушыға дыбыстардың акустикалық белгілері керек 

153
Лингвистиканың өзекті мәселелері
болғандықтан, тек акустикаға аса көңіл бөлген. Дыбыстарды 
талдау арқылы, олар дифференциалды белгілер табуды мақсат 
етті. Олардың дифференциалды белгілері мынандай 
ерекшеліктерге ие: 1. белгілер артикуляциялы емес, акустикалы 
мінезде болады; 2. дифференциялы белгілер жүйесі - 
универсалды; 3. жүйе дихотомиялы (әр белгісі тек бар-жоқ 
деген екі мағынаға ие) яғни бинарлы. Ғалымдар компоненттік 
талдау әдісінің негізінде акустикалық фонетиканың тілдерде 
ұшырасатын 12 түрлі қосалқы ажырату белгілерін көрсетті.
Дихотомиялық жүйені құрастыру барысында қиындықтар 
кездесуі де мүмкін. Өйткені тілдердегі барлық белгілер бірдей 
емес. Бір тілге тән белгі келесі тілде жоқ болуы мүмкін. Әр тілде 
бір белгінің әртүрлі көрінуі де кездесіп жатады. Мысалы, мұрын 
жолды-ауыз жолды компоненттік талдау белгісі орыс, қазақ, 
ағылшын тілдерінде тек дауыссыздарға тән болса, француз 
және поляк тілдерінде бұл белгі дауыстыларға да қатысты.
Р.О.Якобсонның сөзі бойынша: компоненттік талдау 
грамматикада да, лексикада да қолданыла бастады: оларда 
семантикалық көбейткіштерге бөлу (разложение на 
семантические множители) тәсілі қолданылады. Мысалы, 
туыстық терминдер: 

жүктеу/скачать 10,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: