Әулиекөл аудандық кітапханасы Әдістеме библиографиялық бөлімі
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Pdf көрінісі
|
бастағандаймыз». Ғ. Мүсірепов
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (толық есімі - Мұхаммед Ханафия, ал Шоқан – анасының ерекелетіп қойған аты) 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекінісінде туған. Шоқан әуелі Құсмұрындағы жеке қазақ мектебінде оқыды. Мұнда ол арабша хат танып, қарындашпен сурет салуды үйренді. Шоқан шығыстың басқа да
халықтарының поэзиясымен шұғылдан-ды. Шоқан шығыс поэзиясына деген сүйіспеншілігін өмір бойы сақтап қалды. 1847 жылғы қыркүйекте әкесі оны Омбы кадет корпусына оқуға орналастырды. Уәлихановтың рухани өсуіне орыс әдебиетінің мұғалімі, шығыстанушы Н. Ф. Костылецкий, мәдениет тарихынан сабақ берген айдаудағы поляк ғалымы Г. В. Гонсевский елеулі ықпал етті. Жас Шоқанның Шығыс елдері, оның ішінде қазақ даласы жөнінде терең білімді екендігін С. Ф. Дуров, П. П. Семенов-Тян- Шанский, Потанин, Н. М. Ядринцев жоғары бағалаған. 1853 жылы Уәлиханов кадет корпусын бітіріп, атты әскер корнеті дәрежесінде Сібір казак- орыс әскері 6-атты әскер полкінің офицері болып тағайындалады. Іс жүзінде Батыс Сібір генерал-губернаторының кеңсесінде қалдырылып, бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік- батыс аймағын басқарған Г. Х. Гасфордтың адьютанты қызметіне белгіленеді. Туған елі мен Шығыс елдерін зерттеуге деген қызығушылық 3
Шоқанның бойында кадет корпусында оқып жүрген кезде- ақ пайда болды. Ол осы бастан «белгісіз Азияның» даласына үлкен ғылыми- зерттеу жұмыстарын жүргізуді арман етті. Уәлиханов 1856 жылы
Ыстықкөлге бірінші рет саяхат жасайды. Қырғыздардың бұғы,
сарыбағыш, солты
руларының арасында болып, қырғыз халқының шежіресін, өлең,
жыр, аңыз-
әңгімелерін, соның ішінде «Манас» жырын жазып алды. Жас зерттеушінің қырғыз халқының атақты эпикалық жыры «Манасқа» алғаш рет көңіл бөліп, оның бірінші ғылыми жазбасын жасап, ішінара орыс тіліне аударуының ерекше маңызы болды. Ш. Уәлихановтың алғашқы саяхаттарының ғылыми нәтижелері «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай
империясының батыс провинциясы мен Құлжа қаласы», « Қырғыздар туралы жазбалар» атты еңбектерінде баяндалған. 1858-
1859 жылдары Қашқарияға сапар Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі болды. Бұл өлкені зерттеу оған ірі ғалымның даңқын әкелді. Қашқарияға бұл сапардың нәтижесінде Уәлихановтың іргелі еңбегі Шығыс Түркістанның тарихына географиясына және әлеуметтік құрылымына арналған"Алтышардың немесе қытайдың Нан-Лу (Кіші Бұқара) провинциясындағы алты шығыс қаласының жағдайы туралы" шығармасы болды. Жаңа материалдармен қамту және оларды таңдау тереңдігі бойынша бұл еңбек орыс ғылымына қосылған құнды үлес болып табылады.
4
Уәлихановтың Қашқарияға сапары туралы есебі кейіннен онда сауда факторийлерін одан әрі құруға, Батыс Қытаймен сауда және мәдени байланыстарды орнатуға пайдаланылды. Уәлихановтың еңбектері неміс, ағылшын және француз тілдерінде жарық көрген.
Шоқан этнографиялық, жанрлық, портретті және пейзаждық суреттемелерді көп орындаған алғашқы қазақ суретшісі болды, оларды ғылыми және сапарға шығу күнделіктерінде суреттеген. Ғұлама ғалым алғашқы адамның қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі ретінде пайда болғандығын айтады.
Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың шығу тегін түсіндіргенде де, оның психологиялық жақтарын ашқанда да, материалистік позицияны берік ұстады. Туған халқының бай ауыз әдебиетіне ерте сусындап, «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» дастанының бір нұсқасын жазып алған. Өзінің қысқа, керемет жарқын өмірінің соңғы жылдарын Жетісуда өткізеді. Қазақ даласындағы әзірленіп жатқан сот реформасына Шоқан белсенді қатысады. Оның «Сот реформасы туралы жазбасы» - Қазақстанда ағат, кеш түрлендіргенге қарсы нағыз және терең публицистикалық сөйлеулердің бірі. Ш. Уәлиханов 1865 жылғы 10 сәуірде 30 жасында қайтыс болады. Алтынемел баурайында жерленеді. Шоқанның маңдайына «жарқ етіп сөнген құйрықты жұлдыздай» қысқа ғана ғұмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-әрекетімен дәлелдеп және Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы, географиясы мен этнографиясына арналған бірнеше маңызды жұмыстарын жазуға үлгерді. Әйгілі орыс археологы, шығыс зерттеушісі Н. И. Веселовский: «Шығыстану әлемі аспанынан, қазақ Хандарының ұрпағы, әрі орыс армиясының офицері Шоқан
Шыңғысұлы Уәлиханов құйрықты жұлдыздай ағып өте шықты...»,- деп жазды. Ол қазақ фольклорына жазбалар жасап, ғылым үшін 5
«Манас» қырғыс эпосын ашты. Ш. Уәлихановтың Орта Азия, Қазақстан және Шығыс Түркістанды зерттеуші ретіндегі ғылыми еңбектері әлемдік ғылымды лайықты бағаланды. Оның еңбектері орыс, ағылшын, неміс және француз тілдерінде басылды. Шоқан Уәлихановтың тарихи сіңірген еңбегі өз халқы арасында алдыңғы, демократиялық идеяларды насихаттай отырып, қазақ халқының ғылыми және қоғамдық пікірлерін дамытудан тұрды.
Қазақстанда Уәлиханов туралы естелік қалу үшін Көкшетау облысындағы аудан атауы Уәлиханов есімімен аталды. Оның есімі Көкшетау және Талдықорған облыстарындағы село, Көкшетау педагогикалық институты, Қазақстан және Алматы ҒА тарих, археология және этнография институттарына берілген. Қостанайда, Әулиекөл және Құсмұрын селоларында ұлы ғалымның есімімен көшелер аталған. Қостанай облысындағы Сарыкөл ауданы мен Әулиекөл селосында мектептер аталған.
6
Өмір кезеңдері
• 1835 жылы, 1 қараша – Құсмұрын қамалында туды. •
1847 жылы - Сібір кадет корпусына түсті. •
1853 жыл - Омскідегі кадет корпусын бітіріп, Сібір линейлік казак әскерінде қызмет атқаруға кірісті.. •
1854 жылы
- Ф.М.Достоевский және С.Ф.Дуров
пен
танысты.
• 1855 жылы
- Жетісуға бірінші келген кезі. •
Жетісу мен Ыстықкөлге саяхат шегуі, Құлжаға баруы. П. П. Семенов-Тян-Шанскиймен танысуы.
Қызметте ерекше көзге түскені үшін поручик шенін алды.
• 1857 жылы
Императорлық орыс географиялық қоғамының толық мүшесі болып сайланды. Қашғарға баратын экспедицияны даярлау үшін Жетісу мен Ыстықкөлге іссапарға баруы.
1858 жылы, 28 маусым - Семейден Қашғарға кетіп бара жатқан керуенге келіп қосылды.
•
1859 жылы, 12 сәуір
Керуенмен бірге Верный бекінісіне қайтып оралды.
1860 жылы - Жыл басында Петербургке келді. Географиялық қоғамдағы баяндама, қызу ғылыми, қоғамдық және әдеби қызмет. Н. Г. Чернышевский мен танысу. Штабс- ротмистр шенін алып, әулие Владимир орденімен наградталды. •
мамыр – Отанына оралу
•
- Атбасар округінің аға сұлтандығына сайланды, бірақ генерал - губернатор бекітпеді.
•
Сот реформасы туралы халық пікірін жинау жөніндегі комиссияға қатысуы. •
1864 жылы , наурыз - маусым - М. Г. Черняевтің жорығына қатысуы. Қарашадан бастап, Шығыс 7
Түркістан халықтарының азаттық қозғалысына байланысты қызмет.
•
- Көшентоған елді мекенінде дүние салды. Ш. Уәлихановтың шығармалары:
1. Уәлиханов, Ш. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т. 1 / Ш.Уәлиханов; жобаның үйлестірушісі : Е. Б. Саиров, құраст. : В. Я. Басин, И. В. Ерофеев ж.б. - Алматы: [Толағай групп], 2010. – 372 б. : ил. - (Мәдени мұра). 2. Т. 2 : еңбектері. - Алматы, 2010. - 461 б. : ил. 3. Т. 3 : жолжазбалары, күнделіктері. - Алматы, 2010. – 421 б.
4. Т. 4 : соңғы жылдары. - Алматы, 2010. - 495, б. : ил. 5. Т. 5 : өмірі мен қызметі туралы материалдар. - Алматы, 2010. – 527 б.: ил. 6. Т. 6 : еңбектері. – Алматы, 2010. - 253 б. 7. Уәлиханов, Ш. Сот реформасы жайында жазба
[Мәтін] Кіріспе мақалалар мен ескертулерді жазған С. Ф.
Ударцев. – Алматы, Жеті жарғы, - 2003. - 116 б. 8. Уәлиханов, Ш. Таңдамалы. [Мәтін] Ш. Уәлиханов;
ауд. Ә. Ипмағамбетов. - Алматы: Жазушы, 1980. – 416 б. 9. Уәлиханов, Ш. Шығармалары [Мәтін] / Ш.
Уәлиханов. Алматы: Ана тiлi, 2010. – 318 б.
Ол туралы әдебиеттер:
1. Бейсенбайұлы Ж. Шоқан [Мәтін] : ғұмырнамалық
деректі хикаят / Ж. Бейсенбайұлы. – Алматы : Қазақстан, 2009. – 60 8 б.
2. Ғабдуллин, Б. Шоқан, Ыбырай және Абай дін
туралы [Мәтін] : шаманизм, ислам, атеизм, дінизм, 8
антиклерикализм / Б. Ғабдуллин. – Алматы: Қазақстан, 1988. –
104 б. 3. Стрелкова, И. И. Шоқан [ Мәтін] / И. И. Стрелкова;
ауд. Қ. Құрманғалиев. – Алматы: Жалын, 1985. – 320 б. 4. Уәлиханов Шоқан [Мәтін] // Қазақстан ғылымы :
энцикл. / бас. ред. Б. Ө. Жақып. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2010. – Т. 2. - Б. 394-398. Мерзімді басылымдардағы жарияланымдар:
1. Ахметов, Қ. Текті Шоқан [Мәтін] / Қ. Ахметов //
Жас өркен - Қостанай. - 2005. - № 5. - Б. 7-9. 1.
Әбсадықов, А. Жұлдызы жанған ғалым [Мәтін]
/ А. Әбсадықов // Қостанай таңы. – 2005. – 8 сәуір. – Б. 6. 3. Әсімқұл, С. Біртуар ғалым - Шоқан [Мәтін] / С. Әсімқұл // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2002. - № 3. - Б. 44-45. 4. Беғалин, С. Бала Шоқан [Мәтін] / С. Беғалин //
Аңыз адам. - 2011. - № 12. – Б. 25. 5. Бейсенова, Ә. Жиһанкез [Мәтін] / Ә. Бейсенова //
Егемен Қазақстан. - 2005. - 8 қыркүйек. - Б. 5. 6. Бекболатова, Ж. С. Мұкановтың Шоқан жайлы
мақалалары [Мәтін] / Ж. С. Бекболатова // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2000. - № 6. - Б. 49-50.
Бектұров, Ж. Ұлы ханның ұрпақтары [Мәтін] /
Ж. Бектұров // Егемен Қазақстан. – 1996. – 20 наурыз. – Б. 4. 8. Бердалинова, Ғ. Бір саламат құст бар есімінде
[Мәтін] / Ғ.Бердалинова // Қостанай таңы. - 1995. - 9 желтоқсан. - Б. 4. 9. Бірмағамбетов, Ә. Шоқанның географиялық
еңбектерін зерттеп жүргендер жоқтың қасы [Мәтін] / Ә. Бірмағамбетов // Аңыз адам. - 2011. - № 12. – Б. 27-29. 10. Боранғалиұлы, Т. Мұхамед-Ханапия мен 9
Мұхамед- Салық [Мәтін] / Т. Боранғалиұлы // Егемен
Қазақстан. – 1995. – 24 қараша. – Б. 3. 11. Елшынбеков, С. Шоқан – табиғат зерттеушісі
[Мәтін] / С. Елшынбеков // Атамекен. - 2001. - 22 маусым. – Б. 4. 12. Ермұханов, Б. Кемел ойлы, кемеңгер ғалым
[Мәтін] // Ақиқат. - 2006. - № 1. - Б. 20-25. 13. Есмағамбетов, К. Өмірінің соңғы кезеңінде өз
сенімдерінің дағдарысқа ұшырағанын сезінген [Мәтін] / К. Есмағамбетов // Аңыз адам. - 2011. - № 12. – Б. 14-17. 14. Жолдасбаев, С. Шоқанның археологиядағы ізі
[Мәтін] / С.Жолдасбаев // Ана тілі. – 2010. - № 40. – Б. 3. 15. Исабай, Қ. Ақиқатын айтайық [Мәтін] / Қ.
Исабай // Қазақ әдебиеті. - 1996. - 10 қыркүйек. - Б. 15. 1 1 6 6 . .
Қ Қ а а б б а а , ,
Ә Ә . .
Ш Ш о о қ қ а а н н н н ы ы ң ң
ғ ғ ұ ұ м м ы ы р р ы ы
н н е е г г е е
қ қ ы ы с с қ қ а а
б б о о л л д д ы ы ? ?
[Мәтін] / Ә. Қаба // Жас алаш. – 1998. – 17 наурыз. –
Б. 3. 17 . Кәкен, А. Шоқан – патшалық Ресейдің
барлаушысы [Мәтін] / А. Кәкен // Егемен Қазақстан. – 2002. –
29 мамыр. – Б.11 18. Қалмақов, Т. Арқалансың алаштың ұрпақтары
[Мәтін] / Т. Қалмақов // Қостанай таңы. - 1995. - 20 қазан. -
Б. 1. 19. Қалмұрзаева, Л. «Шоқан жүрген жолдармен» [Мәтін] /
Л. Қалмұрзаева // Мектеп. - 2005. - № 9. - Б 28-30. 20 . Қосан, С. Шоқан әкелген "Тәзкире-и Бұғра хан"
[Мәтін] : қолжазбасы кітап болып шықты / С. Қосан // Ана тілі. - 2008. - 3-9 сәуір. - Б. 10. 21. Мануйлов, Г. Ол өз халқын сүйе білді [Мәтін] //
Қостанай таңы. - 1995. - 21 қараша. - Б. 4. 22. Мұқатаева, Л. Шоқан Уәлиханов - ғалым-
этнограф [Мәтін] / Л. Мұқатаева // Жас өркен - Қостанай. - 2005. - № 5. - Б. 4-6. 23 . Назарбек, К. Ғалым арманы [Мәтін] / К. Назарбек // Қазақстан әйелдері. - 1976. - № 11. - Б. 14. 10
24. Төртбаев, О. Шоқанның туған жері [Мәтін] / О.
Төртбаев // Қостанай таңы. - 1995. - 24 қантар. - Б. 3. 25. Уәлиханов, Е. Шоқан дәстүрлі ислам дінін
жақтаған [Мәтін] / Е. Уәлиханов // Аңыз адам. - 2011. - № 12. – Б. 12- 13. 26 . Уәлиханов, Ш. Жарқ еткен ғұмыр [Мәтін] / Ш.
Уәлиханов // Парасат. - 2001. - № 4. - Б. 8-11. 27. Уәли Хан, Ш. Ы. Уәлихановтар мен
Әуезовтердің туыстығы [Мәтін] / Ш. Ы. Уәли Хан // Қазақ
әдебиеті. - 2005. - 21 қаңтар. - Б. 14. 28 . Ұлы ғалым мұрасының тағдыры [Мәтін] / газ.
ред. // Қостанай таңы. - 2005. - 20 мамыр. - Б. 5. 29 . Шаяхмет, А. Күнтимес пен Құсмұрын – егіз атау
[Мәтін] / А. Шаяхмет // Қостанай таңы. – 1993. – 18 тамыз. –
Б. 2.
30 . Шаяхмет, А. Таулардан биік, теңізден терең
[Мәтін] : [ұлы ғалымның туған жері Күнтиместің орны бөлек] / А. Шаяхмет // Қостанай таңы. - 2005. - 15 наурыз. -
Б. 4-5.
31 . Іліяс, Б. Шоқанның кіндік қаны қайда тамған
[Мәтін] / Б. Іліяс // Егемен Қазақстан. - 1995. - 22 ақпан. - Б. 3. 32. Іліяс, Б. Шоқанның Құсмұрыны [Мәтін] / Б. Іліяс
//Қостанай таңы. - 1994. - 21 мамыр. - Б. 2. 33. Іліяс, Б. Орта бұлақ Күнтимес [Мәтін] / Б. Іліяс
//Қостанай таңы. – 34. Іліяс, Б. Шоқан қай жерде туды? [Мәтін] / Б. Іліяс
//Қостанай таңы. - 1994. - 27 қыркүйек. - Б. 4. 35. Ыдырысұлы, У. Шоқан ешуақытта өз халқынан
бөлінген емес [Мәтін] / У. Ыдырысұлы // Аңыз адам. – 2011. - № 12. – Б. 10-11.
11
Ш.Уәлихановтын шығармашылығын зерттеу және насихаттау:
1. 2015 жылға берілген Қостанай облысының даталық
және оқиғалар күнтізбесі [Мәтін]. Шығ. 32 / құраст. С. С.
Жүмағали. Ред. В. К. Бексултанова. – Қостанай: Л. Н. Толстой
ат. ОӘҒК, 2004. – Б. 33-35. 2. 2015 жылға берілген Қостанай облысының атаулы
күндері және оқиғалар күнтізбесі [Мәтін]. Шығ. 42 / құраст. Б.
Сейітова, Ә. Қ. Сәлібаева, А. Т. Нұрмағамбетова,Ә. Р. Тәжікенова. Ред .: Б. Б. Сейітова, Б. М. Әлкебаева. –
Қостанай: Л. Н. Толстой ат. ОӘҒК, 2014. – Б. 30-38. 3. Исмаилова, Ф. Шоқан – халқымыздың жарық
жұлдызы [Мәтін] : [Ш.Уәлихановтың 180- жылдығына арналған әдеби-тарихи кешінің сценарийі]/ Ф.Исмаилова. -
Әулиекөл : ОАК. - 2015. 4. http://chokanvalihanov.blogspot.com
Шоқан
Уәлиханов: Тарихтағы өшпес із – Шокан Валиханов: След в
истории : [Блог, посвященный 180-летию Ч. Валиханова]. - Аулиеколь : ЦРБ. - 2015.
5. «Жұлдызы жаңған ғалым» : [Виртуалдық көрме – Виртуальная выставка] / Ф. Исмаилова, Г. Салимова. –
Әулиекөл : ОАК. - 2015. 6. Тұрмұхамбетова, Ж. Шоқан еңбектері - асыл мұра
[Мәтін] : [Ш.Уәлихановтың 180- жылдығына арналған портрет-кешінің сценарийі] / Ж.Тұрмұхамбетова. - Әулиекөл :
ОАК. - 2015. 7. Шоқан - қазақ халқының мақтанышы : [Электрондық
ойын] / Ж.Турмухамбетова. - Әулиекөл : ОАК. – 2015.
12 Есімдер көрсеткіші
1.
Ахметов Қ. 9 2.
Әбсадықов А. 9 3.
Әлкебаева Б. 12 4.
Әсімкүл С. 9 5.
Беғалин С. 9 6.
Бейсембайұлы Ж. 8 7.
Бейсенова Ә. 9 8.
Бекболатова Ж. 9 9.
Бектұров Ж. 9 10.
Бердалинова Ғ. 9 11.
12.
Боранғалиұлы Т. 9 13.
Ғабдуллин Б. 8 14.
Елшынбеков С. 10 15.
Ермұханов Б. 10 16.
Есмағамбетов К. 10 17.
Жолдасбаев С. 10 18.
Исабай Қ. 10 19.
Исмаилова Ф. 12 20.
Қаба Ә. 10 21.
Кәкен А. 10 22.
Қалмақов Т. 10 23.
Қалмұрзаева Л. 10 24.
Қосан С. 10 25.
Мануйлов Г. 10 26.
Мұқатаева Л. 10 27.
Назарбек К. 10 28.
Нұрмағамбетова А. 12 29.
Сәлібаева Ә. 12 30.
Сейітова Б. 12 31.
Стрелкова И. 9 32.
Тәжікенова Ә. 12 33.
Тұрмұхамбетова Ж. 12 34.
Төртбаев О. 11 35.
Уәлиханов Е. 11 36.
Уәлиханов Ш. 8,9,11 37.
Шаяхмет А. 11 38.
Іліяс Б. 11 39.
Ыдырысұлы У. 11
Басылымдардың атаулары
1.
2.
Ана тілі 3.
Атамекен 4.
Егемен Қазақстан 5.
Жас алаш 6.
Жас өркен 7.
Жұлдыздар отбасы «Аңыз адам» 8.
9.
Қазақстан әйелдері 10.
Қазақ тілі мен әдебиеті 11.
Қостанай таңы 12.
Мектеп 13.
Парасат 13
Мазмұны
Құрастырушыдан 2
Өмірбаяны 3
Өмір кезеңдері 7
Ш. Уәлихановтың шығармалары 8
Ол туралы әдебиеттер 8
Мерзімді басылымдардағы
жарияланымдар 9
Ш. Уәлихановтың шығармашылығын
зерттеу және насихаттау 12
Есімдер көрсеткіші 13
Басылымдардың атаулары 13
Құрастырушы: Сәлімова Гүлнар Төлеуқызы Редактор: Исмаилова Фатима Фазылқызы Аудармашы: Айтбаева Сапаргүль Ахметқалиқызы Мекен-жайымыз: Әулиекөл селосы, Съянов көшесі, 53 Байланыс телефонымыз: 87145321-1-52 E-mail: aulzbs@mail.ru ОКЖ сайты: http://aul.ucoz.ru
http://chokanvalihanov.blogspot
14
От составителя
Аулиекольская районная библиотека предлагает указатель литературы,
посвященный 180-летию со дня рождения выдающегося казахского ученого, просветителя-демократа, этнографа и фольклори- ста Чокана Чингисовича Валиханова. Его имя по праву занимает почетное место в истории культуры и общественно-научной мысли в Казахстане. Одним из первых среди своих соотечественников он положил начало распространению в ка- захских степях прогрессивных идей о пользе знания, о необходимости образования для народа, сыграл благотворную роль в укреплении дружбы русского и казахского народов. Идеи Валиханова получили дальнейшее развитие в работах Ибрая Алтынсарина, Абая Кунанбаева и других казахских просветителей. Настоящий указатель включает материал о жизни и творчестве казахского просветителя, окажет помощь педагогам, учащимся, библиотекарям и всем, кто изучает богатое творческое наследие великого ученого и мыслителя.
15
Биографическая справка
Чужая жизнь - безжалостней моей – Зовет меня… И что мне делать с ней? Ведь можно лишь рукою великана В лазоревой высокогорной мгле Куском нефрита выбить на скале Рассказ о гордом подвиге Чокана! С. Марков
Чокан Чингисович Валиханов (полное имя Мухаммед-Ханафия, а Чокан - прозвище, данное матерью) родился в ноябре 1835 года. Детство его прошло в степи, среди народа, пер- воначальную грамоту он получил в родном по- селке Кушмурун, в частной казахской школе, где научился арабскому языку, получил пред- ставление о восточной поэзии и учился рисова- нию. Годы наиболее интенсивного духовного становления личности Чокана связаны с учебой в Омском кадетском корпусе. Здесь сложился круг общения, включавший и его наставни- ков, и однокашников в лице Н.Ф. Костылецкого, П.В. Гонсевского, Н.М .
Ядринцева, Г. Н. Потанина. Н. Ф. Анненского и других, в этот круг так же входили такие выдающиеся деятели как С. В. Дуров, П. П. Семенов-Тян-Шанский, Е. П. Ковалевский, Ф. М. Достоевский. Впоследствии
молодой выпускник стал офицером по особым поручениям генерал-губернатора Западной Си- 16
бири Густафа Гасфорда.
Уже в кадетском корпусе у него зародилась страсть к путешествиям и мечта "открыть миру неизведанную Азию".
В первом путешествии на Иссык-Куль в 1856 году Валихановым был собран большой по объёму материал для словаря киргизского языка, записано и переведено много местных былин и песен. Важным ре- зультатом его поездки стало открытие учёному миру и широкой обще- ственности — эпоса «Манас». Он явился первым исследователем, ко- торый записал, а впоследствии перевёл на русский язык отдельные главы эпоса. В результате этих поездок им были написаны «Дневник поездки на Иссык-Куль», «Записки о кыргызах», «Очерки Джунга- рии».
Самым опасным и в то же время самым главным событием в жизни Валиханова стало путешествие в Кашгар (Западный Китай). Дневники Валиханова о поездках в Кашгар, его научные труды «Очерки Джунгарии», «О состоянии Алтышара, или шести восточных городов китайской провинции Чан-Лу в 1858 - 1859 годах» и исследования об этой неизвест- ной науке стране стали важным вкладом в русское и мировое востоковедение. Валиханов был и первым художником- казахом, исполнившим большое количество этнографических, жанро- вых, портретных и пейзажных зарисовок, иллюстрировавших его на- учные и путевые дневники. Наиболее древние и устойчивые корни ка- захского менталитета нашли отражение в ряде его исследований,
17
мусульманстве в степи". Интересны его высказывания об особенно- стях импровизаторского искусства акынов, о видах песен, о ритмике казахского стиха. Он написал народную эпическую поэму '' Козы- Корпеш и Баян-сулу”.
Последние годы своей короткой, но необычайно яркой жизни он проводит в Семиречье. Чокан принимает активное участие в разработ- ке проекта судебной реформы в Казахстане. Его «Записка о судебной реформе» - одно из самых ярких и глубоких публицистических высту- плений против необдуманных и несвоевременных преобразований в Казахстане. 10 апреля 1865 года, в 30-летнем возрасте, Ч. Валиханов скончался. Похоронен он был близ дороги, ведущей из Копала в Вер- ный, в степной долине, расстилающейся вдоль подошвы хребта Ал- тын-Эмель. Жестокая продолжительная болезнь и преждевременная смерть не дали Чокану Валиханову выполнить даже часть задуманно- го. Однако и то, что он успел сделать за свою короткую жизнь, вызы- вает преклонение. Он успел написать ряд важных работ, посвященных истории, географии и этнографии народов Средней Азии и Ка- захстана. “Как блестящий метеор, промелькнул над нивой вос- токоведения Чокан Чингисович Валиханов…” - писал
известный рус- ский археолог и востоковед Н. И. Веселовский. Он сделал записи ка- захского фольклора, открыл для науки киргизский эпос "Манас". На- учные заслуги Ч. Валиханова как исследователя Средней Азии, Казах- стана и
Восточного Туркестана по достоинству были оценены миро- вой наукой. Труды его печатались на русском, английском, немецком и французском языках.
Историческая заслуга Чокана Валиханова со- стоит в том, что он, пропагандируя передовые, демократические идеи среди своего народа положил начало развитию научной и общест- венной мысли казахского народа. Память о Валиханове в Казахстане 18
увековечена в названии района в Кокшетауской области. Его имя но- сят села в Кокшетауской и Талдыкорганской областях, педагогический институт в Кокшетау, Институт истории, археологии и этнографии АН
Казахстана и Алматы. В Костанае, селе Аулиеколь и поселке Кушму- рун имя Чокана звучит в названии улиц. В Сарыкольском районе, и в селе Аулиеколь Костанайской области именем великого ученого названы школы.
19
Этапы жизни
• 1835 год, 1 ноября - Родился в крепости Кушмурун. •
1847 год - Поступил в Сибирский кадетский корпус. •
- Окончил кадетский корпус
. Вступил в службу в Сибирское линейное казачье войско. •
1854 год
- Знакомство с Ф.М.Достоевским
С.Ф.Дуровым.
1855 год
- Первая поездка в Семиречье. •
- Экспедиция в Семиречье и на Иссык-Куль .
Поездка в Кульджу. Знакомство с П.П.Семеновым-Тян-
Шанским.
За отличие на службе произведён в
поручики. •
1857 год
- Избран в действительные
члены Императорского русского географического
общества. Командировка в Семиречье и на Иссык-Куль
для подготовки экспедиции в Кашгар.
1858 год , 28 июня -
Присоединился к каравану, направляющемуся из Семипалатинска в Кашгар.
1859 год, 12 апреля
- вернулся с караваном в укрепление Верное.
•
Доклад в Географическом обществе, интенсивная
научная, общественная и литературная деятельность.
Знакомство с Н. Г. Чернышевским. Произведён в
Штаб-с-ротмистры,
награждён орденом Св. Владимира.
• 1861 год, май - Возвращение на родину.
•
год
- Выбран на должность старшего султана
Атбасарского округа, но не утверждён генерал-
губернатором. •
1863 год - Участие в комиссии по сбору народных мнений о судебной реформе. 20
•
г од,
март - июнь - Участие в походе М. Г.Черняева. С ноября – деятельность, связанная с освободительным движе- нием народов Восточного Туркестана. 1865 г од , 10 апреля - Скончался в урочище Кочен- Тоган .
Произведения Ч. Валиханова: 1. Валиханов, Ч. Избранные произведения [Текст] / Ч.
Валиханов; сост. С. Ф., Мажитов и др. - Алматы: Арыс, 2009. - 583 с. 2. Валиханов, Ч. Избранные произведения. [Текст] / Ч. Валиханов; вступ. ст. А. Х. Маргулана. - М.: изд-во «Наука», 1986. – 413 с.
3. Валиханов, Ч. Собрание сочинений = Шығармалар
жинағы [Текст]. Т. 1 / Ч. Валиханов; сост.: В. Я. Басин и др. - 3- е изд. - Алматы: Алатау, 2010. - 432 с. 4. Т. 2 : научные труды. – Алматы, 2010. - 419, с. 5. Т. 3 : путевые заметки, дневники, Алматы, 2010. - 415, с.
6. Валиханов, Ч. Ч. Собрание сочинений [Текст]. : в 5 т. / Ч. Валиханов. – Алма-Ата: Гл. Ред. Каз. сов. Энцикл., 1984. – Т. 1. - 432 с.: ил. 7. Т. 2: научные исследования. – Алма-Ата : 1985. – 416 с.: ил. 8. Валиханов, Ч. Ч. Собрание сочинений [Текст] в 5
т. : Графическое наследие / Ч. Ч. Валиханов. - Алма-Ата: Наука, 1972. – Т. 5. - 141 с.
1.
Стрелкова, И. И. Валиханов [Текст] / И. И.
Стрелкова. – М. : изд-во «Молодая Гвардия, 1983. – 284 с., -
(Сер. [Жизнь замечательных людей] ) - ил. 21
Публикации в периодических иданиях:
1.
Абуев, К Неизведанный мир Чокана [Текст] : [к170- летию со дня рождения Ч. Валиханова] / К. Абуев
//Казахстанская правда. – 2008. – 3 декабря. – С. 1, 5. 2. Акдаулет, Сатыбалды. Где родился Чокан? [Текст] / С. Акдаулет // Әулиекөл. - 2010. - 29 июля. - С. 6. 3. Ахмеджанова, Гульнара. Исследование Валиханова
по институту присяги в обычном праве казахов в первой половине XIX века [Текст] / Г. Ахмеджанова // Заң
және заман = Закон и время. - 2009. - № 7. - С. 54-56. 1.
Ахмеджанова, Гульнара. Присяга как институт процессуального обычного права казахов по исследованиям
российских учёных и Чокана Валиханова в первой половине XIX века [Текст] / Г. Ахмеджанова // Заң және заман = Закон
и время. - 2009. - № 4. - С. 77-80. 5. Валиханов, Ш. Наш Чокан [Текст] : [ воспоминания о Ч. Валиханове] / Ш. Валиханов // Казахстанская правда. – 2003. – 17 января. – С. 6. 6. В Казахстане появится художественная почтовая
марка в честь нашего земляка [Текст] / О. Гурский // Костанайские новости. - 2010. - 23 октября. - С. 5. 7. В нашей области побывал потомок великого
Чокана – Едиге Валиханов и доктор исторических наук, профессор Саттар Мажитов [Текст] / Е. Преображенская //
Костанайские новости. - 2010. - 2 октября. - С. 2 8. Жангабылов, Карим. Первый художник Степи [ Текст] : [к 175-летию известн. каз. ученого] / К. Жангабылов // Казахстанская правда. - 2010. - 30 апреля. - С. 18. 9. Жангабылов, Карим, Первый художник степи [ Текст] : [о Чокане Валиханове, как о художнике] / К. Жангабылов // Костанайские новости. - 2010. - 17 апреля. - С. 8. 22
10. Жуков, Павел. Вступаем в страны неведомые..:
очерк [Текст] : [о дружбе Ф. М. Достоевского и Ч. Ч. Валиханова] / П. Жуков // Простор. - 2010. - № 10. - С. 158- 163. 11. Завьялов, Н. Из письма Ф. М. Достоевского Ч.
Валиханову «...Я Вам объявляю без церемоний, что я в Вас влюбился! [Текст] : [к 160-летию со дня рождения Ч.
Валиханова] / Н. Завьялов // Воин Казахстана. – 1995. – 3 ноября. – С. 6.
12. Иминов, И. По следам знаменитых экспедиций Чокана Валиханова [Текст] / И. Иминов // Мысль. – 2015. - № 8. - С. 86-91. 13. Иминов, Исмаилжан. Чокан Валиханов: миссия в
Кашгаре [Текст] : [155-летие со дня организации науч. экспедиции Ч. Валиханова в Кашгар] / И. Иминов // Мысль. – 2014. - № 1. - С. 77-84. 14. Кадыров, Бектур. Метеора мелькнувшего след не
погас [Текст] : [175-летие со дня рождения] / Б. Кадыров ; фото Игоря Бургандинова // Казахстанская правда. - 2010. - 19 марта. - С. 5. 15. Кадыров, Бектур. Он любил все человечество [ Текст/ Б. Кадыров // Казахстанская правда. - 2010. - 30 апреля. - С. 18. 16. Кешин, К. Вечная звезда степей [Текст] : [к 170-
летию со дня рождения Ч. Валиханова] / К. Кешин // Казахстанская правда. – 1995. - 7 ноября. – С. 4. 17. Кузембаева, С. Шокан Уалиханов и духовная
культура казахского народа [Текст] / С. Кузембаева // Простор. - 2014. - № 5. - С. 92-114. 18. Махин, Вадим. Памятная марка о Чокане [Текст] :
[к 75-летию Ч. Валиханова] / В. Махин ; фото Бориса Бузина / Казахстанская правда. - 2010. - 23 октября. - С. 7. 19. Михайлов, А. Последняя тайна Чокана [Текст] : [о 23
последних маршрутах Ч. Валиханова] / А. Михайлов //
Экспресс К. – 2003. – 12 сентября. – С. 22. 20. Муканова, Г. Государственная идентичность в
Центральной Азии (взгляды Ш. Уалиханова) [Текст] / Г. Муканова // Саясат. - 2005. - № 4. - С. 27-28. 21. Муканова, Гюльнар. Есиль-нама, или Легенды и
быль о "лунной царице" Айганым [Текст] : [история правления вдовы хана Уали, бабушки Ч. Валиханова] / Г.
Муканова // Нива. - 2007. - № 3. - С. 159-169. 22. Мухамбедьярова, А. Душа Великой степи [Текст] : [ к 170-летию со дня рождения Ч. Валиханова] / А. Мухамбедьярова // Юридическая газета. – 2005. – 28 июля. – С. 4.
23. Сегизбаев, О. Идеи Ч. Валиханова о социальных
реформах [Текст] / О. Сегизбаев // Мысль. - 2000. - № 7. - С. 54-60. 24. Сексенбаева, М. «Как блестящий метеор...» [Текст] : [
«белые пятна» биографии] / М. Сексенбаева // Страна и
мир. – 2006. – 3 февраля. – С. 13. 25. Слово о Чокане [Текст] : [Посольство РК в Москве
провело конференцию к 160-летию Ч. Валиханова] // Казахстанская правда. – 1995 . – 21 декабря. – С. 1. 26. Сулейменов, О. Эстафета Чокана [Текст] / О.
Сулейменов // Казахстанская правда. - 2002. - 25 июня. - С. 6. 27. Сыдыков, Е., Султанов, О. «Терра инкогнито»
Чокана Валиханова [Текст] : [казахстанские ученые обнаружили «белые пятна» в наследии Ч. Валиханова] / Е.
Сыдыков, О. Султанов // Казахстанская правда. – 2001. – 2 августа. – С. 6. 28. Тихановский, Анатолий. Его короткая, но яркая
жизнь [Текст] : к 178-летию Чокана Валиханова / А. Тихановский // Костанайские новости. - 2013. - 12 ноября. -
С. 5.
24
29. Ф.М. Достоевский и Ч. Ч. Валиханов [Текст] / С.
Шарафутдинова // Учитель Казахстана. - 1995. - 27 декабря. – С. 5.
30. Чокан Валиханов: жизнь как выстрел [Текст] : [к
юбилею ученого-этнографа] / ведущий рубрики Анатолий Ермолович // Костанайские новости. - 2010. - 2 ноября. - С. 5. 31. Шашкова, Л. Музей Чокана в Алтын Емеле [ Текст] / Л. Шашкова // Простор. - 2014. - № 5. - С. 90-91. 32. Шаяхмет, Акылбек. Кунтемис - родина Чокана [ Текст] : [о месте рождения Ч. Валиханова] / А. Шаяхмет //
Нива. - 2010. - № 7. - С. 96-100. 33. Шаяхмет, А. Где же родился Чокан... [Текст] : [к 160- летию со дня рождения Ч. Валиханова] / А. Шаяхмет // Воин Казахстана. – 1995. – 17 ноября. – С. 6. 34. Шимырбаева, Галия. Сокровища Чокана [Текст] :
[с чагатайского на каз. яз. переведена и издана рукопись Тазкира-йи азизан" Мухаммеда Садыка Кашгари] / Г.
Шимырбаева ; фото из архива "КП" // Казахстанская правда. – 2008. - 1 февраля. - С. 12. 35. Шулембаева, Раушан. Труды Чокана на казахском [ Текст] : [к 175-летию со дня рождения Ч. Валиханова
выпущен шеститомник его произведений] / Р. Шулембаева ; фото авт. // Казахстанская правда. - 2010. - 29 мая. - С. 10. 36. Ягмурова, С. Чокан на балу у Анненковой [ Текст] : [о первой встрече Ч. Валиханова с Ф. Достоевским и С. Дуровым] / С. Ягмурова // Казахстанская правда. – 1998. – 6 февраля. – С. 6. 25
Изучение и пропаганда творчества Ч. Валиханова
1.
Васильченко, Е. Промелькнувший метеор [ Текст] : [Сценарий мероприятия к 175-летию Ч.Валиханова] / Е.Васильченко]. - Аулиеколь : ЦРБ. - 2010. 2. Данилюк, Л. Чокан Валиханов [Текст] : [Информ-досье к 175-летию Ч. Валиханова] / Л.Данилюк. -
Аулиеколь : ЦРБ. - 2010. 3. Календарь дат и событий Костанайской области на 2015год [Текст] Вып. 42 / сост. З. А. Варинке, Д. А. Мурзабаева, Ж. С. Нам, А. К. Селибаева, Б. Б. Сеитова. – Костанай: ОУНБ им. Л.Н.Толстого, 2014. – С. 28-44. 4. Султан своего народа [Видео] : [буктрейлер к 180-
летию Ч. Валиханова] / Л.Данилюк. - Аулиеколь : ЦДБ. 5. Шоқан Уәлиханов [Текст] : [информ. буклет к 180-
летию ученого] / сост. Ж. Турмухамбетова. - Аулиеколь : ЦРБ. – 2015.
26
Алфавитный указатель персоналий
1.
Абуев К. 22 2.
Акдаулет С 22 3.
Ахмеджанова Г. 22 4.
Валиханов Ч. 21,22,26. 5.
Варинке З. 26 6.
Васильченко Е. 26 7.
Данилюк Л. 26 8.
Жангабылов К. 22 9.
Жуков П. 23 10.
Завьялов Н. 23 11.
12.
Кадыров Б. 23 13.
Кешин К. 23 14.
Кузембаева С. 23 15.
Махин В. 23 16.
Михайлов А. 23 17.
Муканова Г. 24 18.
Мурзабаева Д. 26 19.
Мухамбедьярова А. 24 20.
Нам Ж. 26 21.
Преображенская Е. 22 22.
Сегизбаев О. 24 23.
Сеитова Б. 26 24.
Сексенбаева М. 24 25.
Селибаева А. 26 26.
Стрелкова И. 21 27.
Сулейменов О. 24 28.
Тихановский А. 24 29.
Турмухамбетова Ж. 26 30.
Шашкова Л. 25 31.
Шаяхмет А. 25 32.
Шимырбаева Г. 25 33.
Шулембаева Р. 25 34.
Ягмурова С. 25
Указатель заглавий источников 1.
Әулиеколь 2.
Воин Казахстана 3.
Закон и время 4.
Казахстанская правда 5.
Костанайские новости 6.
Мысль 7.
Нива 8.
Простор 9.
Саясат 10.
Экспресс К 11.
27
Содержание
От составителя 15
Биографическая справка 16
Этапы жизни 20
Произведения Ч. Валиханова 21
Литература о жизни
и творчестве Ч. Валиханова 21
Публикации в периодических
изданиях 22
Изучение и пропаганда
творчества Ч. Валиханова 26
Алфавитный указатель персоналий 27
Указатель заглавий источников 27
Составитель: Салимова Гульнар Тюлеуовна
Редактор: Исмаилова Фатима Фазыловна Переводчик: Айтбаева Сапаргуль Ахметкалиевна Наш адрес: с. Аулиеколь, ул. Съянова, 53 Телефон: 87145321-1-52 E-mail: aulzbs@mail.ru Сайт ЦБС: http://aul.ucoz.ru
http://chokanvalihanov.blogspot.com 28 Document Outline
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|