Эволюция ілімі табиғаттың тарихи дамуының жалпы заңдылықтары және қозғаушы күштері жайлы ілім. Эволюцияның негізгі дәуірлері. Органикалық эволюцияның негіягі еркшеліктері
Түр түзілудің негізгі жолдары мен әдістері
жүктеу/скачать 303,27 Kb.
|
ДӘРІС ЭВОЛЮЦИЯ 15 АПТААА
| Түр түзілудің негізгі жолдары мен әдістері. Қазіргі уақытта микроэволюциялық әрекеттер нәтижесінде жаңа түрлердің түзілуінің бірнеше жолдары зерттелген. Түр түзілу филогенетикалық және территориялық аспектілер тұрғысынан қарастырылуы мүмкін. Осы түр түзілудің негізгі жолдарын қысқаша мазмұндайық.
Аллопатриялық түр түзілу (кейде географиялық деп те аталады). Жаңа түр бастапқы түр ареалының шеткі аймақтарында орналасқан бір немесе топтарының аралас популяцияларынан түзілуі мүмкін. Мұндай түр түзілу аллопатриялық (гректің allos– басқаша, өзгеше patris – отан) деп аталады. Ареалдың кеңеюіне байланысты түр популяциялары мен оның топтары бір-бірінен алшақтап жаңа орта жағдайлар мен ағзалар бірлестігі әсерінен өзгеріп жаңа түр бастамаларына айналады. Мұндай түр түзілу көптеген құстар мен кейбір жорғалаушыларда , қосмекенділерде, буынаяқтылар арасында кездеседі. Соңғы кезде аллопатриялық түр түзілудің негізін бастапқы түр ішіндегі топтардың географиялық оқшаулануы деп санайды. Бұл жол өте баяу, жүз мыңдаған ұрпақтар бойы жүретін әрекет. Оқшауланған түр бөліктері орасан зор уақыт аралығында өзіндік биологиялық ерекшеліктерге ие болып, оларда көбею дербестігі қалыптасады. Мұндай процесс мысалы болып інжугүл түрлерінің туындауы болып табылады. Еуропаның,Кавказдың және Қиыр Шығыстың орман алқаптарында өсетін інжугүлдің бірнеше түрі бар. Симпатриялық түр түзілу. Симпатриялық жолмен түр түзілу кезінде жаңа түр бастапқы түр ареалының ішінде түзіледі, бұл түр тізілу жолы симпатриялық (гректің sym – бірге, patris - отан) деп аталады Симпатриялық түр түзілудің бірінші әдісі – кариотиптің жылдам өзгерісі кезінде жаңа түрлердің, мысалы, автополиплоидия кезінде түзілуі. Өсімдіктерде туыстығы жақын түрлердің хромосома сандары еселеніп келгентоптары белгілі. Сонда, мысалы, хризантема (Chrysanthemum) туысында хромосома саны екі немесе бірнеше рет еселеніп артқан, яғни 9, 18, 27, 36, 45,...., 90 хромосомалы формалары болады. Темекі (Nicotiana) мен картоп (Solanum) туыстарындағы бастапқы хромосомалар саны 12-ге тең болғанымен, 24, 48, 72 хромосомалы формалар да кездеседі. Мұндай жағдайларда түр түзілудің автополиплоидия жолымен – екі еселену, үш еселену, төрт еселену және т.б. ата-тектік түр хромосомаларының негізгі жиынтығы жолымен жүреді деп ұйғаруға болады. Симпатриялық түр түзулердің екінші әдісі – кезекті екі еселенудің гибридтелу жолымен хромосомалар санының көбею – аллополиплоидия. Соңында, симпатриялық түр түзілудің жеткілікті түрде зерттелген әдісі болып маусымдық оқшаулану нәтижесінде жаңа формалардың түзілуі болып табылады. Өсімдіктердегі анық кескінделген маусымдық түрлердің тіршілік етуі белгілі. Түр түзудің симпатрикалық жолының ерекшелігі – бастапқы түрлерге морфофизиологиялық жақын жаңа түрлердің түзілуі. Сонда полиплоидия кезінде мөлшер өскенімен, өсімдіктің жалпы көрінісі сақталып, тәртіпке сай өзгеріссіз қалады. Хромосомалық қайта құрылу кезінде де сол көрініс байқалады. Экологиялық (маусымдық) оқшаулану кезінде морфологиялық тұрғыдан әлсіз ерекшеленетін болады. Тек түрлердің гибриттік түзілуі жағдайында ата-аналық түрлердің әрбірінен ерекшеленетін жаңа түрлік формалар тұзіледі. Гибридогендік түр түзілу. Бұл түр түзілу типі өсімдіктерге тән түр түзілу жолы. Ол кейбір есептеулермен жүргізіледі, өсімдіктердің 50 пайыздан астамы гибридогендік формалар – аллополиплоидиялар түрінде болады. Тек кейбіреулерін ғана көрсетеміз. 2n=48 мәдени өрігі (Prunus domestica) терна (P.spinosa 2n=48 ) мен қара өріктің (алшаның) (P.divaticata 2n=16) хромосома сандарын кезекті екі еселенумен гибридтер жолымен алынған. Таңқурайдың, темекінің, жусанның және басқа да өсімдіктердің кейбір түрлері осындай гибридогендік түрлердің аллополиплоиды болып табылады. Филетикалық түр түзілу. Жаңа түр бастапқы топтардың қандай да бір дивергенциялануынсыз уақыт пен сол бірдей түрлердің біртіндеп өзгеруі салдарынан туындауы мүмкін. Мұндай түр түзілу филетикалық деп аталады. Филетикалық түр түзілу кезінде түр бүкіл ұрпақ алмасуы кезінде бүтіндей өзгеріп осы топтардың морфологиялық сипаттамаларын салыстыра отырып, бөліп алуға болатын жаңа түрге айналады. Бұл жағдайда морфологиялық сипаттамаларды салыстыру мүмкін бола алатыны, филогенетикалық эволюция нәтижесінде тек палеонтологиялық материалды пайдаланумен ғана мүмкін болатыны белгілі. Мысалы, В.Ковалевский жылқының шығу тарихын мысал ете отырып, палеонтологияға тарихи әдіс енгізді. Ол жылқылардың қазба формаларына филогенездік талдау жасап, жылқы тобының тарихи дамуы ортаның өзгеруіне тығыз байланысты екенін дәлелдеп берді. Бұл кезде эволюцияның қандай-да бір сатысында бірегей филетикалық бағаннан басқа да топтарды дивергенциялаудың мүмкіндігі ғана қалады. Сондықтан, филетикалық эволюция «таза күйінде» негізделген көрінісі ретінде мүмкін болады. Дивергенттік түр түзілу. Популяциялар ішінде үздіксіз пайда болып отыратын мутациялардың молаюы арқасында және өзара еркін шағылысуға байланысты алуан түрлі жаңа генотиптер мен фенотиптер түзіледі. Мұның салдарынан популяциядараларының арасында белгілердің ажырауы жүреді. Бұдан келіп популяция ішінде белгілері түрліше бағытта ауытқыған даралардың жаңа топтасулары пайда болады. Сөйтіп бастапқы түрден бірнеше формалардың шоғыры шығады.Ол формалар біртіндеп жаңа тіршілік ортасын игере отырып, өздерінің сан мөлшерін арттыруға қабілетті келеді. Әсіресе, белгілері бойынша өте алшақ шеткі формалардың тіршілік ету мүмкіндігі жоғары болады, өйткені олар өсімтал ұрпақты көбірек қалдырады. Бір-біріне жақын аралық формалар өзара күшті бәсекелесіп, тіршілік үшін күресте тез арада өліп бітеді. Сонымен бастапқы популяцияда жаңа топтасулар түзіліп, олардан келешекте дивергенцияның одан әрі жалғасуына байланысты жаңа түр тармақтары мен түрлер қалыптасады.
жүктеу/скачать 303,27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|