Ф 11-03 Жуманова Г. М., Мергенбаева А. Т.,Оспан Б.І. 1943 «КӘсіпкерлік» ПӘнінен дәріс жинағЫ
Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау әдістері
жүктеу/скачать 1,31 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 10.4. Кәсіпкерлік тәуекелдің түрлері
| 10.3. Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау әдістері
Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау үшін келесі әдістерді пайдаланады: статистикалық: эксперттік: есептеу-аналитикалық. Статистикалық әдіс белгілі бір кәсіпорында немесе соған ұқсас кәсіпорындарда мүмкіндік жағдайларды, тәуекел көлемін анықтау мақсатында жоғалтулар мен кіріс статистикасын оқып білу. Мүмкіндік дегеніміз белгілі бір нәтиже алу мүмкінділігі. Мысалы: жаңа тауардың нарыққа сәтті енуі. Тәуекел көлемі 2 көрсеткішпен сипатталады: орташа күтілген мағына мен мүмкін болу қорытындысының ауытқымалылығы. Орташа күтілген мағына белгісіз жағдайлармен байланысты, мүмкін болушы қорытындылардың орташа есептелген көлемі түрінде анықталады. Эксперттік бағалау әдісі эксперт - мамандардың тәуекелдің болу мүмкіндігі жөнінде пікірлесуде негізделген. Эксперттің білімі мен тәжірибесі негізінде берілген сипаттамалар көп жағдайда нақты баға береді. Эксперттық әдіс көбінесе көп мөлшерде уақытша және еңбек ш ығындарын жұмсамай аяқ басқару шешім қабылдау үшін ақпарат алуға мүмкіншілік береді. Есептеу аналитикалық әдіс жаңа жобаның тәуекелдерін талдауда көбінесе пайдаланады. Жоба тірі организм ретінде өзінің арнайы даму сатыларымен қарастырылады. Жобаның өмірлік циклі келесі этаптардан тұрады: өндеу этапы, нарыққа шығару этапы, өсу этапы және құлау этапы. Жобаның өмірлік циклін зерттей отырып әрбір бір этаптары жөнініде ақпарат алуға, кейінгі керек емес себептерді анықтауға, тәуекел дәрежесін бағалауға болады. Бірақта тәжірибеде ондай қажетті ақпарат жинау өте қиын. Кәсіпкерлік қызметті жүргізу барысында көп жағдайлар анықталмаған сипатта болады. Оның негізгі бағыттары тауар өндіру, сату, өткізу кезеңдерінде кәсіпкер зиян көруі немесе материалдық, қаржылық зардап шегуі мүмкін. Бұл тәуекелдікті анықтайды. Кәсіпкер өз қызметін бастамас бұрын тәуекелдік деңгейін анықтап, шешім қабылдауы қажет. 10.4. Кәсіпкерлік тәуекелдің түрлері Кәсіпкерлік тәуекелдік деп – кәсіпкердің болашақта өз ресурстарын, табысынан, қаржысынан айырылу мүмкіндігін көрсетеді. Кәсіпкерліктәуекелдіктіңкелесібөлінутүрлеріқарастырылады.
Кәсіпкерлік қызметіне қарай тәуекелділік келесі түрлерге бөлінеді: Өндірістік тәуекелдік – тауарлар мен қызметтерді өндіру процесімен тікелей байланысты. Ол өндірістің тоқтауы, негізгі өндірістік қорлардың істен шығуы, айналым қорларының жоғалуы немесе зақымдануы, шикізат пен құралдардың уақытылы жеткізілмеуіне байланысты. Коммерциялық тәуекелдік – тауарлар мен қызметтерді сатумен байланысты нарықтағы өзгерістер арқылы анықталады. Қаржылық тәуекелдік – ол банктер мен қаржылық институттармен байланысты тәуекелдік. Ақпараттық бұл – кеңес беру, ақпаратпен қамсыздандырумен байланысты. Көлеміне қарай тәуекелділік келесі түрлерге бөлінеді: Жергілікті тәуекелдік – жеке фирмалардың тәуекелдігі, ал салалық тәуекелдік белгілі бір салаға байланысты тәуекелдік. Пайда болу табиғатына қарай тәуекелділіктің бөліну түрлері: Субьективті тәуекелділік – кәсіпкердің жеке басының қасиетіне байланысты болатын тәуекелдік. Тәжірибенің, қаржысының болмауы, ұйымдастырушылық қабілетіне, адамдар мен қарым – қатынасына байланысты анықталады. Обьективті тәуекелділік – сыртқы жағдайларға байланысты болатын тәуекелдік. (ақпараттың жеткілісіз болуы, стихиялық немесе форс – можорлық жағдайларға байланысты, нарықтағы өзгерістер, инфляция деңгейі, салық салудағы өзгерістер). Пайда болу сферасына қарай тәуекелділіктің бөліну түрлері: Сыртқы тәуекелдік – экономикалық саясаттағы күтпеген өзгерістердің болуынан пайда болады. Ал ішкі тәуекелдік – тиімсіз менеджмент, қате маркетингтік саясат, фирманың ішкі келеңсіз жағдайлардың болуынан пайда болады. Сақтандыру мүмкіндігіне қарай тәуекелділіктің түрлері: Сақтандыруға мүмкін болатын тәуекелдік – сандық өлшеуге және анықтауға болатын жағдайларды ұйымдардың сақтандыруға міндеттеме алуы; Сақтандыруға мүмкін емес тәуекелдік – оның деңгейі мен болжамы туралы ешқандай ақпарат жоқ, ол үлкен тәуекелдіуті қажет етеді және оны сақтандыруды өз мойнына алуға ұйымдардың батылы жетпейді. 2. Кәсіпкерлік тәуекелдік деңгейіне әсер етуші факторлар Кәсіпкерліктегі тәуекелдік белгілі бір факторлардың әсерінен болады. Бұл жағдайлар ішкі және сыртқы факторлар әсерінен пайда болады. Бірінші жағдайда кәсіпкер тиімді менеджментті қолдану арқылы тәуекелдікті азайтуға мүмкіндігі болады. Ал екінші жағдайда ол тәуекелдік деңгейіне ешқандай өзгеріс енгізе алмайды. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік үшін тәуекелділік негізгі элемент болып табылады. Егер де кәсіпкер өз уақтысында тәуекелділікке бара білсе, онда ол сол ісі үшін сый ақыға ие болады. Тәуекелділік деп анықталмаған жағдайда іс-әрекет етуді атайды немесе тәуекелділікке бел буу деген сөз бар. Тәуекелділіктің негізгі ерекшеліктері – анықталмаған жағдай, күтпеген жағдай, сенімсіздік және жетістік болады деп болжау. Егер де, елде саяси және экономикалық жағдайлар тұрақсыз болса, онда тәуекелділік деңгейі жоғарылайды. Тәуекелділіктің негізгі екі қызметі қарасытырылады: ынталандырушы және қорғаушы. Ынталандырушы қызметі екі аспектіден тұрады: конструктивті және деструктивті. Бірінші жағдайда тәуекелділік инновациялық-инвестициялық шешім қабылдауда тұрақтандырушы қазметін атқарады, ал екінші жағдайда ол жүзеге аспай қалуы да мүмкін, бірақ кәсіпкер оған шүбә келтірмейді. Қорғаушы қызметі де екі аспектіден құралады: тарихи-генетикалық және әлеуметтік-құқықтық. Бірінші жағдайда адамдар мүмкін болатын қолайсыз жағдайлардан қорғану әдстерін іздейді, ол үшін кәсіпкерлік тәуекелділікті сақтандыру қажет. Ал екінші жағдайда мүмкін болатын тәуекелділікті реттеу қажет болады. Кәсіпкерлік тәуекелділік келесі ерекшеліктерімен сипатталады: қарама-қайшылық; салыстырмалылық; анықталмағандық. Қарама-қайшылық сипат тәуекелділіктің бір жағынан экономикалық, саяси, рухани, танымдық жағынан ғылыми-техникалық прогресстің дамуына мүмкіншілік берсе, екінші жағынан дұрыс шешім қабылданбаған жағдайда зиян келтіруі мүмкін. Салыстырмалылық шешім қабылдаудың бірнеше варианттарынан біреуін таңдау мүмкіншілігін көрсетеді. Егер таңдау болмаса, онда тәуекелділік жағдай да болмас еді. Анықталмағандық дегеніміз кәсіпкер алдағы уақытта не болатынын дәл білмейді, тек болжамды шамамен ғана анықтайды. Әлемдік ғылымда кәсіпкерлік тәуекелділіктің классикалық және неоклассикалық теориялары қалыптасқан. Кәсіпкерлік тәуекелділіктің классикалық теориясында тәуекелділікті мүмкін болатын шығындардың математикалық күтімі арқылы анықтайды. Тәуекелділік ол қабылданған шешімге байланысты пайда болатын шығынмен байланысты. ХХ ғасырдың 30-шы жылдары ағылшын экономистері А.Маршалл мен А.Пигу кәсіпкерлік тәуекелділіктің неоклассикалық теориясын ұсынды. Мұнда кәсіпкер белгілі бір шешім қабылдау барысында екі критерияны ескеруі қажет, олар: күтілген пайда мөлшері пайданың мүмкін болатын өзгерістері. Бұл теорияға сәйкес кәсіпкер шекті пайдалылық концепциясына негізделіп шешім қабылдайды, яғни ең үлкен пайда алуы мүмкін вариантты таңдайды. Сонымен, тәуекелділік, ол кәіпкердің болашақта қосымша шығындалу мүмкіндігі немесе болжамдалған табыс мөлшерінен аз табыс алып қалу мүмкіндігін білдіреді. Кәсіпкерлік тәуекелділікті анықтау жолдарын үш топқа бөліп қарастыруға болады, олар: 1. тиімді басқару теориясына сәйкес адамдардың кез келген қызметі тәуекелділікпен байланысты, себебі барлық жағдай анықталмаған сипатта. Бұл бағытта тәуекелділіктің келесі қасиеттері қарастырылады: 1. жалпы қасиетке ие болуы арқылы тәуекелділік бір ғана қызметпен байланысты емес , ол барлық қызметті қамтитынын анықтаймыз. Белгілі бір тәуекелділік жағдай орын алған кезде бір адамдар оны қорқынышпен қабылдап, мүлкінен айрылып қалуға қауіптенеді, ал біреулері осыдан пайда тапсам деп үміттенеді, ал біреулері физикалық қорқыту арқылы материалдық игіліктерді иемденуді көздейді. 2. жүйелілік теориясы бойынша тәуекелділік кез келген мақсатты іс-әрекетпен байланысты. 3.әлеуметтік-экономикалық динамика теориясы бойынша тәуекелділік деңгейін бағалауға және болжауға болады. 2. Тәуекелділікті анықтаудың екінші бағыты оны регрессивті потенциал нәтижесі деп қарастырады. Мұнда тәуекелділіктің келесі сипаттарына ерекше көңіл бөлінеді: - бұрынғы уақытта қажетті болған қасиеттерінің, сапасының, материалдық және рухани құндылықтардың ескіруі және қайта қалпына келмеуі; - жаңа қасиеттердің, материалдық және рухани құндылықтардың пайда болуы, бірақ олардың болашақтағы жай күйінің беймәлім болуы; - жаңа кәсіпорындарды құру, технологияларды қолдану арқылы қауіпсіздік жағдайды азайту; - өндірістік потенциал өсуімен қатар экологиялық мәселелердің өршуі т.б. жүктеу/скачать 1,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|