Ф и з и к а әож 53. 049. 1 Физика сабақтарында

152  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
методов общего языкознания и некоторое их видоизменение, продиктованное характером 
ономастических исследований. 
В  трудах  Э.М.Мурзаева  осуществляется  исключительно  лингвистическое 
исследование  географических  названий.  Они  рассматриваются  как  слова,  независимо  от 
того, приняты ли они теперь или подверглись изменениям, поскольку они представляют 
интерес  как  определенные  топонимические  единицы,  соотносящиеся  с  известными 
типами имен, а не только как слова, существующие сегодня.  
Существует  макротопонимы  и  микротопонимы.  Названия  мелких  географических 
объектов,  известность  которых  не  выходит  за  пределы  узкого  круга  живущих  в  одном 
месте  людей,  принято  называть  микротопонимами.  Макротопонимы  включают  названия 
крупных физико-географических и политико-административных объектов. В него входят 
названия,  систематизирующие  особенности  рельефа,  группирующие  то,  что  имеется  в 
отдельных  топонимических  системах.  Они  связывают  топонимические  системы  с   
геолого-географическими  и  физико-географическими  состояниями  местности,  как 
Восточно-Европейская  равнина,  Западно-Сибирьская  равнина,  Средне-Сибирское 
плоскогорье,  Восточный  Сибирь,  горы  Азии, Азиатские пустыни  и др.  Макротопонимы-
это  индивидуальные  названия  географических  систем  или  специально  выделяемых 
территорий.  
Географические имена возникли в глубокой древности, создавая их, человек исходил 
из  необходимости  отличить  одно  место  от  другого,  будь  то  река,  озеро,  гора,  пустынь. 
Этимология географических названии, в том числе Азиатских пустынь говорят о характере 
заселения человеком территории, возникшие в конкретных исторических условиях, тесно 
связанное  с  климатом,  природой,    имеющие  свои  особенности.  Азиатским  пустыням 
относятся пустыни Западной и Центральной Азии. 
Этимология  пустынь  Западной  Азии.  Западная  часть  Азии  также  известна  под 
названием Передняя Азия. Она включает полуострова Малая Азия и Аравия, Армянское 
нагорье,  Закавказье  и  Большой  Кавказ,  Месопотамскую  низменность  и  Иранское 
нагорье.  В  пределах  Западной  Азии  рассматривается  Пустыни  Гоби,  Пустыни 
Арабского Халифата, Деште-Кевир, Деште-Лут, Регистан, Нефуд, Руб-эль-Хали [4]. 
Деште-Кевир  (Большая  Соляная  пустыня)  с  персидского  языка  означает-
солончаковая пустыня на Ближнем Востоке, в северной части Иранского нагорья в центре 
Ирана. Длина около 800км, ширина до 350км, площадь около 55 000 км². Пустыня тянется 
от южного склона Эльбурса на северо-запад, до солончака Дерьячейе-Немек, на западе к 
пустыне  Деште-Лут.  Состоит  из  ряда  бессточных  впадин  (высота  600-800  м),  занятых 
глинистыми  такырами,  корковыми  солончаками,  а  на  периферии

пересыхающими 
солѐными болотами, озѐрами и массивами песков [3]. 
Деште-Лут

песчано-солончаковая  пустыня  на  Ближнем  Востоке,  в  центральной 
части Иранского нагорья, на востоке Ирана. Длина около 550км, ширина от 100 до 200км. 
Значительные  участки  пустыни  заняты  такырами,  а  также  солончаками,  на  юге 
пустыниобширные  массивы  песков.  На  юге,  у  восточного  подножия  хребта  Кухбенан  в 
пределах  пустыни  располагается  бессточная  солончаковая  впадина  Немекзар,  в 
пониженной  части  которой  во  время  разлива  рек  весной  образуется  мелководное  озеро. 
Физическое  выветривание  создало  многочисленные  «столбы»,  «грибы»  и  т.  п.  формы 
рельефа.  
Регистан

песчаная  пустыня  на  Ближнем  Востоке,  в  южной  части  Афганистана. 
Ограничена рекой Гильменд на севере и западе, горами Чагаи

на юге, Кветто-Пишинским 
плоскогорьем

на  востоке.  Представляет  собой  пологонаклонную  равнину  с  широким 
развитием  закрепленных  песчаных  гряд,  подвижных  барханов  (высотой  до  60  м)  и  др. 
Площадь  около  40 000  км².  Высота  местности  колеблется  от  1500 метров  на  востоке,  до 
800  метров  на  западе.  Климат  субтропический,  континентальный,  сухой.  Осадков  около 
100  мм  в  год  (максимум

зимой  и  весной).  Растительность  редкая:  полыни,  эфемеры  и 
эфемероиды.  Пастбищное  скотоводство:  овцы,  козы  и  верблюды.  Население 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 153
 
преимущественно  кочевое  (скотоводы).  По  долинам  рек  и  у  подножий  гор  встречаются 
редкие оазисы; русла наиболее крупных рек сопровождаются тугайной растительностью. 
По юго-западному краю пустыни проходит афгано-пакистанская граница. 
Нефуд

общее  название  ряда  песчаных  пустынь  на  Аравийском  полуострове.  На 
языке арабов Аравийского полуострова нефуд-песчаная пустыня. 
Руб-эль-Хали

пустыня  на  юго-востоке  Аравийского  полуострова,  в  Саудовской 
Аравии.  Название  на  арабском  языке  означает  «пустынная  четверть»  (руб-четыре, 
четверть)  и  отражает  географическое  положение  этой  пустыни:  относительно  довольно 
хорошо  заселенного  центра  Аравийского  полуострова  эта  пустыня  находится  в  юго-
восточной части. 
Эль-Хаса

песчаная пустыня в Восточной провинции Саудовской Аравии, в северо-
восточной  части  Аравийского  полуострова.  Расположена  в  низменности  вдоль 
Персидского залива до полуострова Катар и пустыни Джафура. 
Этимология  пустынь  Центральной  Азии.  К  пустыням  Центральной  Азии 
относятся-Гоби, Алашань, Дзосоты́н-Элису́н, Курбантонгут, Такла́-Мака́н,Бейшань. 
Гоби – великая пустыня Центральной Азии. Как имя всей пустыни от Джунгарии и 
Алтая  на  западе  до  южных  отрогов  Хингана  на  востоке–образования  книжное  и 
сравнительное  позднее.  Этимология  прозрачна.  В  основе  топонима  лежит  монгольский 
термин  говь,  определяющий  тип  ландшафта.  Гоби–«равнинная  или  увалистая 
пересеченная 
местность, 
покрытая 
редкой 
полупустынной 
или 
пустынной 
растительностью, с каменистой и засоленной почвой; характеризуется недостатком воды, 
имеющейся только в колодцах и редких ключах, отсутствием поверхностных вод , если не 
считать  временных  селевых  потоков  или  уиров  (монг.  слово)».  Может  быть  много  гоби, 
так  как  местных  жители  называют  при  помощи  этого  термина  отдельных  участки 
пустынь: Бордзон – Гоби, Дабасун – Гоби, Номин – Гоби и др. 
Термин  гоби  хорошо  известен  в  Бурятин,  где  гоби,  или  губи,  -  «сухая  степь  со 
скудной  травянистой  растительностью  на  щебнистых,  солончаковых  почвах;  холмистая 
степь. Урочище Алкучанский Говин и Восточном Забайкалье;  урочище Сагаан–Гоби, т.е 
Белая  Гоби»  (2).  А  в  Западном  Китае  гоби  тоже  ландшафтный  термин,  обазначающий 
бесплодную,  каменистую  пустыню–хамаду.  Пример  с  наименованием  пустыни  Гоби 
иллюстрирует  закономерность  переноса  географического  термина  на  собственное  имя 
обширной ландшафтной области. 
Цайдам – обширная солончаковая пустыня с песчанными массивами в Центральной 
Азии,  в  гигантской  впадине  между  Куньлунем  на  юге  и  Алтынтагом  и  Наньшанем  на 
севере. Название не одиноко: с Цайдам на берегу Гусинного озера в Бурятии; с Цайдаму в 
бассейне  Силяохэ  во  Внутренней  Монголии;  оз  Бага  –Цайдам  –  Малый  Цайдам  и 
Цайдамын  –  Нур  –  «озеро  Цайдама»  в  Цайдамской  пустыне;  соленое  оз.  Цайдам  в 
Монголии  и  Цайдамин  –  Барун  –  Ундур  –  потухший  вулкан  в  Дариганге  в  Восточной 
Монголии.  Это  последнее  название  можно  перевести:  «Западная  (правая)  высота  (гора) 
Цайдама».  По  топонимическую  ареалу  видно,  что  все  названия  с  цайдам  приурочены  к 
монголоязычным  областям  Центральной  Азии.  И  действительно,  в  монгольских  языках 
цайдам – «солончак, мелкое соленое озеро, засоленная впадина». Это монгольское слово, 
возможно, заимствовано из тибетского языка, где слова цай + дам соответствуют «соль + 
грязь»,  т.е  соленая  грязь,  или,  выражаясь  географический,  «топкий  солончак».  На  этом 
примере  видно,  как  нарицательный  географический  термин  вошел  в  географическую 
номенклатуру в виде собственного названия, точно отражающего особенности устыни.[1]. 
Алаша́нь—  пустыня в  Центральной Азии (Китай), составной регион пустыни Гоби 
(«Алашанская Гоби»). Ограничена горами Наньшань на юго-западе, рекой Хуанхэ на юго-
востоке; на севере, в районе монголо-китайской границы, переходит в Монгольскую Гоби. 
В  еѐ  составе различают песчаные массивы  Бадын-Джаран, Холалис,  Тэнгэр и Уланпухо. 
Дзосоты́н-Элису́н,  также  Курбантонгут  или  Гурбантюнгют  —  вторая  по  величине 
пустыня  Китайской  Народной  Республики.  Занимает  центральную  часть  Джунгарии. 

154  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
Площадь  этой  песчаной  пустыни  около  45  000  км².  Приблизительно  38  000  км²  занято 
полузакреплѐнными  грядовыми  и  барханными  песками,  а  остальная  территория  — 
песчано-галечными  равнинами  и  такырами.  Гряды  в  основном  меридионального 
направления, высотой до 30 м (в северной части пустыни местами достигает до 100 м), с 
крутыми  восточными  склонами  и  более  пологими  –  западными.  Эти  склоны  часто 
заросши  полынью  и  саксаулом.  Круглогодично  используется  как  пастбища  для  овец  и 
верблюдов [3]. 
Такла́-Мака́н  (заимствование  из  арабского  языка:  такла  от  тарк  «оставлять, 
покидать»  и  уйгур.  макан  «обиталище»,  то  есть  «заброшенное,  покинутое  место»)  - 
пустыня на западе Китая  в Синьцзян-Уйгурском автономном районе. Является одной из 
крупнейших песчаных пустынь мира. Длина с запада на восток - свыше 1000 км, ширина - 
до 400 км, площадь песков - свыше 300 тысяч км². Приводимый в популярной литературе 
оказывается  произвольным  переносом  известного  тюркского  топонима  Барсакельмес  на 
пустыню  Такла-Макан  только  потому,  что  она  действительно  труднодоступна  и 
необитаема в центральной ее части. 
Второе  слово  расскрывается  просто:  арабское  макан,  мекан  –  «место, 
местожительство,  местообитание,  дом»  известно  и  во  многих  языках  Южной  и  Средней 
Азии,  в  том  числе  в  хинди,  урду,  пушту,  персидском,  таджикском  и  даже  тюркских 
языках. В Таримской впадине есть село Арамакан – «среднее поселение», в Туркмении – 
село Мекан. В этой форме в Иране топоним повторяется много раз: Абмекан, Чермекан, 
Назмекан, Хореммекан, Дехмекан, Зехмекан и т.д.  
Пришлось  слышать  полный  перевод  Такла-Макан  –  «местообитание  мертвых»,  но 
так  и  не  удалось  найти  доказательств  такого  обьяснения.  Сложно  было  с  этимологией 
слова такла. Название Тохаристан (по этнонимому тохар), что в китайской транскрипции 
дается  Ту-хо-ло,  с  Такла.  Близ  Хотана  есть  небольшое  село  Токла.  Древний  город, 
посвященный  этим  путешественником,  расположенный  среди  песков,  местные  жители 
называли также Такла-Маканом. Его развалины сохранились в виде тополевых столбов и 
бревен.  
Бэйшань  –  нагорье  в  Центральной  Азии,  которой  ландшафты  преобладают 
каменистых пустынь. Находится в Китае, между впадиной озера Лобнор на западе и рекой 
Жошуй (Эдзин-Гол) на востоке. Состоит из ряда преимущественно низкогорных, сильно 
разрушенных  выветриванием  глыбовых  массивов  и  хребтов.  Площадь  175  тыс.  кв.  км. 
Климат умеренный, чрезвычайно сухой. Осадков 40—80 мм в год. Часты пыльные бури. 
Поверхностные воды практически отсутствуют. 
Тар  –  пустынная  и  полупустынная  равнина  на  Индостанском  полуострове  в 
междуречье Инда и Ганга, где преобладают песчаные гряды, солончаки такыры, соленые 
озерки.  Происхождение  имени  этой  пустыни  связано,  видимо,  с  характером  плоского 
рельефа.  В  языке  хинди  есть  несколько  терминов  для  обозначения  равнин:  1)  сам-тал 
прадеш – дословно «гладкая, плоская, ровная провинция, округ, штат»; 2) маэдан, мадан, 
майдан  –  «равнина,  долина,  площадь»,  что  перекликается  с  широко  распространеннным 
термином майдан, известном практически во всех странах Ближнего  и Среднего Востока, 
в  Северной  Африке,  в  Юго-Восточной  Европе,  в  Средней  Азии,  на  Кавказе,  Украине,  в 
Повольжье  и  других  районах  СНГ;  3)  пата,  патаган  –  «равнина»;  4)  наконец,  в 
«Инструкции по передаче на картах географических названий с хинди» есть также термин 
тар  –  «равнина»  нарицательное  слово,  как  это  обычно  бывает,  превратилось  в 
собственное  название  пустыни  в  междуречье  Инда  и  Ганга.  Интересно  вспомнить  и 
производное  тараи  –  «равнина,  долина,  береговая  полоса,  предгорье».  Конечно,  с  этим 
термином  легко  можно  сопоставить индийское  тераи  –  «заболочнные  равнины  на  север 
от Ганга, у подножия Гималаев, покрытые влажными тропическими лесами или болотным 
высокотравьем» [5]. 
Каракум, Каракумы – самая песчаная пустыня в Средней Азии и СНГ. Как будто в 
этом названии все ясно: каракум, туркменское гарагум - «черный песок». Однако об этом 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 155
 
топониме  уже  существует  противоречивая  литература.  Туркмены  так  называют  песок, 
закрепленный  разнообразной  растительностью,  в  отличие  от  барханных  подвижных 
песков аккум – «белых, чистых песков», лишенных растительности. В топониме пустыни, 
так  же  как  в  названии  Гоби,  лежит  ландшафтный  термин  каракум  –  «неподвижный, 
закрепленный растительностью песок». Поэтому не следует это тюркское имя переводить 
«черные или мрачные, злые пески [1].
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1. Э. Мурзаев. География в названиях М., 1982. 
2. М.Н. Мельхеев. Географические имена.-М.,1996;. 
3. Е.М. Поспелов. Топонимика в школьной географии М.,1983.  
4. Т.В.Власова. Физическая география частей света. М.,1966. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Бұл мақалада Азия шӛлдерінің қалыптасу жолдары қарастырылады. 
 
SUMMARY 
The article deals with the ways of formation  of Asian deserts. 
 
 
 
ӘОЖ.332.33:6360.83.314(574) 
ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ САУДА-ЭКОНОМИКАЛЫҚ 
БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
 
Ш.Т.Юлдашева - магистрант, Ш.М.Надыров - г.ғ.д, профессор 
(Алматы қ., Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ)  
 
Аннотация:  мақалада  Қазақстан  мен  Қытай  арасындағы  шекаралық  сауданың 
ерекшеліктерін зерттеудің маңызы артуына байланысты екі  мемлекет арасындағы сауда-
экономикалық  байланыстардың  қалыптасу  тарихы  мен  даму  тенденциялары  және  бұл 
байланыстардағы ШҰАР-ның рӛлі қарастырылып, тауар айналымына талдау жасалған. 
 
Түйін сӛздер: сауда-экономикалық байланыстар, тенденция, шоп-туризм. 
Қазақстан  мен  Қытай  Халық  Республикасының  экономикалық  қатынастарының 
жаңа  тарихы  ӛз  бастауын  ХХ  ғасырдың  80-жылдардан  алады.  1986  жылдың  қаңтар 
айында  ҚХР  мемлекеттік  кеңесі  Шыңжан-Ұйғыр  автономды  ауданымен  Кеңес  Одағы 
арасындағы  сауда  байланыстарын  жаңғырту  туралы  шешім  қабылдады.  Қазақстан  мен 
ҚХР арасындағы экономикалық қатынастардың бастапқы этапта біршама ӛсуі  байқалады. 
Егер  1986  жылы  Шыңжан  мен  Қазақстан  арасындағы  сауда  кӛлемі    3  млн.  долларды 
құраған  болса,  1987ж.  -  11,8  млн.,  1989  ж.  -  45  млн.  долларды  құрады.  Бұл  сауда 
байланыстарының  егемендікке  дейін  де  кең  кӛлемді  болғанын  кӛрсетеді.  1989  жылы 
Шыңжан  мен  Қазақстан  арасында  1989-1995  жж.  арасындағы  кезеңге  экономикалық, 
техникалық  және  сауда  келісіміне  қол  қойылды.  Бұл  келісімде  қарастырылған 
жұмыстардың  ӛзіндік  құны  15  млрд.  долларды,  ал  осы  ӛңірлер  арасындағы  тауар 
айналымын  1995  жылда  220-260  млн.  долларға  жеткізу  кӛзделді.  1991  жылдың  шілде 
айындағы  Н.Назарбаевтың  ШҰАР-ға  сапары  барысында  «Қазақ  КСР  мен  Шыңжан 
арасында байланыстардың даму бағыттары мен негізгі принциптері тұралы келісімге» қол 
қойылады.  Сонымен  қатар,  1991  жылдың  31  шілдесінде  Құлжада  «шоп-туризмді» 
кӛздеген  Қазақстан  мен  ШҰАР  арасында  келісім  орнатылады.  Бірақ,  Кеңес  одағының 
ыдырауымен бұл келісімдегі шарттар толығымен орындалмай қалды. Сӛйте тұрса да, екі 
жақтың сауда-экономикалық байланыстарды дамытуға қызығушылығы айқын байқалды.  
Сонымен,  Қазақстан  мен  Қытай  арасындағы  экономикалық  қатынастардың 
қалыптасу механизмдері мен принциптерінің негізі қаланған кезеңі ретінде ХХ ғасырдың 
80 жылдарын алуға болады. Осы кезеңде екі жақтың сауда-экономикалық және ғылыми-

156  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
техникалық байланыстарды дамытудағы құлшынысы байқалып, Қазақстанның Қытайдағы 
негізгі серіктесі Шыңжан Ұйғыр автоном районы болатыны айқын кӛрінген болатын.  
Шыңжан  Ұйғыр  автономиялық  ауданы  (ӛлкесі)  (ШҰАР)  –  Қытай  Халық 
Республикасының  солтүстік-батыс  ӛңіріндегі  орналасқан  әкімшілік-аумақтық  бӛлініс 
жағынан ең ірі автономиялық аумақ. Орталығы – Үрімші қаласы. Халқының саны – 21,8 
млн.  адам  (2010ж.).  Халық  тығыздығы  жӛнінен  12,5  адам/км
2
  –  Қытай  бойынша  32 
орында. Солтүстігінде Алтай таулары арқылы 52 км. Ресей Федерациясымен, шығысында 
Монғолияның  Баян-Ӛлгей,  Ховд  аймақтарымен,  оңтүстігінде  Тибет  автономиялы 
ауданымен,  солтүстік-батысында  Қазақстан,  батысында  Қырғызстан  және  Тәжікстан 
республикаларымен шектеседі. 
Негізгі  атауы  «Шығыс  Түркістан»,  ал  Шыңжан  (Жаңа  аумақ)  атауы  1877  жылы 
берілген. Еуразия материгінің кіндігінде орналасқан, жер аумағы 1,74 млн. км
2 
 Шыңжан 
Қытай  аумағының  алтыдан  бірін  құрайды.  Шекарасының  ұзындығы  5400  км-ден  асады. 
Жері  оңтүстігінде  әйгілі  Такла  Макан  шӛлі  мен  Куньлун  таулары,  батысында  Тәңіртау, 
солтүстігі  мен  солтүстік-шығысында  Алтай  тауларына  жанасып  жатыр.  Тәңіртаудың 
оңтүстігінде  Тарым,  солтүстігінде  Жоңғар  ойпаты  бар.  Шыңжандағы  750  астам  ӛзендер 
ішіндегі ең ірілері Іле мен Ертіс. Қалғандары – Тарым, Қарашәрі, Үліңгір, Манас секілді 
орташа немесе шағын ӛзендер. Тауларында 18600-ден астам  мұздық бар. Ал 139 кӛлінің 
аумағы 1 км
2
-ге  жетеді.  Суы  тұщы  Бағдаш  кӛлінен    жылына  мың  тоннадан  астам  балық 
ауланады.  Боғда  кӛлі  теңіз  деңгейінен  екі  мың  метрдей  биіктікте  тұр.  Солтүстік 
Шыңжанда  бұдан  басқа  Сайрам,  Қанас  сияқты  тамаша  кӛлдер  бар.  Шыңжан  құрғақ, 
жауын-шашын  аз,  ауа  райы  құбылмалы  ӛлке.  Шыңжанның  38%  жері  ғана  ауыл,  орман, 
мал шаруашылықтарына істетіледі. Егістік жері кісі басына 3,13 мудан (1 га= 15 му) тура 
келеді.  Орманды  жер  кӛлемі  –  1,978  млн.га.  Пайдалануға  болатын  табиғи  жайылымы 
51,310 га-дай [1].  
Шыңжан  пайдалы  ресурстарға  ӛте  бай  ӛлке.  Түрі  жағынан  саны  139  табиғат 
ресурсының 26 түрінің қоры жағынан Қытай бойынша алдыңғы бестікке кіреді. Алтайдың 
алтыны, жақұты, шырымталы әлемге әйгілі. Ӛлкеде энергетикалық ресурстардың да қоры 
ӛте  мол.  Мұнайдың  қоры  20,860  млрд.  т.,  табиғи  газдың  қоры  –10,3  млрд.  м
3
  деп 
мӛлшерленуде. Жалпы ішкі ӛнім (ЖІӚ) 220 млрд юаньды құрайды [2].  
1991  жылдың  желтоқсан  айында  Қытайдың  сауда  және  сыртқы  экономикалық 
байланыстар  министрі  Ли  Ланкин  басқарған  делегация  Орта  Азия  елдеріне  жаңадан 
қалыптасып  келе  жатқан  нарықтық  мүмкіндіктерді  зерттеу  мақсатында  Экспресс-турне 
ұйымдастырды.  1992  жылдың  қыркүйек  айында  Мемлекеттік  кеңес  премьері  Ли  Пэн 
ШҰАР-ды астанасы Үрімшіде бірінші халықаралық жәрмеңке ұйымдастырды. Бірнеше ай 
бойы  Шыңжандың тӛрт  қаласыда  шетелдермен  сауданы  дамыту  үшін  бизнесмендер  мен 
инвесторларға әртүрлі жеңілдікдер енгізілді. 1990 жылдарда ҚР мен ҚХР арасында сауда-
экономикалық қатынастардың негізгі түрі, жоғарыда аталған «Шоп-туризм» болды.  
Бұл  қазақстандықтардың  ҚХР-на  коммерциялық  мақсатта  барып  қайтуы,  яғни,  ол 
жақтан  арзан  бағада  жеңіл  ӛнеркәсіп  ӛнімдерін  сатып  алып  отанда  оны  қымбатқа  сату 
болатын.  «Шоп-туризм»  кейде  туризмнің  бір  түрі  ретінде  де  бӛлінбейді.  Дүниежүзілік 
Сауда  Ұйымының  (ДСҰ)  берген  анықтамасы  бойынша,  басқа  бір  жерге  барып,  ақылы 
жұмыспен  айналыспайтын  кез  келген  адам  саналады.  Екі  ел  арасындағы  бірінші  20 
жылдағы  экономикалық  байланыстарды  қарастырып  отырып,  сандық  және  сапалық 
жағынан  жақсарып  келе  жатқанын  қорытындылауға  болады.  1980  жылдардан  басталған 
мемлекеттер арасындағы экономикалық ӛзара әрекеттер механизмінің барлығының дерлік 
мемлекеттік 
құрылымдар 
арқылы 
ӛткені 
кӛрінеді. 
Ғылыми-техникалық 
ынтымақтастықтың  басымдылығы  бұл  кезеңнің  негізгі  ерекшелігі  болып  табылады.  Ал 
осы  80-жылдардың  ортасынан  бастап  екі  мемлекеттің  экономикалық  ынтымақтастыққа 
ұмтылысын тауар айналымының ӛсуінен байқауға болады.  
Қазақстан  тәуелсіздік  алғаннан  кейін  қазақ-қытай  экономикалық  байланыстарының 
жаңа  кезеңі  басталады.  Осы  кезеңнің  басы  мен  90  жылдардың  ортасына  дейін  екі  ел 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 157
 
арасындағы 
экономикалық 
әрекеттестік 
толық 
либералдылық 
пен 
басқару 
құрылымдарының әлсіз болуымен, соңына қарай тауар-экономикалық ынтымақтастықтың 
белгілерін  сандық  және  сапалық  тұрғыдан  екі  жақты  қатаң  бақылауға  алуымен 
сипатталады. 
Байқап  отырсақ,  экономикалық  кӛзқарас  бойынша  бұл  әрекеттестіктен  Қытай, 
әсіресе, Шыңжан Ұйғыр автономиялық  ауданы кӛбірек пайда алды.  Қазақстанда тоқыма 
және  жеңіл  ӛнеркәсіп  тауарларына  сұраныстың  және  ыңғайлы  факторлардың  болуы 
ШҰАР-да  ӛнеркәсіп  пен  инфрақұрылымның  дамуына  себеп  болды.  Бұдан  басқа,  Орта 
Азия, соның ішінде, негізінен Қазақстаннан шикізатты импорттау арқылы Шыңжан ӛзінде 
ӛңделген  ресурстарды  сыртқа  шығару  мүмкіндігін  күшейтті  және  ел  экономикасына 
айтарлықтай  үлес  қосты.  Қазақстанға  тиген  пайдасына  келсек,  Қытаймен 
ынтымақтастықтың  арқасында  еліміз  тауар  тапшылығын  азайтуға,  қазақстандықтарды 
біршама  жұмыс  орны  және  тұрақты  жалақымен  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  алса  да, 
экономикаға  келген  табыс  мӛлшері  айтарлықтай  кӛрінбеді.  Дегенмен,  бұл  кезеңнің 
басында  болған  мәселелердің  кӛбі  шешімін  таппаса  да,  сауда-экономикалық 
байланыстарды реттеу механизмі жетіле түсті. 
Сонымен  қатар,  Қазақстан  Қытайдың  ШҰАР-дан  басқа  ӛңірлерімен  де 
экономикалық  байланыстарды  орнатуға  кірісті.  2000  жылдың  бірінші  жартысында  Орта 
Азия  елдеріне,  соның  ішінде,  Қазақстанға  экономикалық  ену  Қытайдың  сыртқы 
саясатының  негізгі  элементі  болды.  Бұл,  негізінен,  Қытай  капиталы  негізінде  кӛптеп 
кәсіпорындардың  пайда  болуы,  осы  елдерде  ірі  экономикалық  және  инфрақұрылымдық  
жобалардың құрылуы арқылы жүзеге асты.  
2000 жылдардан кейін Қазақстан-Қытай экономикалық байланыстарының дамуында 
бірнеше тенденциялар байқалады: 
-
 
 Бірге жаңа жобаларды жүзеге асыру; 
-
 
 ҚХР-ның Қазақстанмен энергетикалық байланыстарды дамытуға кӛп кӛңіл бӛлуі; 
-
 
 Сыртқы  сауда  операцияларның  кӛлемінің  ұлғаюы   және  Қазақстанның  сыртқы 
сауда балансының жақсаруы. 
Осы кезеңнің ірі біріккен жобаларына тӛмендегілерді жатқызуға болады: 
-
 
 2003 жылы Қазақстанның батысында ұзындығы 448,8 км, ӛткізу қуаты жылына 12 
млн.  тонна  Кенқияқ-Атырау  құбыр  жолының  қолдануға  берілуі.  Бұл  салыну  туралы 
меморандум  1997  жылы  «Батыс  Қазақстан-Қытай»  мұнай  құбырының  бір  бӛлігі  болуы 
тиіс; 
-
 
 2003  жыл  мамыр  айы  –  CNPC  компаниясы  «CNPC  Ақтӛбемұнайгаз»  ӛндіріс 
орнының  мемлекетке  тиесілі  акцияларын  (25,12%)  150,2  млн.  долларға  сатып  алып, 
компанияның жалғыз иесі болды; 
-
 
 2003  жыл  тамыз  айы  –  CNPC  Сауд  Арабиясының  Nimir  Petroleum  Ltd. 
компаниясынан солтүстік Бозащы жобасының 35%-ын алды; 
-
 
 2004  жыл  17  мамыр  –  Нұрсұлтан  Назарбаев  пен  Ху  Цзинтаоның  Атасу-
Алашанькау мұнай құбырын салу туралы арнайы келісімге қол қойды; 
-
 
 2005 жылы Қытай компаниялары Қазақстан мұнай активтерін алуды жалғастырып, 
сәуір айында CNODC компаниясы «Айдан мұнай» АҚ-ның жалғыз акционері болды. 
Мұндай  жобалар  осы  кезеңнің  соңына  дейін  кӛбейіп,  Қытай  бизнесмендерінің 
Қазақстанға  қызығушылығының  жоғары  екенін  кӛрсетті.  Бұл  кезеңнің  ірі  жобаларын 
қарастыра  отырып,  олардың  біріккен  жобалар  деп  аталса  да,  негізінен  Қытайдың 
Қазақстан мұнайына ие бола бастаған кезеңі екенін байқауға болады. 2000 жылдан бастап 
Қытай  ірі  ӛнеркәсіп  пен  инфрақұрылымға  кӛңіл  бӛле  бастады.  2004  жылдың  қыркүйек 
айында  Трансқазақстан  теміржолы  магистралі  туралы  келіссӛздер  басталып,  құрылысы 
жайлы  меморандумға  2005  жылы  қол  қойылды.  Осы  айда  China  National  Gold  Group 
Association  компаниясы  мен  «Қазақалтын»  (Kazakhaltyn  Mining  Co.  Ltd.)  кен  ӛндіру 
концерны  Қазақстанда  алтын  ӛндіру  бойынша  бірігіп  кәсіпорын  құру  тұралы 
келісімшартқа қол қойды.  

158  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
Қытайдың  энергетиктері  Екібазтұзда  жаңа  ГРЭС  салуда  да  шетте  қалмай,  2006 
жылдың  желтоқсанда  қытайдың  Гуандун  ядролық  энергетикалық  корпорациясы  (China 
Guangdong  Nuclear  Power  Holding  (CGNPC))  мен  қазақстандық  «Казатомпром» 
стратегиялық қызметтестік туралы келісім түзді. Олардың арасында қытайлық АЭС үшін 
ядролық отын және ҚХР дамып келе жатқан атом энергиясын ресурспен камтамасыз ету 
үшін  2007  жылдың  мамырында  стратегиялық  қызметтестікті  тереңдету  мен  кеңейту 
келісіміне қол қойылды. 2007 жылы тамызда ҚХР председателі Ху Цзиньтао Қазақстанда 
сапарымен  болып  қайтты.  Ал  2008  жылдың  сәуірінде  ҚР  премьер  министрі  Кәрім 
Масимовтың Қытайға сапары кезінде «Қазақстан мен Қытай арасындағы шикізаттық емес 
сектордағы  әріптестік  программаларын  жүзеге  асыру  бойынша  іс-шаралар  жоспарына» 
қол  қойылды  [3].  2010  жылы  ҚХР-ның  председателі  Ху  Цзиньтао  Қазақстанға  келіп  5 
пункттен  тұратын  «Қазақстан-Қытай  арасындағы  стратегиялық  әріптестікті  дамыту» 
туралы ұсыныс жасады. 
Ал, 2011 жылдың ақпан айында Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев Қытайға сапар 
шекті. Елбасы екі жақты байланыстарды дамыту барысында  жеткен жетістіктерді жоғары 
бағалап,  екі  ел  лидерлері  Қазақстан-Қытай  әріптестік  байланыстарын  жаңа  сатыға 
шығаруға  үлес  қосатындығын  жариялаған  болатын.Қазіргі  күнге  дейін  жоғарыдағы 
келісімдер негізінде жүзеге асқан кӛптеген жобаларға ӛзіміз куә болып келеміз.  
Бүгінгі  күнде  Қытай  мен  тауар  айналымы  кӛлемінен  Қазақстан Ресейден  кейінгі  2-
орында (ТМД және Шығыс Еуропа елдері арасында). Кедендік статистиканың мәліметтері 
бойынша айналым кӛлемі 2002-2007 жылдар аралығында 1,3 млрд. АҚШ долларынан 9,1 
млрд.,  ал  Қытай  интернет  орталықтарының  деректері  бойынша  тауар  айналымының 
кӛлемі 1994-2004 жж. аралығында 336 млн.-нан 4,498 млрд. АҚШ. долларына дейін ӛсті. 
Екі  ел  арасындағы  тауар  айналымы  жыл  сайын  60%  ӛсуде.  Бұл  кӛрсеткіш  2008  жылы 
17,55  млрд.  доллар,  ал  2010  жылы  20,4  млрд.  долларды  құрады.  Сыртқы  сауда  айналым 
кӛлемі  2003  жылы  3,2  млрд.  доллар,  2005  жылы  –  6,81  млрд.,  2007  жылы-  13,8  млрд. 
долларды құрады. 2010 жылдың қаңтар-қараша айларында Қазақстанның сыртқы сауда 
бойынша  жағымды  сальдосы  28,8  млрд.  доллар,  Қазақстанның  сыртқы  сауда  айналымы 
2012 жылғы қаңтар-қыркүйек айларында 101657,8 млн АҚШ долларын құрап, 2011 жылғы 
қаңтар-қыркүйек айларымен салыстырғанда 10,9% артты [4]. 
2012  жылдың  шілде  айында  ӛткен  Қазақстан-Қытай  сауда-экономикалық 
ынтымақтастық  бойынша  комитетінің  алтыншы  отырысында  2017  жылға  дейін  екі  ел 
арасындағы  тауар  айналымын  40  млрд.  АҚШ  долларына  дейін  ӛсіру  мақсаты  қойылған 
болатын. Осы кезеңде Астана мен Бейжін арасындағы тауар айналымы шамамен 9 млрд. 
АҚШ  долларын  құрап,  күн  санап  ӛсуде.  Бұл  ӛсім  негізінен  мұнай  ӛнімдерін  сатуға 
байланысты  қолға  келуде.  Бір  жарым  млрд.  халқы  бар  Қытай  мемлекеті  Қазақстан 
мұнайының  ең  негізгі  сатып  алушылардың  бірі  болып  есептеледі.  Бұл  үрдіс  ел  ішіндегі 
ӛндірісті әртараптандырып, сапалы дайын ӛнім шығаруды дамытқанша жалғаса бермек. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.Описание Чжуньгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынешнем состоянии, 
пер. с кит. [Н.Я.Бичурина], ч. 1, СПБ, 1829 
2.Китай глазами Казахстанцев. Под редакцией Б.К. Султанова. Алматы, 2012. 
3.http://kz.china-embassy.org 
4.http://www.stat.kz 
РЕЗЮМЕ 
В данной статье расматриваются тенденции развития казахстанско-китайских 
торгово-экономических  отношений  
 
SUMMARY 
The article deals with the development tendency  of  Kazakh-Chinese trade in economical 
relations.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 159
 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: