Ф. Ш. Оразбаева Ғылыми редакторлар
жүктеу/скачать 2,43 Mb. Pdf көрінісі
|
| Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 0 ISSN 1728-7804 ХАБАРШЫ ВЕСТНИК «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки» №4 (46), 2013 ж. Алматы, 2013 Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 1 Абай атындағы Қазақ ҧлттық педагогикалық университеті ХАБАРШЫ «Филология ғылымдары» сериясы №4 (46), 2013 ж. Шығару жиілігі – жылына 4 нӛмір. 2000 ж. бастап шығады. Бас редактор: пед.ғыл.д., проф., ҚР ҰҒА корр.-мүшесі Б.Ӛ. Сманов Бас ред. орынбасары: пед.ғыл.д., проф., ҚР ҰҒА корр.-мүшесі Ф.Ш. Оразбаева Ғылыми редакторлар: филол.ғ.д., проф. Т.С. Тебегенов, филол.ғ.д., проф. С.Ж. Әбішева Редакциялық алқа мҥшелері: филол.ғ.д. Б.Әбдіғазиҧлы пед.ғ.д. С.Б. Бегалиева, пед.ғ.д. Р.Ә. Шаханова, пед.ғ.д., проф. Ж.К. Балтабаева, филол.ғ.д., проф. К.И. Мирзоев, проф. Барри Пол Шерр (АҚШ), филол.ғ.к., доцент Е.В. Казарцев (Ресей), филол.ғ.д., проф. Г.Л. Нефагина (Польша), филол.ғ.д., проф. А.К. Киклевич (Польша), п.ғ.д. Н.И. Ишекеев (Қырғызстан), проф. Спендель Джованна (Италия), проф. Хатрани Алтынчач (Түркия), проф. Мехмет Куталмиш (Түркия), PhD докторы, проф. И.З. Белобровцева (Эстония), пед.ғ.д. Чан Дин Лам (Вьетнам) Жауапты хатшы: филол.ғ.к. А.Д. Ибраева © Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2013 Қазақстан Республикасының мәдениет және ақпарат министрлiгiнде 2009 жылы мамырдың 8-де тiркелген №10109 - Ж Басуға 06.01.2014 қол қойылды. Пiшiмi 60х84 1/8. Кӛлемi 17,0 е.б.т. Таралымы 300 дана. Тапсырыс 328 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13. Абай атындағы ҚазҰПУ Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң «Ұлағат» баспасы Казахский национальный педагогический университет имени Абая Мазмҧны Содержание ТІЛ БІЛІМІ ЛИНГВИСТИКА Тілеубердиев Б.М. Қазақ ономастикасындағы дүниенің (ғаламның) топонимиялық бейнесі................................................. Шаһарман Г.П. Сан есімдерден қосымшалар арқылы жасалған сөздердің мағыналары...................................................... Кажигалиева Гж.А. Об эмоциональной политональности отрицательных предложений в художественных произведениях… Қалибекҧлы Т. Қытай және қазақ тілдеріндегі сӛз тіркесінің анықтамасы туралы........................................................................... Kurmanali A. Yabancı dil eğitiminde motivasyonu sağlama yolları…. Макажанова З.Ш., Искакова А.О. Когнитивная лингвистика: этапы становления и развития……………………………………. Жиренов С.А. Графикалық лингвистика категориялары............ Садырбаева Б.А. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қаратпа антропонимдер................................................................................. . Abdikadyr I.A. The ways of lacunaes from english language into kazakh language…………………………………………………….. Ортаева Э.Қ., Пазилова Б.А. Ш.Мұртаза шығармалары тілінде кездесетін кейбір грамматикалық тұлғалардың қолданылу ерекшеліктері................................................................. Сейталиева Қ.О. Кӛркем мәтінді танудың негіздері................... Искакова А.О. Некоторые проблемы формирования лексического минимума студентов в процессе обучения английскому языку…………………………………………………... Медениева Ж.О. Атаулы сӛйлемдердің құрылымы, тілдегі қызметі........................................................................................................ Әділәлі Ж. Қытай тіліндегі сӛзжасам саласының басқа тіл деңгейлерімен байланысы....................................................................... Езмахунова А.Р. Основные виды семантических реляций в словообразовании китайского языка………………………………... Югай Е.Р. Грамматические категории имени существительного в китайском языке…………………………………………………… Ергазина А.А. Фразеологизмы как отражение национально- культурной языковой специфики народа…………………………... ӘДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ Рахымжанов Т. С.Шаймерденовтің «Ашу» повесіндегі адамгершілік проблемалары............................................................ Асылбекұлы С. О.Бөкеев әңгімелерінің поэтикасы..................... Габдуллина В.И., Абишева С.Д. Сотрудничество в действии. Вторая международная научно-практическая конференция «Русская словесность в России и Казахстане: аспекты интеграции».............................................................................................. .. Таңжарықова А.В. М.О. Әуезов шығармаларындағы этно- фольклорлық сарындар..................................................................... 3 6 11 16 19 22 27 31 34 37 40 42 46 48 52 55 59 63 68 71 74 76 81 88 91 Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 2 ВЕСТНИК Серия «Филологические науки» №4 (46), 2013 г. Периодичность – 4 номера в год. Выходит с 2000 года. Главный редактор: д.пед.н., проф., член-корр. НАН РК Б.У. Сманов Зам. гл. редактора: д.пед.н., проф., член-корр. НАН РК Ф.Ш. Оразбаева Научные редакторы: д.филол.н., проф. Т.С. Тебегенов, д.филол.н., проф. С.Ж. Абишева Члены редколлегии: д.филол.н., проф. Б.Абдигазиулы д.п.н. С.Б. Бегалиева, д.п.н. Р.А. Шаханова, д.п.н., проф. Ж.К. Балтабаева, д.филол.н., проф. К.И. Мирзоев, проф. Барри Пол Шерр (США), к.филол.н., доцент Е.В. Казарцев (Россия), д.филол.н., проф. Г.Л. Нефагина (Польша), д.филол.н., проф. А.К. Киклевич (Польша), д.п.н. Н.И. Ишекеев (Кыргызстан), проф. Спендель Джованна (Италия), проф. Хатрани Алтынчач (Турция), проф. Мехмет Куталмиш (Турция), доктор PhD, проф. И.З. Белобровцева (Эстония), д.п.н. Чан Дин Лам (Вьетнам) Ответственный секретарь: к.филол.н. А.Д. Ибраева © Казахский национальный педагогический университет им. Абая, 2013 Зарегистрировано в Министерстве культуры и информации РК 8 мая 2009 г. №10109-Ж Подписано в печать 06.01.2014. Формат 60х84 1/8. Объем 17,0 уч-изд.л. Тираж 300 экз. Заказ 328 050010, г. Алматы, пр. Достык, 13. КазНПУ им. Абая Издательство «Ұлағат» Казахского национального педагогического университета имени Абая Базылова Б.К. Механизм портретирования в структуре романа……………………………………………………………. Әміренов Ә.Д., Сағынаева Г.Ә. Тәуелсіздік аңсарындағы қазақ поэзиясы................................................................................... Әбдіқалық К., Төлегенова Ғ. Ғұмар Қараш және «Аға тұлпар».... Ескендиров Н.Р. Фольклорлық аңыздардағы дала артистерінің комедия жанрындағы шығармашылығы......................................... Тайманова С. Сәнімкүл Желдербаева поэзиясындағы ұлттық дәстүр................................................................................................ . Тоқшылықова Г.Б. Кхмер әдебиетінің жанрлары...................... Әлібекқызы А. Қазақ әдебиетіндегі дәстүрлі қазақ әйелдерінің бейнесі мен С.Елубайдың «Ақ боз үй» роман-трилогиясындағы хансұлу бейнесі.......................................................................................... ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИКИ И МЕТОДИКИ Оразахынова Н.А., Кенжебаева Г.М. Әдебиет пәнінен «Сатылай кешенді оқыту» технологиясымен оқушыларды шығармашылыққа баулу.................................................................. Кажигалиева Г.А. О текстоцентрическом подходе к преподаванию русского языка как неродного в педагогическом вузе…………………………………………………………………. Тойбаева Ж. Журналистік білім берудің заманауи талаптары... Нәсіпқазы Е., Жұмабеков Қ. Ж. Мультимедиялық құралды мәдениетаралық қарым-қатынас арқылы біліктілікті дамыту жолдарының көздері......................................................................... Ибраева А.Д. Жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетін оқытудың кейбір ерекшеліктері...................................................... Стамғалиева Б.К. Мектепалды даярлығында балалардың тілдік құзыреттілігін қалыптастырудағы көркем шығарманың рөлі..................................................................................................... . Сахова А.Т. Оқушыларды шығарма жаздыруға үйрету арқылы табысты оқытуға қол жеткізу........................................................... Талдыбаева А.Қ. Тәрбие негізі – ұлттық құндылықта................ Нәсіпқазы Е., Жұмабеков Қ.Ж. Мәдениетаралық коммуникативтік біліктілікті дамытуда мультимедиялық құралды қолданудың әдіс- тәсілі...................................................... ЖУРНАЛИСТИКА Тойбаева Ж. Телеарналардағы мәдениет және мемлекеттік тіл. 94 98 103 105 109 114 115 118 120 122 126 128 132 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің 2012 жылғы 10 шілдедегі №1082 бұйрығы негізінде Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысының «Филология ғылымдары» сериясы ғылыми жұмыстардың негізгі нәтижелерін жариялайтын басылымдар тізбесіне енгізілген. На основании приказа №1082 от 10 июля 2012 года Комитетом по контролю в сфере образования и науки Республики Казахстан Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки» внесен в перечень изданий для публикации основных результатов научной деятельности. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 3 ТІЛ БІЛІМІ ЛИНГВИСТИКА ӘОЖ 81 373.2 Б.М. Тілеубердиев – М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемелекеттік университетінің профессоры, ф.ғ.д. ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫНДАҒЫ ДҤНИЕНІҢ (ҒАЛАМНЫҢ) ТОПОНИМИЯЛЫҚ БЕЙНЕСІ Түйіндеме: Бұл мақалада қарастырылған мәселе концепт үлгісінің тілдік бірліктерінің жүзеге асу жолдары және әлемнің шынайы суретін жасау. Нақты әлемнің және болмыс бейнесінің көптеген ойлау түрлерінің белгісі концепт болып табылады. Халық мәдениеті рухани мәдениет концептілері көмегімен сақталған және берілген. Концептілер алғашқы мәдени құрылымдар бола тұра, жеке тұлғаның ой-есін қоршап тұрған мәдени болмыстың бейнесін қалып-тастырады және құнды әлем картинасын құрады. Тірек сөздер: топонимиялық тұлға, ономастика, семасиология, когнитивтік Аннотация: В статье рассматривается пути реализации типов концепта языковыми единицами, создающими реальную картину мира, показывается их модель структурной системы. Сигналом конкретного мира и множества мыслительных форм отражения действительности является концепт. Культура народа сохранена и передана с помощью концептов духовной культуры *1+. Являясь первичными культурными образованиями, концепты форми-руют в сознании индивида образ окружающей его культурной действительности, составляя ценностную картину мира. Ключевые слова: топонимическая личность, ономастика, семасиология, когнитивная Abstract: Ways of realization of concept typesby means of language units, which create the real picture of the world are considered. The model of the structural system is shown in the article as well. The signal of concrete world and set of cognitive forms of reflections of reality is the concept. The culture of people is preserved and transmitted with the aid of the concepts of spiritual culture [1]. Being primary cultural formations, concepts form in the consciousness of individual the means of his surrounding cultural reality, composing the value picture of peace. Keywords: Toponimical personality, onomastics, semasiology, cognitive Дүниенің топонимиялық кӛрінісі тілдік сана болмысынан, этностық таным тұрғысынан қарастырылуы керек. Тілдік санада кеңістік жӛнінде ұғым әр тарихи дәуірлерде қалыптасқан, сол дәуірден кӛрініс беретін ментальдік ұстанымдар, когнитивтік түсініктер жүйесі бар. Сонымен қатар әр топонимикалық тілдік тұлғада географиялық кеңістік жӛнінде ӛз ментальді-топонимиялық түсініктері (стереотиптері) бар және ӛзіндік сӛз қорында бір бӛлігі ретінде топонимиялыққор (лексика) жинақталған. Ономастикалық ғылыми әдебиеттерде жеке тілдік тұлғаның топонимиялық қорын (лексиконын) «топонимикон» деп атайды, ал сол қордың иесін топонимиялық тұлға, яғни «топонимическая личность» деген терминмен атайды: жеке топонимикалық тұлға ӛзіндік топонимиялық дүниенің бейнесін, фрагментін құрайды, сӛйтіп тілдік санасында, жадында орнықтырылады. Әр топонимикалық тұлғаның топонимиконы кеңістік ӛрісі жағынан да, топонимиконға енген топонимдердің құрамы мен саны жағынан да әр түрлі болып келеді. Кейбір тек тілдік (топонимикалық) тұлғаның топонимиконы тар, топонимикалық қоры кедей, аялық білімі аса кең емес болатын болса, керісінше басқа топонимикалық тұлғаның топонимиконы, яғни топо-нимикалық (лексикалық) қоры да оған қатысты лингвоментальді ӛрісі де ӛте бай әрі кең болып келеді. Этностың дүние кӛрінісін белгілейтін топонимиялық бейнесі жеке адамдардың этнос ӛкілдерінің ғаламды (дүниені) суреттейтін топонимиялық кӛріністерінен құралады. Осы тұрғыдан қарайтын болсақ, этностың ғаламды бейнелейтін топонимиялық кӛрінісін жеке Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 4 тұлғалардың дүниені бейнелейтін топони-миялық кӛріністерінің жиынтығы деп те түсінуімізге болады. Сонымен, ғаламның топонимиялық бейне-сін, кӛрінісін этносқа, ұлтқа, халыққа қатысты және жеке адамға, топонимикалық тұлғаға, ұлт ӛкіліне қатысты ретінде екі тұрғыдан қарастырып, сипаттауымызға болады. Қоршаған ортаны танып дүниенің топонимиялық бейнесін суреттеуде негізгі бірнеше ұстанымдар, яғни қағидалар арқылы жүзеге асырылады. Кеңістікті танып, игергенде, сол тану, игеру нәтижесін тілде, яғни топонимияда белгілегенде Л.И. Дмитриеваның кӛрсетуінше үш қағида «жұмыс істейді»: ол қағида-ларды топонимикалық тұлға санасындағы ментальді модель деп те атауымызға болады – бағыт-бағдарлық (маршруттық) модель, шеңберлік (радиальдік) модель, тұрмыс-тіршіліктік кеңістік моделі [1, 22]. Адамзат қауымындағы ең алғашқы топонимдердің пайда болуы осы маршруттық моделдің арқасында, негізде іске асырылды деп жорамалдауымызға болады. Басқашалап айтсақ, ежелгі адам кеңістікті игеру барысында кӛкӛніс, жеміс-жидек, шӛп тамырларын іздеп, жүру бағыттарын салғанда географиялық нысандарды атай бастаған. Кӛшпенділерге тән мал жаю, малмен бірге кӛшіп-қону шаруашылық тұрмыс тіршілігінде кеңістікті игеру, тану, нысандарын атау осы бағыт-бағдарлық (маршруттық) модель арқылы іске асырылды. Ең алғашқы немесе негізгі топонимиялық кӛрініс (бейне) кӛшіп-қонып, кеңістікті танып, игеріп жүргендегі дүниенің топонимиялық бейнесі болып саналуы керек сияқты. Бағыт-бағдарлық модель негізінде кеңістікті танып, игеріп, нысаналарын атап отырған адам (этнос) дүниенің тӛрт тұсын және ӛзінің соған қатысты атап отырған географиялық нысандарын бағдарлауы қажет еді. Осы уәждік негізге байланысты дүниенің (ортаның) топонимиялық бейнесінде бірқатар геогра-фиялық терминдермен (апеллятив) жер-су аттары пайда болды. Кӛне түркілік және қазақ қауымдарында дүниенің горизонтальді кеңістік моделі тӛртбұрышты (тӛрткүл) болып танылған: сол себепті география-лық бағдарлауда «оң-сол», «алды-арты», «оң-теріс» сияқты түсініктер қолданылған. Сонымен қатар біздің ойымызша, маршруттық модельде кеңістікті немесе географиялық объектілерді атауда, тануда (тілде, санада бекітуде) адам ӛз дене мүшелеріне қатысты ментальді түсініктерді қолданған кӛрінеді. Осы үрдісті біз географиялық апеллятивтер құрамынан және топонимияда кездесетін анатомиялық (соматикалық) атаулардан байқауымызға болады. Қазақ топонимдері мен апеллятивтер құрамында тӛмендегідей анато-миялық терминдер кездеседі: бас, тӛбе, аяқ, ауыз, табан, қойын, бауыр, кӛз, мұрын, арқа, тӛс, қабырға, бет, қабақ, тамақ т.б. Кеңістікте орналасқан табиғи объектілерді бағдарлап айқындауда, географиялық нысандардың ӛзін сипаттауда адам немесе жануарлардың дене мүшелерінің орналасу тәртібіне сүйену – адамдардың ментальді түсініктерін кӛрсетеді. Сол танымдық түсініктер аясында қоршаған орта, оның нысандары жалпы айтқанда адамға, адам немесе жануар дене мүшелеріне ұқсатылған. Осыған қарағанда әлемді тану процесі, әлемнің тілдік кӛрінісі, соның ішінде әлемнің топонимиялық кӛрінісі адамның ӛзінен басталады, яғни адам – дүние құрылымының моделі, үлгісі болып табылады. Тілдің дүниетанымдық кӛріністері кӛбінесе адамның ішкі дүниесі сияқты адамға қатысты сӛздер арқылы кӛрінеді. Адами танымды сипат-тауда соматикалық тіркестер – бас, аяқ, кӛз, құлақ, тамақ, мойын, іш, ӛкпе, ми, тырнақ, тіл, бет, жүрек, сүйек, тән, қан, арқа т.б. Бұлар – географиялық терминдердің де құрамында кӛптеп кездеседі және семасиологияның ұқсату заңына байланысты апеллятив терминдерге алдеқашан айналып кеткен адами таным негізінде екінші рет атау болған сӛздер. Қоршаған ортаны, кеңістікті бағыттық тану моделіндегі дүниені адамиландыру, антропоморфыландыру кӛне адамдардың (қоғамның) мифтік, мифопоэтикалық танымына, мифтік санаға да байланысты болған. Ежелгі замандарда орын алған мифтік сана бірден толығымен жойылып кетпейді, оның сарқыншақтары күні бүгінге дейін жеткен. Қазақ топонимиясын-дағы жоғарыда аталған анатомиялық географиялық терминдер мен топонимдер соның тілдік кӛріністері. Кеңістікті тану, тілдік (апеллятивтік және онимиялық) бірліктермен қоршаған ортаны (кеңістікті, оның нысандарын) белгілеу (таңбалау) жоғарыда корсетілген бағытта да іске асырылады. Осы үрдістің тілдік нақты айғағы ретінде тӛмендегідей жер-су аттарын мысал ретінде келтіруге болады: Сарыарқа, Арқалық, Алғабас, Мұзарт, Қарауыз, Аяққамыр, Бастӛбе, Бауыр, Тасбел, Сарыбет, Қарабүйір, Табан, Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 5 Мойынды, Қазақ, Иекті, Кӛзбұлақ, Кіндікті, Еренқабырға, Маңдайтас, Тӛскейбет, Мибұлақ т.б. Дүниенің топонимиялық бейнесін суреттеудегі бағыт-бағдарлық таным моделінде тек қана кӛлемі шағын келетін кеңістікке тән микротопонимдік атаулар ғана қолданылмаған, осы бағыттық модель аясында біздің пікірімізше, ӛте үлкен, кӛлемді географиялық нысандар да атау объектілеріне айналған. Мәселен, Арқа (Сарыарқа) атауының түрлі этимологиясы бар – соның бірі: тарихи мәні бар – «артымыз-дағы ел», «арт жақта орналасқан жұрт» дейтін болсақ, дегенмен арқа апеллятивінің түпкі мағынасы анатомиялық арқа (жон арқа, «спина») деген сӛзге тірелетін сияқты. Сол Ұлы Жонның (Сары Арқаның) шығыс бүйіріне кӛне қазақтар Ерен Қабырғаны орналастырған, яғни Тянь-Шань тауына сондай атау берген [2,165]. Әлемнің топонимиялық кӛрінісіндегі атауыштық процесінде орын алған радиальді (шеңберлі) модель, қағида тӛмендегі ерекшеліктерімен белгіленеді. Кеңістікті радиальді модель тұрғысынан құрылымда-ғанда кеңістіктің ортасы, кіндігі және сол кіндіктен: этникалық, семантикалық рухани т.б. орталықтан бірінен кейін бірі орналасқан шеңберлей келген кеңістіктерден құрылады. Қазақ мифологиялық дүние-танымында Кӛктӛбе, Қазығұрт, Байтерек немесе басқа да киелі табиғи нысандар жер кіндігі, жер ортасы болып табылады. Сол жер кіндігінде қазақ халқының ел ортасы, атамекен шеңберін кеңістігін құрайтын тау, ӛзен, бұлақ, дала, ағаш-орман, сай-сала т.б. географиялық нысандар орналасқан. Рухани, этникалық орталықтан алыстай келе кӛп жағдайда жау, жат болып келетін танымайтын, бӛгде кеңістіктер орналасқан. Жорыққа немесе саяхатқа шыққан эпикалық ертегілік кейіпкерлер жат елдерде, алыстағы кеңістіктерде жалмауыз, мыстан, албасты, дию, перілермен кездеседі. Топонимиялық танымдағы радиальді моделде «алыс» - «жат, жау», ал «жақын» - «ел, жұрт» деген ментальді-топонимиялық түсінік-терді топонимиялық атаулар арқылы да білдіре білген. Әр топонимикалық тұлғада жүрегіне ыстық естілетін, мәңгілік жадында қалатын атамекен атаулары бар десек, артық айтпаған болар едік. Атамекен атаулары кіндік қаны тамған, балалық шағы ӛткен, еш уақытта ұмытылмас, қимас Отанының, ата жұрты-ның символы іспеттес екені баршамызға аян, сол себепті осындай киелі ұғым қазақ топонимиялық әлем кӛрінісіне тән деп айтуымызға болады. Алыстағы жат жерлерді, жат елдерді топонимияда белгілеу үшін Барсакелмес, Итжеккен, Балқантау, Ұрым, Қырым т.б. топонимиялық атауларды қазақтар қолданған. Жоғарыда келтірілген жер-су аттары біріншіден, алыс», «алыстағы жер» деген ұғымды білдіреді, екіншіден, Барсакелмес және Итжеккен атаулары жағымсыз коннотацияға ие болған болса, Балқантау, Қырым топонимдері жағымды коннота-цияларға ие деп айтуымызға болады. С.Қондыбай: Балқантау – алыста жатқан қиял белгісі, құпиялық пен киеліліктің метафорасы дей келе, географиялық кеңістікте реальді Балқан таулар бар екендігін кӛрсетеді: «Гора, часто используемая в фольклоре как метафора отдаленности, таинственности и сакральности. У казахов сохранился только отрывок древнего стихотворного текста. Барар жерің Балқантау, Ол да біздің кӛрген тау. Қазақ танымындағы кеңістікте топонимдер арқылы құрылымдаудың тағы бір дерек белгісі мына бір тұрақты сӛз тіркесінен аңғарылады: Ұлың Ұрымға, қызың Қырымға кетсін. Дәстүрлі танымда Ұрым да (кейде – Үрім), Қырым да – алыс, жетуі қиын шалғай жер мен ел. Әдетте, ғылыми әдебиеттердің ӛзінде ұрымды кӛне Рум (Рим), ал Қырымды Крым түбегімен сәйкестіндіреді. С.Қондыбай еңбектерінде мифоэпикалық Ұрым мен Қырымды жоғарыдағыдай сәйкестендіру қате екені кӛрсетіледі. Мәселен, Ұрым жӛнінде С.Қондыбай былай жазды: «Никому не пришло в голову, что у древних тюрков и их потомков в мифопоэтической системе существовал другой, архаический Рум – Урум. Образ подобного Урума сохранился в протобулгарской традиции. По-видимому, булгарский Урум в VІ-ХІІ веках локализовался в Северо-Кавказском регионе, в Покубанье и на Таманском полуострове, где в VІ-VІІ веке существовало протобулгарское государство, например, Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 6 название страны Урум, зафикси-рованное в надписях Культегина (VІІІ век) связано именно с тюркоязычными булгарами (утригуры и кутригуры) [3,239]. Термин «Крым» не имеет ничего общего с реальным географическим объектом, полуостровом Крым», - деп жазады С.Қондыбай [3,165]. Осы зерттеушінің пікірінше, Үстірттің кӛне атауы Қыр болған, ХІV ғасырда Үстірт (Маңғыстау) аймақтарында алғашқы қазақ қауымы («есен-қазақтар») қалыптасқан, сол ортадан шыққан батырлар Қыр (Қырым) батырлары – «Қырымның қырық батыры» атанып, Үстірт-тің бастапқы атауы (Қыр) ұмытылып, Қырым - ӛте алыста жатқан жер, ел деген топонимиялық ұғым пайда болған. Бағыт-бағдарлық топонимиялық модель бойынша құрылымданған кеңістікте тағы да қазақ халқына кеңінен танымал Жиделі Байсын, Жерұйық сияқты топонимдер бар. «Алпамыс» эпосында Жиделі Байсын Алпамыстың, қоңырат елінің ата жұрты. Жиделі Байсын жер атауы Ӛзбекстандағы Сурхандарья облысы Байсунтау ӛлкесінде кездеседі. Жерұйық топонимінің географиялық орны, мекені белгісіз, себебі бұл топоним мифотопоним, яғни мифтік, қияли жер-су атаулар қатарына жатады. Жерұйық – киелі жер, ұйық – кӛне түркі тіліндегі ыдук («киелі») («ыдук йер-суб» - «киелі жер-су») сӛзінің фонетикалық варианты. Жоғарыдағы дерек-келтірімдерді есепке алатын болсақ әлемнің топонимиялық кӛрінісінде кеңістік бағыт-бағдарлық модель екі түрлі тұрғыда берілген: шағын аумақтағы кеңістік (маршруттық саяхат, мал жаю, кӛшу-қону барысындағы) және орасан кең, аумақты геокеңістік (Балқантау, Итжеккен, Ұрым, Қырым, Барсакелмес, Жиделі Байсын, Каф (Қап) таулары т.б.). Ментальді топонимиялық құрылымдағы кеңістіктің осы екі түрі де топонимиялық кӛріністің шеңберлі (радиальді) типіне де жатқызуға болады, себебі кіші кеңістік (кеңістіктіктер) шағын радиустағы «атажұрт, атамекен» кеңістігіне жатады, ал үлкен кеңістіктің шет шекарасында немесе одан ары «жат территория» немесе «мифтік кеңістіктер» орналасқан. Тұрмыс-тіршіліктік (болмыстық) кеңістіктің әлемнің топонимиялық кӛрінісіндегі берілуі, яғни құрылымындауы ӛз ерекшеліктерімен, ӛзгешіліктерімен айқындалады. Осы модель бойынша кеңістікті ментальді ӛрісте құрылымдау, құрамдау шаруашылық факторының ықпалына, әсеріне байланысты болып келеді. Географиялық кеңістікті, ортаны тілдік санада және тілдің ӛзінде (лексикада, топонимияда) белгілі бір дискретті нысандарға, бӛлшектерге айқындап бӛлу, атау, тану, игеру, тілдік және ментальді айналым-ға енгізу жоғарыда аталған экстралингвистикалық, лингвистикалық т.б. кӛптеген факторларға байланыс-ты екені мәлім және кеңістіктің ландшафттық ерекшеліктеріне де қатысты екені дау туғызбайды. Басқаша айтқанда, кеңістік жүйелі түрде ӛзінің санадағы ментальді кӛрінісін және тілдегі топонимдік (лексикалық) құрамын, келбетін кӛрсете алады. Осы бүгінге дейін қазақ топонимика саласында жүргізіліп келе жатқан барлық дерлік зерттеулер негізінен топонимдердің тілдік (лексикалық, яғни топонимдік) кӛрінісін айқындап, сипаттап келеді, ал когнитивтік ономастика (топонимика) қағидалары бойынша кез келген ономастикалық бірліктер жүйесінің ментальді, когнитивтік (ой-санадағы) кӛрінісі, болмысы бар. Кеңістікке қатысты ментальді және тілдік кӛріністер бір-бірімен ӛзара изоморфтық түрде байланыс-қан, яғни кеңістіктің тілдік кӛрінісі ментальді (когнитивтік) болмыстың айнасы, айғағы іспетті болса, ментальді (тілдік ой-санадағы) кӛрініс ӛз таңбасын, бедерін кодталған түрде тілде, яғни топонимиялық (лексикалық) жүйеде тайға таңба басқандай қалдырған. Топонимиялық жүйенің онтологиялық болмысы заңды түрде оның ментальдік қызметімен, болмысымен біте қайнасып бірлескен, сондықтан да топони-миялық жүйенің сол тілде сӛйлеушілер санасында ӛз орны бар. 1 Дмитриева Л.М. Онтологическое и ментальное бытие топонимической системы (на материале русской топонимии Алтая): Автореф. дис... д-ра филол. наук. – Екатеринбург, 2003. – 48 с. 2 Керимбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронимии Казахстана: Автореф. дис... канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1988. – 24 с. 3 Кондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. - Алматы: Нурлы Алем, 2005. – 272 с. жүктеу/скачать 2,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|