Ф. Ш. Оразбаева Гылыми редакторлар
This article deals with the process o f development o f the genre o f the novel o f Kazakh prose in the XXI
жүктеу/скачать 6,09 Mb. Pdf көрінісі
|
This article deals with the process o f development o f the genre o f the novel o f Kazakh prose in the XXI century.Also the development direction o f modern genre o f a novel, the historical novel, colourful features o f novels are written in the direction o f postmodernism and it is discussed and recognized as a century novelty. Here the works o f authors are described in details in searching the creation, ways o f using the historical theme, and their decoration in today's novels.The article being guided with the theoretical conclusions was written by scholars, such as S. Kirabaev, Sh. Eleukenova, D. Iskakov. The research object o f the article is the novels o f the authors: K. Muhambetkali "Tar kezeng", S. Dosanov "Kylburau","Uyyk", D. Amantay "Gulder men kitaptar", A. Kemelbaev "Munara". In total, the role o f these novels is defined in the development trends o f modern Kazakh genre o f novel, their theme, idea, content and colourful features. K eywords: literary process, a novel, historical cognition, colourful solution, postmodernism. УДК 821. 512. 122 (091) М. ДУЛАТОВ 0 Л Е Щ Н Д Е П М ЕМ ЛЕКЕТТ1К ДУМА М ЭСЕЛЕС1 К.С. Э бдщ алы к - ф.г.к., профессор м.а., цазац эдебиет1 кафедрасы, ЦазМемЦызПУ Ф.Н. А дылбекова - 2-к. магистранты, ЦазМемЦызПУ Туйшдеме. Бул макалада улт тагдырын шешетш Мемлекетпк Дума туралы туспалдап жетюзген Мipжакып Дулатовтыц елещ сез етшедь Акынныц ыза кеп барынша мысал аркылы сипатталган бул елещнщ сыры осы уакытка дешн ашылмаган. Патша ею меп, оныц саясатын сынап кана коймай, Мемлекеттiк Дума мэселесш де кетере бiлген елецнщ сыры бул макалада алгаш ашылып отыр. Сондай-ак мунда улт, жер жагдайына катысты Э.Бекейханов сынды алаш кайpаткеpлеpiнiц макалалары мен тарихи деpектеpдi негiз ете отырып, Мipжакып Дулатов елещнщ басты идеясы толыкканды айкындалып отыр. Патша Yкiметiнiц кол астындагы отар елдерге керсеткен зэбipiн тYpлi ацдардыц бейнесi аркылы жумбактап берген акынныц непзп мураты да мунда алгаш зерделенш отыр. Автор елецде ез дэуipiнiц тарихи шындыгынан хабардар енп кана коймай, казак зиялыларыныц жер мэселесiн шешудегi умтылысын да баяндаган. Тарихи деректер негiзге алынып, елецнiц идеялык мазмуны жYЙелi талданады. III Думага катыстырылмаган казактар тарихынан сыр шерткен бул елецнен акынныц не себепн жумбактап беpгенiнiнiц м эш с де терец ашылады. Кiлт сездер: Мемлекетпк Дума, тус, туспалды, куши ацдар, хайуан, замана, бейнелi, саясат, элеуметтiк мэселе, астарлы сез. Тарихка кез жiбеpсек, «1905-1907 жылдар Казакстанныц саяси емipi мен улттык интеллигенцияныц тарихында I жэне II Меслекетпк Думага (бYкiлpоссиялык парламент - авт.) сайлауга дайындык пен оны етюзуге байланысты окигалар еpекшелендi» [1,40]. Сондай-ак 1906 жылгы Мемлекеттiк I Дума да, 1907 жылгы II Дума да патша эмipiмен кушпен таратылганын, 1907 жылы II Думаны тараткан патшаныц 3 июньдегi жарлыгы казак сынды бipкатаp улттарды сайлану кукынан айырганын да тарих дерек кездершен бiлемiз. Бул туралы Элихан Бекейхановтыц «Yшiншi Дума hэм Казак» («Казак», 1913, №9) макаласында да былай ашып айтылган: «1907-iншi жылда 3- ншi июньде екiншi Дума куылып, ендi келер думаларды сайлауга «3^™i июнь Законы» шыкты. Бул Закон бойынша бYтiн казак халкы депутатсыз калды. Казак халкы надан, Думада депутаттык буган кол емес дедЬ>. Осы тарихи окигалардыц шындыгы XX гасырдыц басындагы улт зиялыларыныц шыгармаларында ашык та, астыртын да керш с тауып отырды. Солардыц iшiнен Мipжакып Дулатовтыц шыгармасын сез етейiк. 1911 жылгы «Оян, казактыц» екiншi кайта басылымына М.Дулатов «Жумбак» атты мысал елещн кipгiзген. 0лецнiц соцгы шумагында акын: 106 Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж. Ойыца халай келсе, солай тYсiн, Сыртын керш хур хойма, ацгар iшiн. Эндегiмдей айтуга хаймыгамын, Секiлдi едi осылай керген тYсiм [2,145],- деп туспалдап айтхан ойларыныц iшiне Yцiле харап, сырын ашуга шахырады. Рас, патша Yкiметiнiц хазах халхын отарлых езгiге алуын, хаты гездтн керген тYC кYЙiнде жеткiзген шыгар десек, «ецiмдегiдей айтуга хаймыгамын» деп бар шындыхты жайып сала алмайтындыгында жэне оны жэй гана керген тYCке балап астыртын жазуында хандай хупия бар едi. Сондай-ах, «Алашордашыл уйым мYшесi» деген айыппен хуFын-сургiнге ушыраган Торгай ахындарыныц бiрi эрi замандасы Элмухаммед Оспанулыныц «Катар-хурбы хазах жастарына» елецiндегi: ...Сералин, Байтурсынов, Дулатовтыц, Жаны ашып, жазган эуел жумбагын шеш,- деген жолдары да Мiржахып Дулатовтыц осы жумбагын шешуге умтылдыра тYседi. «Жумбах» елецiнiц сыры туралы белгш галымдардыц ецбегiнде не айтылды екен? Р.Нургали «Казах эдебиетiнiц алтын гасыры» деген ецбегiнде «Туспалмен, эзш-халжыцмен жазылган «Сулу хызга», «Балдызга» ^ ш елец), «Алаш» партиясына хосылган ахынга», «Мiржахыптыц хайтарган жауабы», «Жумбах», «Кара хус Ьэм адам» елецдерi ахын талантыныц юморлых, сатиралых хырларын керсетедЬ> [3,70] деумен шектелсе, С.Кирабаев «Оян, хазахтыц» екiншi басылымында (1911) юрген «Жумбах» атты мысал елецде Мiржахып отар елдердi билеудегi патша Yкiметiнiц шексiздiгiн, хатыгездiгiн жумбахтап, керген тYC кYЙiнде жеткiзедi. Онда ац патшасы арыстан мен оныц уэзiрлерi айдаЬар мен жолбарыстыц мацына басха жыртхыш ацдарды жиып алып, езге момын жануарлармен есептейтiн, шагым айтханын жазалайтын мiнездерiн шенейдi» [4,366-367] деп елец идеясына жалпы шолу жасайды. Ягни, хазах тарихындагы кейбiр жайттарды жумбахтап берген ахын ойы толых ашылмай халган. Т.Кэкiшулыныц «Элец - махала емес, сондыхтан оныц туспалдаганын тарихи деректермен байланыстыру шарт» [5,68] деген хагидасын еске устай отырып, ендi ахын «жумбагыныц» сырын угуга умтылыс жасайых. Рас, мунда турлi ацдарды мысалга ала отырып, патша Yкiметiн сынга алады. Ьэр турлi бiр тYбекте ац жайлаган, Арыстанды бастых хып хан сайлаган. АйдаЬар, жолбарыстан уэзiрi бар, Батырдыц хайратына жан тац халмаган,- деп, ец алдымен ахын елдi билеп турган патшаны - арыстанга, уэзiрлерiн - айдаИар, жолбарысха тецеп алады. Дос болган пш мен хасхыр жэне барып, Ьэр турлi сый, зиафат ала барып. ^ ш т ацныц бэрi езше хараган соц, Аузына тYCкен басха ац домаланып. Ахын жыртхыштарга « ^ ш т ацдар» хатарына жататын пiл, хасхырлардыц дос болып хосылганын, оларга елштеп басха ацдардыц ездiгiнен хосылуга барганын жахтырмай ескертедi. Сейтiп, сый- сияпат, пара берпзу архылы патша '^ м етш е жагымпазданган ел билеушiлердi, кYштiнiц элшзге керсеткен ектемдiгiн ашып керсетедi. Бул арыстан мэнзилшде мекен еткен, Канша ацныц хаИар етiп ханын теккен. Болса да ханша гайып бетке айта алмай, КYцкiлдеп усах ацдар журген шеттен. Арыстаннан усах ацдар не кермеген... Патша Yкiметiнiц хол астындагы отар елдерге керсеткен зулымдыхтарын эшкерелеуде олардыц хорыхханнан басшылыхха харсы ашых ештеце айта алмайтындыгын, айтар болса «не халды ол байхуста ецщ елмеген» деп ащы шындыхты керсетш бередi. Одан эрi басха жерде де азырах ацдары мен арыстаны, олардыц зацдарында эдiлдiк бар екендш баяндалып, элгi арыстанныц <^аламга мэшhур ацныц ханы атанып, дYниеден сол есiммен етейiн деп» сол «енерлi ханга» согыс ашханы, алайда ол шайхаста жецiлiске ушырагандыгы суреттеледь 107 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(51), 2015 г. «Аз ацдар кеп ацдарды жещп кетш, Жершен алды арыстанныц конысты бул» дегенде, акынныц жумбактап айтып туpFан бул соFысы орыстардыц бipiншi тецкерю, яFни, 1905-1907 жылдаpдаFы шаруалар мен жумыскерлердщ патша укiмeтiнe, II НиколаЙFа карсы шыккан буржуазиялык демократиялык революциясы болуы мумкiн деп шамалаймыз. 0йткеш елец мазмунында одан эpi арыстанныц етюзген уш тойы жумакталады. Ал сол «тойдыц» болуына басты себеп осы кетершю eкeнiн тарихтан бiлeмiз. «Арыстанды карап турып маскаpалаFан» аз андаpFа келсек, олардыц «Бул ацдар сурша Fана макар екен, Fайpатлы hэм шаЬар екен» деп сипатталуы кeтepiлiстe жeцiскe жеткен карапайым жумысшыларды eлeстereдi. Отырып бip кун арыстан ой кылыпты, Халык жинап тэубе кылып той кылыпты. «Киянат куш т элсiзгe eтпeсiн» деп, АцдаpFа эмip шашып, койдырыпты. Ендi бул арада Мipжакып Дулатовтыц айтып туpFан «тойы» - Мемлекетпк Дума. Бул кершют Элихан Бекейхановтыц «Дума hэм Казак» («Казак», 1913, №23) макаласынан да ащарамыз: «18 февральда 1905 жылы патша ш ю министр Булыгинге жарлык кылды, мунан былай журтымныц жаксысымен акылдасып закон шыFаpамын, осы журт жаксысын не жолмен сайлайтын жол жаса, деп». Сондай-ак елец жолындаFы «Киянат куш т элсiзгe eтпeсiн» деген «эмipi» бipiншi орыс тeцкepiсi нэтижешнде демократиялык даму жолындаFы eзгepiстepдi енпзуге мэжбур болFан Ресей патшасыныц 1905 жылFы 17 казанда жаpияланFан манифес eдi. Тойына шакыpмаFан жан калмаFан, Тулкi, каскыр, кулан, киiк, суыр, коян. Каскыр, аю, буFы, марал, борсык, тышкан - Хайуанныц жалбыpаFан бэpi баpFан. Шакырып отыpFан «тоЙFа» - I Мeмлeкerriк ДумаFа барлык ацдардыц шакыpылFаны - эр аймак екшдершщ зац шыFаpуFа катысуы. ЯFни, Рессей азаттык козFалыстыц ерлеу барысында казак K 0Fамына да жеткен тарихи жацалыктардыц бipi - 1905 жылFы 6 тамызда шыккан манифист бойынша казак елшщ де Мемлекетпк ДумаFа депутат сайлауFа кукылы eкeнi. Арысташа булар айткан Fаpиза хэл: «Мекеннен бiздiц еткен каскырларды ал, Жерлерде булар журген бiз жуpмeймiз, Бiздepгe кун керсетпес осылар дэл». Осы елец жолдарында акын I Мемлекетпк ДумаFа сайланFан казак дeпутаrrаpыныц ел-журтыныц eтiнiштepiн патшаFа бiлдipулepiн сез етш отыр. Ягни, бул - казак халкыныц жер мэселесше байланысты, аныктап айтканда Ресейден жер аударылып келш жаткан мужыктардыц казактыц шурайлы, кунарлы жepлepiнe орналасып алFандыFы, халкыныц шетке ысырылып жатканындыFы туралы олардыц муц-муктажы eдi. Ал мундаFы айтып отыpFан «каскырлары» - орыстыц мужыктары. Арысташа айткан арыздары оларды елден алып кетуш суpаFан eтiнiштepi болатын. Душпаны жуас ацныц каскыр, кабан, Жолбарыс, айдаhаp да фиFлы жаман. «Тш тигiзiп, достарымызды сeктiцiз» деп, Арыстан той таркатып ашуланFан. Акын бул арада «жуас ац» деп казак елш, сол жуас ацныц «душпандары» деп патша уюметш мегзеп туpFанFа уксайды. Ал арыстанныц ашуланып таркатып ж1берген тойы - бар болFаны 72 кун жумыс жасап, у^мет шeшiмiмeн таpатылFан I Дума. Ал муны акын осылайша жасырын турде эшкepeлeйдi. Жанжалмен таpкаFан той болды таFы, ТаFы да жиналысты ац баяFы. «Корлыкка eлтipсeц де кeнбeймiз» деп Yн косып нашар ацдар ал шулады. Кайта болFан тойы - II Мемлекетпк Дума. II ДумаFа казактардан 5 депутат сайланЕан. «Корлыкка eлтipсeц де кeнбeймiз» деп Дума жумысында кызу пiкip тартысын тудыpFан - таFы да коныс аудару мэсeлeсi. «Нашар ацдар» деп отыpFаны - казактар. Акын бул жерде «нашар ацдар шулады» деп осы тартысты астарлы маFынада суреттей отырып, коныс аударуды катты с ы т а алFандай. Тарихи ------------------------------------------------------------------- 108------------------------------------------------------------------- Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж. деректерге караганда, Дума мушелершщ талап-тшеп орындалмайды, ягни, билш орындары тарапынан отарлау Ypдiсiне белгiлi бip шектер коя алатындай кужат кабылданган жок. Той таркатып арыстан шатырлаган, Кебiне жанжал Yшiн каИар кылып Yшiншi рет журттыц бэрш кайта жиып, Багзы нашар ацдарды шакырмаган,- дей келiп, y™rn™i рет бэpiн кайта жиган тойга «багзы нашар ацдардыц» шакырылмаганына кынжылады. 0йткенi 1907 жылы 3 маусымдагы Yкiмет кабылдаган зацда «Кешпелi буратаналар сайлауга катыса алмайды» деп керсетшгенш тарихтан бiлемiз. Сейтiп, акын III Думага катыстырылмаган казактар тарихынан сыр шерткенде, Арыстанга бул байгустар екпелеген, «¥стайсыц бiздi корлап шетке» деген. Арыстан айткан: «Сiздеpдiц керегщ жок, Мэжiлiстi бузасыц текке» деген,- деп, казактардыц неге шакырылмай калгандыгын да тYсiндipедi. Демек, екi Думада шеше алмай калган мэселесi, ягни, казак елшен тагы да жер алу, коныстандыру саясатыныц iске аспай калу каушнен корыккан патша уюметшщ пигылы эшкеpеленiп турган жок па?! «Булардыц калды сейтiп кез жасына» дейдi де, Арыстанныц бул хакында ниетi сол - Iлгеpi кадам басып озбасына,- деп, уйкыдагы казак журты санасыныц оянып, саяси сауатыныц шарыктап кетуiнен Ypiккен тагы да патша отаршылдыгын сынга алады. Расында да осы окигадан кейiн казак зиялыларыныц жер мэселеамен бipге, халыкты оку-агартуга шакыру мэселесiн алга коя бастаганы белгiлi. Сол ацдар емес, дейд^ элi тыныш, Топтанып акылдаскан кунде жиылыс... Бул жерде кунде жиналыс жасап тыныштык таба алмай отырган ацдары улт зиялылары екеш тагы да анык. Тарихи деректерге суйенсек, осы III Думадан кешн казак окыгандарыныц тYpлi бас косуы кеп болган. Кунде топтасып, акылдасып жиын жасауы тектен-тек еместiгiн автор ез сезiнде ацгарткандай. Ягни, зиялы кауым жиылыстарыныц негiзгi максаты - елдi калай отаршылдыктан, патша еюметшщ озбыр саясатынан куткарудыц, ата-бабамыздыц касык каны калганша коргаган жеpлеpiн жат колына беpмеудiц, халыкты кайтсек надандыктан, сауатсыздыктан, шарасыздыктан арашалаудыц жолдарын карастыру. Ал осы жайттарды Мipжакып мысал елещ аркылы жумбактап, астарлап жетюзш отыр. ТYЙiп айтканда, акын ушш тарихи окигаларга деген ез кезкарасы мен ойларын ашып айтуга сол уакытта мYмкiн еместiгiн ескерсек, туспалдап жазуыныц мэнiсi, елец такырыбыныц «Жумбак» деп койылуыныц сыры да туиш кп деп ойлаймын. М.Дулатов мураларыныц жыл еткен сайын зерттеле тYсетiнiне осы елещ ендi дэлел бола алады. 1. Н урпеш сов К. Алаш hэм Алашорда. - Алматы: Ататек, 1995. 2. Дулат ов М. Оян, цазац! - Алматы: Атамура, 2003. 3. Нургали Р. Цазац эдебиеттщ алтын гасыры. - Астана: Култег1н, 2002. 4. Цирабаев С. К еп томдыц шыгармалар жинагы. 8-том. - Алматы: Цазыгурт, 2007. 5. К эк ш улы Т. Магж ан-Сэкен. - Алматы: Цазацуниверситет1, 1999. П РО БЛ ЕМ Ы ГОСУДАРСТВЕННОЙ ДУМ Ы В СТИХОТВОРЕНИИ М.ДУЛАТОВА К.С. А бдикалик - к.ф.н., и.о.профессора, кафедра казахской литературы, КазГосЖ енПУ Ф.Н. А ды лбекова- магистрант 2 к. КазГосЖ енПУ Резюме Статья посвящена анализу стихотворения Миржакыпа Дулатова о Государственной Думе. До сих пор не раскрыта тайна данного стихотворения, написанного в жанре басни. Впервые выявлена авторская позиция. Миржакып не только критикует царское правительство, его политику, но и поднимает вопросы Государственной Думы. В научной работе на основе статей таких алаш- ординцев, как А.Букейханов, и исторических сведений, всесторонне раскрывается основная идея 109 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(51), 2015 г. стихотворения Миржакыпа Дулатова. В басне действуют животные, а подразумеваются приспешники царского правительства. Автор не только передает историческую правду своего времени, но и излагает стремление казахской интеллигенции решить земельный вопрос. Опираясь на исторические факты, автор всесторонне анализирует идейное содержание стихотворения. Раскрываются причины лишения права казахов участвовать в Государственной думе Российской империи III созыва. В своем стихотворении М.Дулатов подвергает критике это решение как несправедливое. Клю чевые слова: Государственная Дума, сон, подтекст, сильные животные, зверь, эпоха, образный, политика, социальная проблема, двусмысленное слово. PROBLEM S OF THE STATE THOUGHTS.IN THE POEM M.DULATOV K.S. Abdikalyk - Professor o f Philogy. Chair o f Kazakh Literature. Kazakh State W om en’s Teacher Training University F.N. Adylbekova - Undergraduate specialty «Kazakh language andliterature1». Kazakh State W om en’s Teacher Training University Sum m ary This article is devoted to the analyzes o f the poem Mirzhakyp Dulatov about the State thoughts. The secret o f the poem is not still revealed, which was written in the genre o f fables. There was revealed the author's position first. Mirzhakyp does not only criticizes the tsarist government, its policies, but also raises matters o f the State thoughts. In the research work based on the articles as Alash members A.Bukeykhanov, and historical information are revealed comprehensively to the main idea o f the poem Mirzhakyp Dulatov. In the fable animals are meant henchmen o f the tsarist government. The author does not only convey the historical truth o f his time, but also sets out the aspiration o f the Kazakh intelligentsia to solve the land matters. Based on historical facts, the author comprehensively analyzes the ideological content o f the poem. There was revealed the reasons o f deprivation o f the right Kazakh to participate in the State thoughts o f the Russian Empire III convocation. In his poem M.Dulatov criticized the decision as unfair. Keywords: State thoughts, sleep, undertone, strong animals, beast, period, imaginative, politics, a social problem, an ambiguous word. Э О Ж 882. 151. 212.2 1ЛИЯС Ж А Н С У П РО В Т Ы Ц "Ж О ЛДА СТА Р" РОМ А НЫ ТУРАСЫНДА Р.Э. Ш аханова - Абай ат. Каз¥ПУ, п.г.д., профессор Л.М .Эдшбекова - КазацмемлекеттЫ цыздар педагогикалыцуниверситеттщ профессор м.а., филология гылымдарыныц кандидаты Ацдатпа. Казах эдебиетшщ алтын гасыры дерлш кезец - ХХ гасыр басындагы хазах эдебиет тарихи охигаларга да, сан алуан керкем шыгармаларга да бай кезец болып табылады. Казах эдебиетш элемдш децгейге кетеруге ат салысхан улт жанашырлары бул жолда аянбай тер теки. Кейбiр кенжелеп халган эдебиет жанрларын эдебиетке алып келуде ахын-жазушыларымыз тыцнан жол салды, жаца тахырыптарды игерш, керкем эдебиеттщ езегше айналдыруга ^ ш -ж п ер ш жумсады. Эзше салсац, мYмкiн, тек поэзия майданынан табылар «хазах поэзиясыныц хулагерЬ> 1лияс ЖансYгiров те ез замандас, ханаттас, халамдастары сынды сахналых пьеса Yшiн драматургияга, журтын дYниежYзiлiк классикалых шыгармалармен таныстыру Yшiн аудармага, хазах прозасын дамыту махсатында роман, повесть, эцгiмеге, фельетондар жазу Yшiн сатирага халам тартты. 1лияс халамыныц ерекшелiгi - хай салада халамгер халам тартпасын, хайсысы да шебер, керкем тшд^ терец ойлы шыгармалар хатарынан табылды. Махалада ахынныц «Жолдастар» романыныц жазылу тарихы автор тагдырымен байланыста харастырылады. I.ЖансYгiров шыгармашылыгы бYгiнге дейiн зерттелiп келгенiмен, ахын романыныц керкемдш сипаты мен урпах танымындагы алатын багасы бYгiнгi ^ н тургысынан элi де терецiне Yцiлiп, аша тYсудi хажет етедi. Fылыми махалада негiзiнен I.ЖансYгiров романыныц жазылу эрi зерттелу тарихына хатысты материалдарга талдау жасалып, мацызды аныхталады. Сонымен хатар махалада I.ЖансYгiровтыц суреткерлiк шеберлш харастырылады. Казахтыц эрлi де нэрлi асыл сездерiн терецiнен мецгерген улы тулганыц прозалых шыгармасыныц керкемдiк сипаты жогары дэрежеде. Сондыхтан да бYЛ шыгарма ез хундылыгын жоймах емес. 110 Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж. ^ р е к сездер: !лияс Жансупров, «Жолдастар» романы, революция, казак прозасы, ХХ тасыр басындаFы казак эдебиет^ тeцкepiс такырыбы. ХХ Fасыp басы казак халкы ушiн де тарихи дурбелецмен бipгe акын-жазушыларымыздыц дул-дул шыFаpмалаpыныц дуние eсiгiн ашкан кeзi. Эдебиетпц бар жанрында дepлiк калам тарткан айтулы кeзeцнiц алып тулFалаpы Стендальдщ сeзiмeн айтканда "улкен жолдаFы айна» саналатын кeлeмдi жанр романдардан да кенде болFан жок. Революциялык эдебиет болсын, жалпы орыс эдeбиeтi болсын жүктеу/скачать 6,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|