Ғабиден мұстафин

1 
Sauap.org
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҒАБИДЕН МҰСТАФИН
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚАРАҒАНДЫ
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 
Sauap.org
 
 
БІРІНШІ БӨЛІМ 
 
1 
 
Жан-жағынан  темір  арқандармен  тартып  тастаған  түтінсіз  темір  труба 
биік деңнің бетінде тұр. Оны тӛңіректей, ертеде салынған бес-алты тас барак 
тым  аласа,  қайсыбірі  жарылып  құлауға  бейімделген,  сыртынан  тіреп 
қойыпты.  Барақ  маңы  жота-жота  кӛмір  күлдері,  жел  үп  етсе  қара  боран 
тұрады. Бірақ, жер әлі қызбаған, дымқыл, кӛктем жаңа басталды. Шаң-тозаң 
жоқ. Жалаңаш,  байтақ  жонның бетінде,  беттегі  меңдей боп  қарауытқан  осы 
Қарағандыға кӛктеммен бірге бір кӛш еніп келеді. Қазақ кӛшіне ұқсамайды: 
атқа  жеккен  тӛрт-бес  бричка,  легчанка,  тӛбелерін  брезентпен  жауып 
шатырлаған, ішінде он бес-жиырма адам бар. Бәрі орыс. Тек, алдыңғы арбада 
жалаңбас, бурыл шаш, еңгезердей қара кісінің қасында жұдырықтай Қанабек 
отыр. Жол үстінде ескі қабырлар жататын, соған жеткенде кӛлік басын қайда 
бұрарын білмей, жолаушылар кідіріп қалды. 
— Әй, кім де болсаң бері келші,— деп қол бұлғады Қанабек. 
Тӛртбақ, қара мұртты жігіт «бұл кім ӛзі» дегендей шүйіле бір қарады да, 
барак  алдынан  бері  аяңдады.  Жай  жүріп,  аяғын  нық  басып  келеді.  Ол 
жеткенше Қанабек тықыршып тұр. 
— Салмағынан жер майысады. Ауырын-ай! 
Мұртты жігіт келе, естілер-естілмес қылып: 
— Сәлеметсіз  бе?  —  деді  де,  қол  алыспай  сұлық  тұрды.  Қанабек  ӛзі 
барып ұстады оның қолын. 
— Танысалық,  шырақ.  Мен  —  Тельман  аудандық  атқару  комитетінің 
председателі Қанабекпін. 
— Мен, осы Қарағандыны күзетіп қалған Ермек деген жұмысшымын. 
— Бәрекелді!  Іздегеніміз  сен  едің.  Мына  кісілер  сонау  Донбастан, 
Москвадан келеді. Ӛлі Қарағандыға жан салмақ, бізбен біріге отырып, совет 
Қарағандысын жасамақ. Танысып қой, Сергей Петрович Щербаков,— деп зор 
денелі,  бурыл  бас  кісіге  нұсқады,—  ӛзіңдей  ескі  шахтер,  болашақ  трест 
бастығы... Механик Козлов, слесарь Лапшин, мына кісі — инженер Орлов... 
Ермек  енді  әрқайсысымен  қол  алысты.  Суық,  сұрғылт  жүзіне  қан 
жүгірген,  кӛзі  жайнап  барады.  Тұйық,  ауыр  мінез  адамның  аузынан  әлі 
мардымды ештеме шықпаса ;да, ӛңіндегі ӛзгерістер қуанышын сездіріп тұр... 
Бұлар  танысып  болғанша,  алақандай  Қарағанды  хабарланып  та  болды. 
Жүгірген  бала,  жебелей  басқан  әйел-еркектер  кӛрінеді.  Маңайдағы 
колхоздардан  кӛмір  алуға  келген  колхозшылар  да,  ӛтіп  бара  жатқан  бірен-
саран аттылар да бұрылып қонақтардың маңына ирілді. Одан-бұдан жиыла-
жиыла кішігірім топ құралды. 
— Қарағандыны жүргізуге келіпті! 

3 
Sauap.org
 
— Донбастың мастерлері,— дейді. 
— Е, «осал деме кӛмірді, бұрқылдатар темірді!» 
Кӛп  ішінде  сыбыр-күбір  осылай  жүріп  жатты.  Ермек  қалтасынан  бір 
шумақ кілт суырып, Щербаковқа ұсынды: 
— Чайковтан  естіген  едім,  күткен  едім.  Жақсы  келдіңіздер,  міне,  завод 
кілтін енді ӛз қолыңызға алыңыз. 
Щербаков  кілтті  алған  соң  тебінгідей  жалпақ  алақанына  салып  біраз 
ойланып  тұрды  да,  кішірек  кӛкшіл  кӛзін  тӛңірекке  жіберді.  Кең  дала  оның 
кӛңілін де кеңітіп жіберген тәрізді. Қолын кӛтере, сол далаға мегзей: 
— Жолдастар!— деді жуан дауыспен. Күдістеу кең иықты, алып денелі 
адамның даусы да зор, салмақты шықты.— Осы далада Апақ Байжанов қой 
бағып  жүріп,  суыр  інінен  Қарағанды  кӛмірін  тапқалы  жүзге  жуық  жылдар 
етіп  барады.  Содан  бері  орыс-ағылшын  капиталистері  қазақ  жерінің 
байлығын, қазақ халқының арманын осы кілтпен жауып ұстағандай болса, біз 
енді осы кілтпен бәрін ашамыз. Коммунист партиясы, совет үкіметі жіберді 
бізді. Қазақ даласында бесжылдық жоспарды орындауға кӛмекке келдік. Бұл 
бесжылдықта  мешеу  Қарағанды  Совет  Одағындағы  ірі  ӛндірістердің 
қатарына қосылады. Жұмыс кӛп, қиындықтар кӛп, бірақ халық күші одан да 
кеп. Ол күшті ұйымдастыра білсек, біз алмайтын қамал жоқ... 
Щербаков орыс тілінде сӛйледі. Бұл қазақтардың ішінде орысша білетіні 
некен-саяқ.  Алайда  «партия,  совет»  деген  сӛздер  бәріне  түсінікті.  Таяғына 
сүйеніп,  аңыра  қалған  қазақ  кемпірінің  жаулығынан  шыққан  аппақ  шаш, 
алысырақтан  қарағанда,  құрысқан  қоңыр  самайына  ақ  қызғалдақ  қадап 
қойған ба дерсің. Құлағы мүкістеу екен, Ермекті таяғымен етігінен түртті: 
— Партия жіберді дей ме? 
Ермек басын изеді. Кемпір ыңырана бастады: 
— А-а-а, бәсе!.. 
Қанабек  Щербаковтың  сӛзін  қазақшалап  болысымен,  кемпір 
Щербаковты жетелей қабірлерге жақындай түсті. Артына қайта-қайта қарап, 
әлдекімді  ыммен  шақырады.  Кӛп  ішінен  зор  денелі,  алпы  ауыз  бала  жігіт 
шықты. Ұялшақ екен, ыржия күліп, қызараңдап азар келді. Кемпір әр қабірге 
нұсқай балп-балп сӛйледі енді: 
—...Әкемнің қабірі, кӛкірек ауруынан кетті. Мынау күйеуімдікі, шахтада 
ӛлді.  Мынау  баламның  қабірі,  жанып  тұрған  от  еді!  Ағылшындармен 
жанжалдасты.  Ағылшындарға  урядник Кудря  болысты.  Кудрямен  тӛбелесте 
қылыштан  қаза  тапты.  Бұл  жатқандардың  кебі  азап,  шермен  ӛткендер. 
Осылар  үшін  Лениннің  талай  шайқасқанын  есіткенмін.  Бүгін,  міне,  сені 
жіберіпті. Рақмет Ленинге!— деді де, кемпір жаңағы бала жігітті Щербаковқа 
қолынан  ұстатты—  жалғыз  немерем,  аты  Әкім,  жетім  бала.  Әуелі  құдайға, 
сонан соң саған тапсырдым, шырағым. Адам қыл! 
Кемпір сӛзін Қанабек орысшалап жеткізді. 
— Батагӛй  ана,  бұл  тілегіңізді  қуанышпен  қабылдаймын,—  деді  де 
Сергей  Петрович  кемпірді  қолтығынан  демей  қабірден  бері  шықты.  Ермек 

4 
Sauap.org
 
қонақтарды бастап, бос барактардың біріне беттеді. Желе шоқытып аттылар 
кетті  жӛніне.  Кӛмірлерін  тиеп,  колхозшылар  аулына  қайтты.  «Донбастан 
мастерлер  келді,  Қарағандыны  жүргізгелі  жатыр...»  деген  «ұзынқұлақ» 
желдей гулеп, жайыла бастады далаға. 
 
* * * 
 
Біраз  күндер  ӛтті.  Донбасшылар  орналасып  жұмысқа  кірісті.  Беткейде 
қарамы  кӛпенедей  ғана  кӛмір  үйіндісі  жатыр.  Оның  қасында  Әкім  бір 
жігітпен  қолбұранды  ырғала  бұрап  тұр.  Анда-санда  шыңырау  құдықтан  бір 
шелек кӛмір шығарады. Оны кӛмір үйіндісіне қоспай бӛлек тӛгеді. 
— Неге бӛлек тӛктіреді?— дейді Әкім. 
— Кім білсін?—деп қасындағы жігіт те түсінбей тұр. 
— Сергейден сұрар едім, әттең орысша білмеймін. Ол қазақша білмейді. 
— Әжең қалай сӛйлескен онда? 
— Қанабек арқылы. 
Құдықтан Щербаков, Орлов, Сейтқалы шықты. 
— Ысырап!  Ысырап!—  деп  басын  шайқап  шықты  Щербаков.— 
Жарымын шашып, бүлдіріп, жарымын ғана алып жатырсыздар. 
Сейтқалы үндемеді. Қарағандының ескі шахтері болатын. Донбасшылар 
келісімен ауылдан қайта келді шахтаға. Қазір десятник болып істейді, тоқпақ 
мұрын,  кӛнтек  ауыз,  сарыша  жігіт  еді.  Әлден  уақытта  гүр  етіп  бір  жауап 
қайырды: 
— Ағылшындардың тұсында ысырап бұдан да кӛп-ті. 
— Ағылшындар  бізге  үлгі  емес.  Кӛмірді  таза,  әрі  ысырапсыз  ала  білу 
керек,—  деді  Сергей  Петрович  шылымын  тартып,  бұраушылардың 
қимылына  қадала  қарап  тұрды.  Жігіттер  таспаша  созылып,  дамылсыз 
бұрауда, маңдай терлерін алақанымен сыпырып тастайды. 
— Қалай, ауыр ма, Әкім? Шаршадың ба? 
Әкім Сейтқалы арқылы сӛйлесті. 
— Ауыр. Бірақ, әлі шаршағаным жоқ. 
— Денең, шаршай қоятын дене кӛрінбейді. Қайлаға қалай қарайсың? 
— Шабар едім. 
— Білем,  содан  кейін  машинамен  де  шапқын,  келеді,—  деп  Сергей 
Петрович Әкімді арқаға бір қақты да, Сейтқалыға күңк етті: 
— Ермекке қосып беріңіз. Үйретсін. 
Ақбас  инженер  Орлов  шахтадан  шыққан  соң  оқшауырақ  қалған, 
пенснесін  сүртіп  киіп,  кейіндей  келді  бұлардың  қасына.  Үнсіз,  дел-сал  бір 
күйде тұр еді. Сергей Петрович оған бұраншыларды қолымен нұсқады: 
— Бұған шыдауға болмайды. 
Орлов жаурынын қиқаң еткізіп, екі алақанын бірден жайды: 
— Қазір не істейміз?! 

5 
Sauap.org
 
— Кӛлік күшін неге пайдаланбаймыз? 
— А-а, атбарабан ба?! Қисыны бар. 
— Иә, атбарабан жасау керек. Ауыр еңбек жеңілдейді, әрі енім артады. 
Жасауды Козловқа тапсырармын, сіз кӛмектесерсіз. 
— Ағаш қайда? 
— Козлов табады. 
Сейтқалы кӛмірді іріктей, жәшікке салып, аузын шегелетіп жатыр. Әкім 
әлі түсінбей, күбір-күбір сӛйлеп тұр: 
— Осынша шегендеп, қастерлемесе қайтеді екен? 
— Оралға, Донбасқа жібереді. 
— Олар қайтеді?! 
— Зерттейді. 
— Зерттегенде май шыға ма? Кӛмір — кӛмір де. 
Сергей  Петрович  Әкім  сӛзіне  елең  етті.  «Не  деп  тұр?»  деп  сұрап  еді, 
Сейтқалы түсіндіргенде күліп жіберді. 
— Ұғындырыңыз оған. Ұғынып істесе ынталы болады. Кӛмірдің кӛмірі 
бар...  Кӛмірден  май  да  шығады,  темір  тасын  қорытатын  коксі  де  шығады. 
Бізге алдымен кокс керек, біліп қойсын. 
Әкім  басын  изей  берді.  Жәшікті  шегелеп  болған  соң  Орлов  оған 
кӛтертіп,  треске  жӛнелді.  Щербаков  Сейтқалыны  ертіп  «Гербертке»  қарай 
аяңдады.  Қыр  басынан  атырапқа  кӛз  жіберіп,  күлім-күлім  етеді.  Сонау  боз 
тӛбешіктің бетінде, одан бергі ойпатта ін қазған аңшыдай жаңа шахта ашуға 
кіріскен адамдар кӛрінеді. Адам қарамы әлі аз. Бел асып бірен-саран кӛштер 
келеді... 
— Жұмыс  басталды.  Кӛремісің,  кеш  те  келе  бастады,  —  деді  Сергей 
Петрович,—  колхозбен  шарт  жасасқан  кезде,  бұл  кӛштер  ӛзен  суындай 
құйылады әлі. 
Иә, ел хабарланды, елеңдеп тұр. 
Соларға алдымен су, нан, баспана керек. Бізде әзір бірі жоқ. 
— Қинағанда  су  қинар,  —  деп  Сейтқалы  желкесін  қасыды.  Бүкіл 
Қарағандыда екі-үш құдық болатын, су тереңде. Құдықтың ӛзін кӛбейту оңай 
емес. Бірақ Сергей Петрович судан гӛрі баспананы айта береді: 
— Темір  жол  жоқ,  құрылыс  материалдары  жоқ.  Қыстыкүні  қайда 
паналайды жұмысшылар? 
— Жеті  километрде  «Қызылқұдық»,  тӛрт  километрде  «Аққұдық»,  алты 
километрде «Ащылыайрық», тоғыз километрде «Бұқпа» колхоздары тұр ғой. 
Тіпті,  қысылып  бара  жатса,  жербарак  қазып  алмай  ма?  Оған  кеп  материал 
керек емес. Бәрінен су қымбат. Суды колхоздан таси алмайды... 
Әңгімені  шақылдаған  балға  дауысы  бұзды.  Биік,  темір  трубаның  дәл 
түбіндегі  тасқора  бұрынғы  «Герберт»  шахтасы  орнаған  үй.  Шахтаның  ӛзін 
ағылшындар  кетерінде  мүлде  бүлдіріп  кеткен.  Қазір  сол  шахта  үйінін,  бір 
бӛлмесінде Кӛктайынша балға соғып тұр. Аты ӛзіне сай, киіктің асығындай 
ғана  адам,  ертеде  Спасск,  Қарағандыда  істеген  атақты  ұста  болатын. 

6 
Sauap.org
 
Донбасшылар келгенін естіп, елден бұрын келді. Жаңа Қарағандыда бірінші 
соғылған  балға,  бірінші  құрылған  кӛрік  соныкі.  Қайла  ұштап  жатыр  екен, 
қолының ебіне Сергей Петрович сүйсініп: 
— Темірді балшықтан оңай илейді екенсіз,— деді. 
Кӛктайынша орысша доғал тілімен именбей сӛйлесті. 
— Қарақызды кӛрсеңіз не дер едіңіз? 
— Ол қайда? 
— Қайтыс болған. 
— Ескі  жұмысшыларға  хабарлай  беріңіз,  келе  берсін.  Қайлаларын  ала 
келсін, сайман жетпейді. 
— Олар ӛздері де тастамайды. Тек сіз пәтер берсеңіз болғаны. Басқасы 
бірте-бірте бола береді. 
Мосқал  ұста  уайымды  білмейтін  сияқты,  бар  жабдық  түгел  тұрғандай 
кең сӛйлейді. Дүкенінде сонда тот жеген темір қиқымдары, можа болған ескі 
қайлалар ғана жатыр. Сыртта, қираған жыртық вагонетка, жіңішке рельстер 
кӛрінеді.  Козлов,  Кӛктайынша,  Лапшиндар  осы  болмашыдан  болашақ 
мехцехты құрастыра бастаған. 
Есік алдына пар ат жеккен бричка келіп тоқтады. Жуантық, аласа бойлы, 
бурыл  шаш  адам  секіріп  түсті  ішінен.  Қимылы  тіпті  ширақ,  шаң  басқан 
плащын шеше сала сілкіп жатыр. 
— Козлов,— деді Кӛктайынша. 
— Борис  Михайлович,  тез  қайттың  ғой,—  деп  Щербаков  дауыстады,— 
не бар екен? 
— Жӛнді  ештеңе  қалмапты,—  деді  де  Козлов  арбадан  тотты  темірлер 
түсіре  бастады:  қайла,  винт,  болт,  қырықаяқ,  болат  арқанның  үзігі  сияқты 
ӛңкей  ескі-құсқы.  Ағылшындар  тұсында  мыс  қорытатын  Спасск  заводы 
Қарағандыдан  35  километр,  Козлов  соған  барып  қайтты.  Әкелгені  осылар 
ғана. 
— Бұдан басқан, бар ма? 
— Үш  локомобиль,  бір-екі  камерон  сілімтіктерін,  біраз  труба  таптық. 
Лапшин әкеле жатыр. 
— Больше-Михайловкадағы кулак диірменінен не қалды екен? 
— Кулак  пен  ағылшындардан  не  дәметесіз,  Сергей  Петрович?—  деп 
Козлов күлгенде,  тісінің  кетігінен  тілі жылтың-жылтың етіп тұр.—  Одан  да 
бірер  локомобиль,  бір  движок  табылған.  Шоқбыттап,  жамап  байқармыз. 
Темір жол келгенше қол қусырып отырамыз ба? 
— Бері  жүріңдер,—  деп,  Сергей  Петрович  бәрін  соңынан  ертті.  Басқа 
бӛлмедегі  «Гербертке»  келді.  Тік  шахта  еді,  қараңғы  шыңырауға  ойлана 
үңіліп біраз тұрған соң сұрау берді Сейтқалыға: 
— Тереңдігі қанша? 
— Жүз метр шамасында. 
— Астында кӛл жатыр дейді ғой, Ермек? 
— Мүмкін. Суы кӛп болатын, жиылған шығар. 

7 
Sauap.org
 
— Сол  суды  пайдалану  керек.  Чайков  жер  астынан  екі  жерден  су 
тауыпты. Оны да пайдаланамыз. Сонда әзірше су мұқтаждығы жойылады. 
— Тамаша!—деп  тамсанып  та  қойды.  Оның  ойында  тек  құдық,  ӛзен 
ғана. Басқа су есінде жоқ. 
— Қалай пайдаланбақсыңдар? 
— Борис Михайлович есебін табады. Машинамен тартады. 
— Машина қайда? 
— Машинаны ӛзі жасайды. 
Козлов басын шайқай, сылқ-сылқ күлді. 
— Неден жасайын? Жұртта қалған мынау салдамалардан ба? 
— Оны  ӛзің  біле  бер.  Су  керек  жұртқа,  су!  Судан  бұрын  анау 
қолбұранды  атбарабанға  айналдыр.  Тезірек,  тезірек,  —  деді  де,  Сергей 
Петрович  Сейтқалыға  бұрылды.—  Сіздің  забойлар  күн  санап  ұзай  береді 
енді.  Ұзаған  сайын  тачканың  берекесі  кетеді.  Осы  «Герберттің»  маңында 
бірталай вагонетка, рельстер жатыр... 
— Бәрі істен шыққан ескілер. 
— Борис  Михайлович іске  жаратады. Соларды  шахтаға  салуға  қазірден 
дайындай  беріңіз.  Жаңа  жұмысшыларды  шахтаға  жеке  жібермеңіз,  ӛзін,  не 
шахтаны бүлдіреді, ескі жұмысшыларға қосу керек. Ескілердің ӛзі Ермектен 
кӛп  нәрсені  үйренуге  болады.  Біріне  бірі  үйретіп,  кӛмектесіп  отырса  ғана 
ӛндіріс  кадрлары  тез  ӛседі.  Кадр  ӛссе,  жаңағы  біз  кӛрген  ысырап,  бірақ  та 
болмайды... 
Салмақты,  байыпты  кең  адам  жайлап  түсіндіріп  тұр.  Оның  сӛзінен 
әкімдіктен гӛрі әкелік кӛбірек сезіледі. Сейтқалы, Козлов, Кӛктайыншаларға 
тапсырмасын  берген  соң  жалғыз  кетті.  Екі  қолын  кен,  шалбарының 
қалтасына  бойлата  сұғып,  жай  жүріп  келеді.  Шытырман  ойда  «...маман 
жұмысшыны  былай  қойғанда,  қара  жұмысшының  ӛзі  жетпей  жатыр.  Адам 
күшін  де  колхоздардан  аламыз.  Ол  адамдар  үйретуді,  тамақ,  киім,  пәтер 
беруді,  балаларын  оқытуды...  тілейді.  Атбарабан,  тачка,  қайламен  ӛндіріс 
алысқа бара алмайды. Нұра ӛзенін бұрмай, халық суға да жарымайды. Темір 
жол жетіп, құладүздегі Қарағандыны Отанымыздың ірі ӛндіріс ошақтарымен 
байланыстырғанша  талай  қиындықтар  тұр  алда...  Бұларды  жеңу  үшін 
алдымен партия, совет, кәсіподақ ұйымдарын құру керек...» 
Белесті байтақ даладағы мешеу ӛндіріс, мардымсыз қимылдар арасында 
Сергей  Петрович  ойымен  осылайша  болып  келе  жатты  да,  отыра  қалды  бір 
тасқа. Қалтасынан блокнотын алып жаза бастады: 
«Телеграмма. 
Москва,  Бүкілодақтық  халық  шаруашылығы  советінің  бастығы 
Куйбышев жолдасқа. 
Жағдаймен  таныстым,  іске  кірістім.  Болжаудың  бәрі  расқа  айналып 
барады.  Жаңадан  үш  шахтаны  бастадық.  Кӛмірінің  сапасын  зерттеуге 
Донбасқа,  Оралға  жібердік.  Үш  жерден  су  қорын  таптық.  Жергілікті 
мүмкіндікті барынша пайдаланып жатырмыз. Бірақ, жетпей жатыр. Кӛмекті, 

8 
Sauap.org
 
алдымен темір жолды тез жеткізгенде ғана жұмыс қызады. Малшы қазақтар 
келе  бастады.  Оларды  ӛндіріске  үйретуге  маман  жұмысшылар  керек. 
Кӛпшілік ұйымдарын құру керек. Тӛтенше шаралар қолдануды сұраймын. 
Щербаков». 
Телеграмманы жазып, треске келіп жӛнелтті де, бӛгелмей қайта шықты. 
Ендігі  беті  дала.  Омырау  түймелерін  ағытып,  кеудесін  ашып  тастады.  Кең 
ойпатта  кектем  самалын  сіміре  жұтып  келеді.  Алдындағы  беткейде 
жұмысшылар шахта қазып жүр, соларға келеді... 
 
II 
 
Талдырмаш, аққұба жігіт алып ұшқан жүрегінің әуенімен асығыс шықты 
үйден.  Ыстық  күнде  жебелей  басып  бара  жатып,  секретарь  берген  қағазды 
оқыды. Кӛзі алдымен «Қазақстан Ӛлкелік Партия Комитеті» деген ірі жазуға 
түскенде, осы бір жапырақ қағаз шын ӛмірге бастап бара жатқандай сезілді... 
«Карл  Маркс»  кӛшесімен  келеді.  Жусаған  қой  тастардың  ішінде  шӛккен 
түйедей,  кішігірім  киіз  үйдей  үлкендері  де  бар.  Бұлар  1921  жылдың  қатты 
тасқынында  келіп  қалған  еді,  арасындағы  қоян  жымы  тәрізді  иip-иip  тар 
соқпаққа  сыймай,  кейде  тастан-тасқа  секіреді  жігіт.  Секретарьмен  ұзаққа 
созылған әңгімесін есіне алғанда, қазақ елі де дәл осындай бір кӛшеден етіп 
келеді. Кілем түсті сонау кен, жазыққа шыққанша, талай жыра, талай қиялар 
жатыр... Жігіт ойы олардан да аттай-аттай пәтеріне жетті. 
Орта белінен жерге батқан ағаш үй ерте күнде едірейіп-ақ тұрған шығар, 
су  тасқыны  бұны  да  шоңқитыпты.  Иесінің,  ала-сапыран  революция 
күндерінде  қайда  кеткенін  кім  білсін,  қазір  қазыналық  үй  болса  да  қазына 
қолы тиген жоқ. Республика орталығынан бастап қиырдағы ауылдарға дейін 
жаңа  қоңыс  боп  жатқан  кез.  Үлкен  Москваға  үйренген  жігіт,  тапал  үйдің 
маңдайшасына басын бір сұға қайта шықты. Қолында чемодан, қолтығында 
плащ,  әлі де  асығыс  барады.  Бірінші кездескен извозчиктің  арбасына отыра 
бере: 
— Станцияға тартыңыз! — деді. 
Қаба  сақал  извозчик  бишігін  үйіріп  қалды.  Майда  топырақ  бұрқ  етті. 
Кӛнетоз  фаэтон  ойылған  жолда  оршыған  сайын  жігітті  теңселтіп  қояды. 
Станция он екі километр.  Ерсілі-қарсылы  ағылған  арбакеш.  Машина  некен-
саяқ.  Жол  бойындағы  биік  теректер  шаң  басып,  басы  бурыл  тартқан. 
Тымырсық  ыстық,  қою  шаң  жандыны  түгіл,  жансызды  да  тұншықтырып 
тұр... 
— Күн, тау, ағаш, шаң, арбакеш байлығы Алматыда екен, — деді жігіт. 
Станцияға  жеткенше  айтқаны  осы  ғана.  Жеткен  соқ  извозчиктің  бармағына 
қағаз ақша қысты да, жүргелі тұрған составқа билетсіз келіп мінді. Жалғыз ол 
емес,  әркім-ақ  осылай  мініп  жатыр.  Түркістан-Сібір  жолы  тақауда  біткен. 
Пассажир  поезі  әзір  жүрген  жоқ.  Қызыл  вагондар  ешкімнің  бетін 
қайырмайды,  пәлен  уақытқа  жеткізем  деп  уәдесін  де  бермейді.  Жүк,  адам, 

9 
Sauap.org
 
мал  тиеген  ұзын  состав  ыңырана  орнынан  қозғалды.  Барқыраған  гармонь, 
маңыраған қой, адам дауыстары алаң-елеңде кӛшкен елді еске түсіреді. 
— Иа,  еліміз  осылайша  кӛшіп  жатыр!..—деп  ішінен  айтты  жігіт.  Вагон 
есігінің жақтауына құлашын жая сүйеніп, алысқа жіберді кӛзін. Поезд зулай 
алға, жер зулап артқа барады. Ақбас Алатау ғана қалар емес. Ол-дағы ұзын 
тізбекпен шығысқа, алысқа тартқан... 
Қарны  жарқылдап,  тәмпек  мұрын,  қара  бала  поезбен  жарысып  келеді 
екен,  жігіт  күліп  жіберді.  Ол  ентігіп  қала  бергенде,  жалайыр  шалы  кӛк 
ӛгізбен тӛтеден қосылды. Сұр есекке екі аяқ арбаны доғасыз жегіп, қыбырлай 
қалғып бара жатқан біреу, шошып ояна сала тыпыр-тыпыр етеді: есек саспаса 
да,  ұзын  құлағын  одырайта  бір  қарады.  Танауы  желбеңдей,  тайраң-тайраң 
желген  түйелердің  үстінде,  жаулықтары  желкілдеп  әйелдер  келеді.  Поезд 
дүңкіліне дүңкіл қосып жарыса шапқан аттылар да келеді... 
— Поезд — ӛмір! Бәрі қызығады, бәрі жарысады. Кім қанша ілеседі?— 
деп тұр жігіт. Қызыл профессураны жуырда бітірген жас жігіт жаңа ӛмірдің 
жаңа  философияларын  толғайды.  Сабырлы  қалпынан  сабырсыздық  та 
байқалады. Сағатына қарап, поезд жүрісін есептеп, азырақ қынжылды. Ӛмір 
бойы  қазақ  мінген  бар  кӛлік  ұтылай  жарысып,  ілесе  алмай  қалса  да,  айлап 
жүретін  Түркістан-Сібір  жолын  күнге  түсірсе  де  поезд  жүрісіне 
қанағаттанбады.  Барар  жері  алыс,  бірнеше  мың  километр,  оның  бірнеше 
жүзін атпен жүру керек. Қазақ жерінің кеңдігі біресе қызық, біресе азап боп 
тұрды оған... 
— Уа,  балам,  дәмге  кел!  —  деді  біреу.  Артына  жалт  қарады.  Қара 
сақалды  қазақ  ақ  киізді  вагонның  бір  жағына  жайып  тастап,  ӛз  үйіндей 
жайрап  отыр.  Дастарқан  үстінде  семіз  қойдын,  тоңазыған  еті,  күлше  нан, 
жантая бір қара торсық тұр. 
— Қолыңды  жуа  кел,  шырағым,—  деп  шалдың  бәйбішесі  шәйнек 
ұсынды.  Жігіт  қолын  түгіл, бетін  де  жуып  келді.  Вагон ішін  жаңа байқады. 
Әр  атаның  ұлы  түгел.  Әрқайсысы-ақ  ӛз  дастарқанын  жайып,  ӛз  дәстүрінше 
тағам жеу жабдығына кірісіпті. Зор денелі, кӛкшіл кӛзді, бурыл қою мұртты 
украин  қарт,  алдындағы  қолдан  жасалған  ағаш  жәшіктен  жолазығын 
шығарып, шошқа майын нанға қоса асай бастады. Алакӛзді, қысыңқы кӛзді, 
қатқан  қаралардың  бірі  ӛзбек,  ұйғыр,  бірі  қытай,  дүнген  сияқты.  Ортасы 
дүңкиген, не ұшы имиген алуан-алуан үлкен мұрындар «мен кавказдық» деп 
тұр.  Гармонь  ұстаған  қағылез  жігіттің  «Ғалия-бануды»  тартуына  қарағанда 
татар болуы керек. Біздің жігіт осылайша бәрін шолып, жорып ӛтті. 
— Шырағым,— деді сақалды қазақ, — «мыңның түсін білгенше, бірдің 
атын біл» деген еді? 
— Атым,— Мейрам, отағасы. 
— Жол болсын. Қайдан келесің, қайда барасың? 
— Алыстан  келем,  алысқа  барам,  —  деп  біраз  мүдірді  Мейрам. 
Үлкендеу, ӛткір қойкӛзімен ойлана қарап, отағасының ӛзін де шолып ӛтті.— 
Москвадан шықтым. Оқушы едім. Оқуды бітіріп, Қарағандыға қызметке бара 
жатырмын. Ӛз атыңызды білуге бола ма? 

10 
Sauap.org
 
— Мен  Маусымбай  деген  шалмын.  Сүйегім  найман.  Семей  жаққа, 
ұзатқан  баламызға  барамыз.  Отарбаға  мінгеніміз  осы  еді.  Мұның  ӛзі 
таптырмайтын кӛлік екен ғой. Баяғыдан бері білсекші. 
— Колхоздасыз ба? 
— Әзір  байқаңқырап  тұрмын,  шырағым.  Жұрт  еніп  жатыр.  Тіпті 
орташалардың кӛбі еніп кетті. 
— Жұрт байқамай еніп жатқаны ма? 
— Әркімнің  бір  есебі  бар  шығар,—  деп  Маусымбай  бұл  әңгімені  шорт 
кесті. Қағыта берген сұрақтың қарымжысын да қайырды: 
— Мәскеудің  оқуын  бітірсең,  Мәскеуде,  Алматыда  орын  болмады  ма, 
шырағым? Шығанға шығып барасың ғой. 
Мейрам күлімсіреп қойды. «Шырағымдап» отырып шымшып алды шал. 
Сүрінер түрі жоқ. «Оқуды Мәскеуден алсаң, қыңыр сӛзді менен ал» деп тұр. 
Мейрам сонсоң жӛн сӛзге кӛшті. 
— Ӛмірдің  бетінде  қалқып  жүрген  сияқтымын.  Астын  да  кӛргім  келді, 
отағасы. 
Маусымбай сылқ-сылқ күліп, ӛмір зерттеушілердің бір уақиғасын айтты: 
— Біздің  ауылда  Тұрман  дейтін  жігіт  бар.  Ақын  болғысы  келеді,  болу 
үшін  боранды  білу  керек  екен.  Боранмен  сӛйлесем  деп  шығып  кетіп,  үсіп 
жатқан жерінен азар тапқамыз. Сол бишара әзір ақын болған жоқ, күлкі ғана 
болды.  Ӛмірдің  үсті  болған  жерде,  асты  болмай  ма?  Астын  мұнша  алыстан 
неге іздедің, шырағым? Қайда екен ӛзі? 
Шал  бұл  жолы  қаттырақ  шымшыды.  Мейрам  ауырсынған  жоқ.  Ақын 
мінезіне кӛзінен жас аққанша күлді. 
Дұрыс  айтасыз,  отағасы.  Сол  Москва,  Алматыда  да  ӛмірдің  асты-үсті 
бар. Әзірге балалықты, мектепті бастан атқардық, олар да ӛмір. Бірақ елден 
ерте  кетіп  едім.  Туған  жерім  Қарағанды  еді.  Кӛрген  түстей  балалық  шақ, 
әлденелерді еске салып қызықтыра береді... 
— Бұл  сӛзге  тӛлеу  жоқ!—  деді  де  күрсіне  дем  алды  Маусымбай.— 
Кіндік  кесіп,  кір  жуған,  асыр салып  аунаған,  сонда  да  кӛңіл  тынбаған,  құба 
тӛбел ауылдан кӛркем, сірә, бар ма екен? 
— Ӛзіңіз ақынсыз ба, деймін? 
Жаман қатын бажылдап кӛріскенде де аузынан дәмді бірдемелер шығып 
жатады.  Ақындық  сӛз  де  іш  толғанда  шығатын  болар.  Бос  күбіні 
тӛңкергенмен не шығады. 
Маусымбай  әңгімесі  Мейрамды  қызықтырып  барады.  Ұнатқан  сӛзін 
жазып алады екен. Блокноттың бірнеше бетін толтырды. Оқымаған, жабайы 
қазақтың  тілі  шешен,  ойы  орамды,  құлағы  тіпті  түрік.  Сүйінбай,  Абай, 
Біржан-Сараларды жатқа соғады. Елден ерте кеткен, орыс мектебінде оқыған 
жас  Мейрамға  қазақ  шежіресі  сияқты  кӛрінді  бұл  қарт.  Ӛз  елінің, 
даналарына, олар қалдырған асыл сӛздерге терең бойлап, ой елегінен ӛткізіп 
отыр  Мейрам.  Бұрын  даналықты  кітаптан,  алыстан  іздейтін,  енді  қоңырқай 

11 
Sauap.org
 
ауылдардың ішінде де сол ауылдай жадағай, кең жатқан сӛз, ой қазыналары, 
елдің елдік зор тұлғалары кӛрінеді. 
Маусымбай кӛп біліп, кӛп айтса да аз түсінетін тәрізді. Ескі нақылдарды 
талғамай, жаңа заманға тықпалай береді: 
—...«Құм  жиылып  тас  болмас,  құл  жиылып  бас  болмас»,  «жақсыдан 
жаман  туады,  бір  аяқ  асқа  алғысыз,  жаманнан  жақсы  туады,  адам  айтса 
нанғысыз» деген кезде: 
— Бұныңыз  біріне-бірі  қарсы  тұр,—  деді  Мейрам.—  Екеуі  екі  тұста 
айтылған болар. Не екі таптың нақылы болар. 
— Сол кезде тап дегеніңді білді ме екен солар? 
— Білсін, білмесін, тап тартысы дегендердің ертеден келе жатқанын осы 
сӛздер де жақсы аңғартты. Ӛмір бойы бітпеген дауды бітіретін біз болармыз, 
отағасы.  Кәрі  тарих  жинап  әкеліп  бәрін  салды  ғой  алдымызға!—  дей  келе, 
жап-жас  жігіт  қарияша  толғанып,  заман  салмағы  бір  ӛзіне  түскендей  тына 
қалды. Қарт Маусымбай анда-санда кӛз қырымен бір шолып, «есті жігітсің-
ау» дегенін айтпастан сездіріп отыр... 
Әңгімемен күннің кешкіргенін де байқамады бұлар. Поезд бір станцияға 
келгенде қалта қарап тұрып алды. 
— Шырағым, болдырғаны ма бұл? 
— Жұмысы бітпей жатқан шығар,— деді Мейрам. Маусымбай жауапқа 
қанағаттанған жоқ: 
— Жұмысын  кейін  бітіре  жатпай  ма.  Мына  жұртты  қамамай  жеткізіп 
тастау керек қой. 
— Бұл  жүргіншілердікі  емес,  жұмыс  поезы,  біз  тек  селбесіп  келеміз. 
Жүк сыймаса, бізді түсіріп тастаудан тайынбас. 
— Ол мінезі тағы бар ма еді,— деп жуаси қойды Маусымбай. 
Мейрам  бой  жазуға  вагоннан  түсті.  Күн  қоңыр  адырдан  асып  кетіпті, 
сәулесі сонау биіктердің басында ғана қалған. Күнұзын ысыған дүние қоңыр 
кӛлеңкеде күлімдеп тұр. Станция тау бӛктерінде. Беті байтақ жазық, артын, 
екі бүйірін қоршаған қызыл шақа, қара қотыр биіктердің, етегінде бұраңдаған 
бұлақтар,  ӛзенсымақтар  жатыр.  Солардың  кӛгалын  қуалай  киіз  үйлер  отыр. 
Жаңа  станция  әлі  маңайын  баурамаған.  Тұрғын  ел  үйренген  қонысына 
тартып,  бір  жағынан  станцияны  сағалай  келіп  отырған  секілді.  «Қымыз», 
«айран», «сүт» деп вагон жағалай дауыстаған қатын-қалаштар маза бермейді. 
Бір  шетте  қойлар  да  маңырайды.  Ет  құмар  қазақтың  біразы  поезбен  келе 
жатып та бір қойды ортаға алып қалыпты. Алысырақ, жазықта үйір-үйір мал, 
жаңа  қоныс  колхоз  қоралары  қарауытады.  Аңшы  ма,  тығылған  кулак  па, 
сонау  тауда  тас  арасынан  әлдекімнің,  басы  қылтылдайды...  Ауыл,  станция, 
мал,  поезд  араласқан  кең  далаға  кӛз  жіберіп  тұрып,—  қазақ  даласы  қайнап 
жатыр,— деді Мейрам. Оның ойы қазір осы даладан да кеңірек. Он жыл алға, 
он үш жыл артқа созылып жатыр. Жай басып, жан-жағын  бақылай отырып, 
су  жағасындағы  жартасқа  кӛтерілді.  Терең  шатына  шулай  аққан  тау  суына 
қарап тұрып, жартас түбіндегі жалғыз адамды қапелімде байқамады. Шонжар 

12 
Sauap.org
 
тасты тесіп барады бұл адам. Шықылдаған балға, жарқылдаған ұшқынға бір 
кезде  Мейрам  елен,  етті.  Тӛмен  түсіп  тау  тесушіге  келді.  Орыс  па  десе, 
орысша  киінген  қазақ  жігіт.  Бұрыла  бір  қарады  да  үн  қатпай  шықылдата 
берді. Қия тастың бетін қарлығаш ұясындай шұрқ-шұрқ тесіп тастаған. 
— Жалғыз ӛзін, тау тескен қай жігітсің? 
— Осы жердікімін. 
— Тесіктеріңде  есеп  бар  ғой,—  деді  Мейрам.  Беталды  тесілмеген. 
Айқыш-ұйқыш, тереңдігі де әрқилы.— Кім үйретті бұны? 
— Техник Василий. 
— Не үшін тесіп жатырсың? 
— Тесіктерге дәрі салып, бұзамыз. Жолға тас керек. 
Сұрамаса  сӛйлемеді,  сұраса  да  жарытпады  жігіт.  Ӛз  ісімен,  ӛз  ойымен 
болып тұр. Мейрам да одан әрі мазалаған жоқ. Оның ойына жігіт алуан түрлі 
елестеп  кетті:  әуелі  құрық  ұстап  қашаған  қуды,  одан  кейін  тау  тесті.  Енді 
паровоз  машинисі  болып  ұзын  составты  алып  жүргелі  тұр...  қоңырау 
қағылып қалмағанда әлі де талай саққа жүгіртетін еді. 
— Қош, құрбым,— деді де тұра жӛнелді Мейрам... 
Поезд  қозғала  бергенде  вагонына  келіп  мінді.  Вагон  іші  қараңғы 
тартқан.  Шам  жоқ.  Чемоданын  жастана  кӛзін  жұмды.  Москвадан  шыққалы 
сегіз  күн  жүрген.  Әлі  де  он  шақты  күн  жүру  керек.  Қазақ  жері  сонда  да 
таусылар  емес.  Біресе  ыстық,  тау,  майда  топырақ,  біресе  самал,  салқын, 
жазық,  шым,  құмайт  мол  дүниеден  ӛсімдіктің,  адам  тіршілігінің  алуан 
түрлерін  кӛріп  жатыр  Мейрам.  Солардың  ішінде  Қарағанды  ӛзгеше 
елестейді:  сусыз,  бұтасыз,  құбажонға  су,  темір  жол  келтіру,  құрал-сайман, 
азық-түлік  қорын  жасау,  әсіресе  ӛндіріс  армиясын,  жаңа  жұмысшы  табын 
құру — мектептен жаңа шыққан тәжірибесіз жастың ойын талай қауіптерге, 
ӛмір  соныларына  апарып  соқты.  «Қажыған  кезде  партия  кӛмектеседі. 
Щербаков  тәжірибелі  адам...  Қарағанды  бүкіл  совет  елінің  күшімен 
жасалады»  деген  секретарьдың  сӛзін  демеу  етті.  Сол  күйінде  ол  ұйықтап 
кеткенін сезген жоқ. Әлден уақытта бір жамбасына аунап түсіп, бәрі болады 
дегенде, Маусымбай елең етті: 
— Не дейсің, шырағым?