әрпінің  қай  сезде,  қай  буында  жазылғанын  көрсетіңіз-

барлық  балалар  үйінде  болатын  дәрі-дәрмек  иісі  келеді 
(Ғ. М.).
5.  Куә  болсын,  елдің  өзін  шақырт.  6.  Күмән  жоқ  (М.  Ә.).
Жалан,  түбірден,  біріккен  сөзден  болған  кісі  аттарының
соңғы  буындарында  жазыла  береді.  Мысалы:  Күлэиг,  Қүлән,  Кү- 
ләй,  Күлднда,  Күләсия,  Іңкәр,  Бейсенәлі,  Есенәлі.
61-жаттыту. 
Ә 
әрпі  сөзде  қандай  орында  колданылып  түрғанын  тү- 
сіндіріңіздер.
1.  Ең  қиын  болғанда,  баратыным  сол  ғой,  тәуеқел,  не  де  бол- 
са,  шыдадым!  2.  Маңдайы  мен  екі  ұртына  түскен  қатпарлы  қа- 
лың  терең  әжімдері  емірінің  талай  қайғы,  талай  бейнетіне 
куә  (М.  Ә.).  3. М ұрат Дербісәлінің  аулына  барды  (У.  А х т.). 4. Се-  " 
зімі  жоқ  жауыз  қара  күштің  кылған  күнәсы  мен  зұлымдығына 
қатты  тон,  жер,  суық  балшық,  көрдей  қап-қараңғы  дүние  куә 
болды.  5.  Ж ұмабек  Сүгірәлінің  алдына  сұлай  кетіп  құлады.
6.  Еркекке біткен  кең жауырынға  көзім әлсін-әлсін  түседі  (Ғ М.).
7. Жерде әредік-әредік қырбық  бар  (Ғ.  Мүст.).
М ы  н а   с ө з д е р д і н ,   ж а з ы л у ы н   е с т е   с а қ т а ң д а р :  
кәміл,  мэңгі,  бәйге,  дәйек,  кәрден,  кэнігі,  кәріқыз  (шөп),  кәрзең- 
ке,  мәшһүр,  мәуе,  мәйек,  мәртебе,  мәуліт,  нәубет,  нәпаңа,  сэске.
62-жаттыту. 
Көп  нүктенің  орнына  а ,  э  
әріптерінің  тиістісін  жазып  кө- 
шіріңіздер  де,  ол  сөздерді  емле  сөздігінен  карап  тексеріціздер.
1.  Байкөкше  дегеніңмен  ж...й  Көкше  екен  деп  жүрме  (М.  Ә.).
2.  Рамазан  мен  Еменәлі  жәмшікке  жыл  т...улігіне  төрт  ат  бай- 
лайтын  болды  (С.  М .).  3.  Күл...ш,  көңілің  ғой,  қалқам,  көңіл  қи- 
майды  ғой  (М.  Ә.).  4.  Б...рі  дұрыс  екен  (Ғ:  М .).  5.  Шаруашылық 
меңгерушісі  барлық  ж...йды  барынша  т...птештеп,  құлаққа  қүя 
жүріп,  келісім  шартты  екі  дана  етіп  ж азды  (А.  М ак.).  6.  «Таңғы 
самал»  аталатын  бүл  жел  жан-жануар  атаулыны  аса  бір  рақат- 
қа  бөлеп.  өте  бір  л...ззатты  тыныс  алдырады  да,  таң  ағарған  са- 
йын  ...лсірей  берш,  күн  көкжиектен  көріне  қалғиды  (С.  М .).
7.  О  не  деген,  дүд...мал.  8.  Осы  сиырлардың  көрер  көзге  дімк...- 
сы,  нашары  болды  ма?  (М.  Ә.)
М ы  н а   с ө з д е р . д і ң   ж а з ы л у ы н   е с т е   с д қ т а ң д а р :  
уәде,  әзәзіл,  әлеміш,  әлмисақтан,  әңгүдік,  әр  түрлі,  әр  щилы,  әр 
тарапты,  әр  текті,  әтір,  әуейілік,  әредік,  әниіейін, 'әлпет,  әлбетте, 
әйтпесе,  әйтеуір,  эбзел.
63-жаттығу. 
Сездердін,  айтылу  нормасын  сақтап,  тексті  мәнерлеп  оқы- 
қыздар.
Ж ел  қайықта
Тоуекел дарияға салсаң қайық.
Талмай  жүз,  түтқан  жолдан  кетпей  тайып.
Д арияда бірде тыныш,  бірде дауыл,
Қаңбақша  кетер  кемең қанат жайып.
38.

Лйықта  қалқыр  кемең  тыныш  тауып,
Сұрапыл  дауыл соқса,  қатер-қауіп.
Тілсіз жау — қара дауыл үні құрыр,
Ескекті  мықтап үста  кетпей  ауып.
Тымықта  қүлаш  керсеқ, әнге салып.
Кулеп  сал  толқында  да  қаһарланып.
Сыр  берме  жел  қайыққа  мінгеннен  соң,
Рақатты,  мехнатты  да  мойынға  алып.
Толқында,  тымықта  да  өледдетіп,
Дариядан қорықпай жүзіп өтіп,
Ғаді^дік,  махаббаттың патшалығын 
Керерсің мақсұтьща  барып жетіп.
(С.  Сейфуллин.)
ДАУЫСТЫ 
О,  Ө 
ӘРІПТЕРІ
Еріндік,  ашық дауысты  ө,  О  дыбыстарыныц  әріптері  сөздің 
басқы  буынында  жазылады.  Мысалы:  өнер,  ңол,  орақ,  өзен, 
өмір,  орта.  Орыс  тілінен  енген  сездерде  О  әрпі  орын  талғамай- 
ды. Мысалы:  кино,  океанолог, забой, динамо.
Ө — жіңішке, о — жуан дауысты дыбыстың әрпі.
Сөздід  алдыцғы  буынында  ө  әрпі  болса,  одан  кейінгі  буын- 
дағы  е  айтылуда  ө  болады,  бірак  е ' жазылады.  Мысалы:  өнер 
(өнөр),  көне  (көнө),  өжет  (өжөт),  өсер  (өсөр)/өрен  (өрөн),  ко­
лем  (көлөм),  көмей  (көмөй),  иіөлейт  (шөлөйт),  бөгел  (бөгөл), 
бөгет  (бөгөт)  т.  б.
Одыбысы  орыс  тілінен  енген  сездерде  екпін  түспегенде  0,  і, 
ы  
болып  айтылады,  біращ  о  жазылады.  Мысалы:  бальиіевик — 
большевик,  калхоз — колхоз, 
трактир — трактор,  директір — 
директор.
64-жатты,ту. 
О,  Ө 
әріптері  сөздің  қай  буынында  жазылғанын  айыры- 
ВДздар.
1. 
Сенімен  әлі  сөйлесем.  Сейлескенде,  бек  сейлесем!..'.— деп, 
Майбасар  жацағы  сөзінід  құпиясын  молайта  берді  (М.  Ә.).
2.  Салмағын  елшеп  көрген  жоқпыз,  молдығы  сонша,  екі-үш
қапқа  әрец  сыйды  (С,  М .).  3.  —Анамен  сөйлесіп  пе  езі?  (М.  Ә.)
4.  — Баймұрын  өзі  де  тыржыддап,  өкпе  назын  білдірген- 
дей...— дегенде,  Қүнанбай  басын тез көтеріп  ап, Алшынбайға бү- 
рылды  (М.  Ә.).  5.  Ол  екі  ортада  колонияныд көркін  көруге  асық- 
Қ ан 
біздід  балалар  ешбір  ресми  басшыны  күтпей-ақ,  ездері 
ясүгіріп-жүгіріп  кетіп  отырды  (С.  М.).  б.  Үлкен  көк  көздері  қы- 
лилау  келген.  7.  Енді  мына  түе  оныд  бәрінен  бөлек....  8.  Әуелде 
көзіне  көрінгеннід  кебі  ұсақ  тай-байтал  сияқтанды  (М.  Ә.).
М ы  н а  
с ө з д е р д і ң   ж а з ы л у ы н   е с к е   с а қ т а ң д а р :  
көнбіс,  мөшке,  нвмір,  нөкер,  өз  алдына,  әз  бетімен,  өзара,  өмір 
бақи, өнеркэсіп.
39

65-жаттығу. 
Қара  әріптермен  терілген  сөздерді  көшіріңіздер.  Ө  болып 
айтылатын  дауысты  дыбыс  әрпінің  астын  сызыдыздар.
1.  Қайтқан  елдің  бес-алты  аулы  Кеңөзекке  қонған  болатын.
2.  Шөженің  өзі  (М .  Ә.).  3.  Қалай  төзем  бұл  азапқа  (Ә. Ә.).  4.  Бе- 
ті  сүйекпен  өрнектелген  әдемі  ағаш  кереует,  көнетоз  болса  да, 
көз  тартатын  ала  сырмақ.  5.  Вокзал  іші — қара  көлеңке.  6.  Кө- 
жектің даусынан оянып  кетті.
М ы  н а  
с ө з д е р д і ң   ж а з ы л у ы н   ү м ы т п а ң ы з д а р :  
өмірбаян,  өне  бойы,  өнертабыс,  сөз  басы,  сөкет,  төс  ағаш,  тәстік, 
швлмек,  іиөмеле,  шәпшек.
66-жаттығу. 
Көп  нүктеніц  орнына  тиісті  әріпті  жазып, 
жаттығуды  кө- 
шіріціздер.
1.  Көпт...н  көрм...гендіктен,  Ботак...з  апасын  сағынған.  2.  Өз- 
г...ні  ойлау  түгіл,  ол  өзін-езі  үмытып  кетті.  3.,  «Көр...-к...ре 
К . . . С . . . М  
болады»  деген.  4.  Мен  күлімсіреп  төм...н  қарадым 
(С.  М .).  5.  Үйде  бөт...н  кісі  жоқ.  6.  Ербол  күр...ңді  к...птен  бағып 
келе  жатыр  еді  (М.  Ә.).  7.  А далбақанға  түйе  жүн  шекпені  мен 
қамшысын  іле салды да,  өзін...  арналған керп...  қабаттала  төс...л- 
ген  биік  орынға  барып  отырды  (Ғ.  М .).  8.  Кейін  бәрі  де  қайта 
жиылып  келіп,  «малымыздың  төл...уі»  деп,  боз  атты  шығарып 
алыпты  (М.  Ә.).
67-жаттығу. 
О  әрпі  бар  сездердің  айтылуын 
жазылуымен  салыстыры- 
ңыздар.
I.  1.  Here  екені  белгісіз  осы  Добрушкин  мен  Бодаренко  екеуі 
бір-біріне  үйіріле  кетті.  2.  Солдат  емессің  бе,  тапқырлық  жаса.
3.  Енді  Ержанға  Коростылев  те  үйреніп  алды  (Т.  Ахт.).  4.  Боль- 
шевиктер  көпшілік  дауыс  алыпты!  (X.  Е .).  5.  Окрошка  да  жақ- 
сы.  6.  Ж алғыз  біздің  Богдановка  емес,  ана  Алексеевка,  Долин­
ка,  Покатиловка,  Федоровка  селолары  да  қару  үстап,  қарсы 
шықпақшы.  7.  Сорока  мен  Иванды  шоланға  қойсақ,  рүқсатсыз 
үйге кіргізбейді  (Т. Ахт.).
II.  1.  Трактор  жерін  жырта  берсін.  2.  Директордын,  да  езін- 
ше  есебі  бар.  3.  Молотилкаларды  электр  моторы  жүргізеді.
4.  Колхоздын.  ез  сауығы -өзінде  еді.  5.  Дәндеген  егіннің  сырын 
агроном  әлден-ақ  түйген  сияқты.  6.  Конторға  кіріп  шығайын.
7.  Жүмыртқа,  сүт,  овощ  қайда?  (Ғ.  Мұст.).  8.  Комсомолдардың 
жүмыстан  оралуын  тосып  отырмыз.  9.  — Астықты  қырманнан 
элеваторға  дейін  комсомол  дозорларымен  қалай  жеткізетінін  ез 
көзіңмен  көресің,  оның  не  екенін  сонда  түсінесің,— деп,  бір  тү- 
йіп  қойды.  10.  Оң  босаға  ж ақта  кішкене  әдемі  самолет 
тұр  (С .Е .).
68-яеаттығу. 
А , э , ө ,   оәріптері  қатысқан  сөздердің  айтылуы  мен  жа- 
зылуына  талдау  жасаңыздар.
40

1.  Мен  эйтіп-бүйтіп  арбаны  қайырғанымша,  Ж әмила  әрірек- 
те  жұмыс  істеп  ж атқан  әйелдерге  барып  та  үлгеріпті  (М.  А.).
2.  Орловтың  бұл  сөздері  Мырқалдың  тасып  тұрған  кеңілін  ба- 
сып  тастады  (Ә.  Ә.).  3.  Директор  өткір  кезін  қабақ  түйе,  зілдене 
қадады  (М.  Ә.).  4.  Өзінен  бұрын  зонтигін  кіргізді  де,  бетін  кө- 
леңкелей  есік  алдыпда  тұрып  қалды.  5.  —  Кешіре  гөр  кінәм- 
ды!— деп,  бір  тізесін бүге  қалды.  6.  Өлсек,  бірге өлеміз.  7.  Жоқ, 
құрметтім,  өзімізден  төрт  бөлмеге  төрт  бөлме  қоссақ  та,  керегі 
жоқ  ( Ә.  Ә.).
69-ясаттығу. 
Сөздің  соцгы  буынында  е   әрпі  жазылып,  бірақ  айтылуда 
ө   дыбысы  естілетіц  бірнеше сөз  ойлап  тауып,  свйлем  құраңыздар.
70-жаттыгу. 
Өлеңді  мәнерлеп  оқып  шыгыңьіздар  да,  айтылуы  жазы- 
луына  сәйкес .келмсген  сөздерді  атаныздар.
МАЙ  КЕЛ Д І 
(Үзінді)
Буға  мае боп  еліріп, 
Көкек  майдьщ  азаны
Көкек  келді  төғайға. 
Көкек десе,  май  келді.
Көкек  деген  желігіп, 
Серпіп  келді  азалы,
Азаны соның тоғайда. 
Кулімдейтін  жай  келді.
Елід  жеткен  теңдікке 
Жылағанды  демей  көр.
Жүргеыдер  көп  жылап  та, 
Дейтұғын,  нақ  осы  кез.
Жьілағанға  қолды  соз, 
Тілектеске  қолыд  бер.
(Б. М айлин)
ДАУЫСТЫ 
Ү,  Ү  
ӘРІПТЕРІ
¥ , ү  
— жуанды-жіңішкелі  жүп  болып  айтылатын  еріндік, 
қысаң  дауыстылардың  әріптері.  Бұлар  көбінесе  сөздің  басқы 
буынында қолданылады.
Сөздің  басқы  буындағы 
ү,  ү  
дыбыстардың  әсерінен ^ соңғы 
буындағы ы , і дыбыстары 
ү болып  айтылады,  бірақ  ы ^і  өріп- 
тері  жазыладьі.  Мысалы:  құлұн — құлын,  түтүн — түтін,  ұз- 
ун — үзын,  үзүк—үзік т.  б.
Е с  к  е р т у : 
Мына  сөздерде  ү ,   ү   оріптері  сез  ортасында,  сез  соцында 
жазылады:  мазмұн,  бұлбұл,  дүлдүл,  мәжбүр,  м ақүл,  маглүмат,  дғстүр,  байғұс.
Біріккен  сөздерде 
ү, 
уәріптері  сөз  ортасында  жазыла  бере- 
ДІ. 
Мысалы:  Бибігүл,  Сейтқүл,  бүрсігүні.
71-жаттыгу. 
Ү ,  ү   дыбыстарының  сездің  қай 
буьшында 
қолданылып 
тұрғанын  байқаңыздар. 
,
1. 
Малдьщ  түяғы,  адамңың  аяғы  үлпілдек  ақша  қар 
(Н.  О.).  2.  Құлағы  жұлынып  бара  жатқанда,  шыңғырып қал* 
ДЫ^(С.  С.).  3.  Сұраған  сездеріне  ашық  жауап  бермей,  үялған- 
Дай  болып,  төмен  қарап,  жымиып  күліп,  не  болмаса  естімеген 
кісідей  болып,  үндемей  отырьш  қала  берді.  4.  Қүр  ғана  үялып, 
куліп.қояды  (М.  Ә.).  5.  Ол  күн  сайын  екінші  колонияға  нұсқау
41

бере  барып  түрды  (А .  М ак.).  6.  Ж үмабек  мүрнын  екі  қолымен 
басып  алып, сенделіп әрең жүріп барады.  (Ғ.  М .).
М ы н а  
с ө з д е р д і ң  
ж а з ы  л у ы 
е с т е  
б о л с ы н : ^  
үя,  үяң,  үйеңкі,  үмбет,  үш  жылдық,  үюлі,  үзеңгі,  түйғын,  түс 
киіз, тұяқ, түбіт, түйе-қарын  (өсім.)  түйежапырақ,
72-жаттығу. 
Көп  нүктенің  орнына  ү ,  
ү   әріптерінің  тиістісін 
жазып, 
жаттығуды  көшіріціздер.
1.  Антон  б...рқан-талқан  болып,  қамшысын  қораның  б...ры- 
шына  лақтырып  жіберді  де,  тайып  т...рды  (А.  М ак).  2.  Ж — 
мыстың  асығыстығы  сондай,  осы  арада  бір-ақ  к...н  болып қайта
ж...ремін. 
(С.  М .).  3.  Уа,  тілің  б...лб...л  екен  ғой,  тілесен,  ^  
К...Ш ІҢ  Д...Л Д ...Л  
ғой,  ақыным  (М.  Ә.).  4.  Перушиннің  көрсеткен 
қалтасынан  қағаздарын  тауып  алып,  дауыстап  оқып  т...рғанда 
да,  Бекболаттың  т...сі  бұзылмады.  5.  Көбін  т...тқынға  ...стап 
қалып,  оны  елге  ...гіт  айтуға  шығарды.  6.  Б...гін  т...стен  қалса, 
шаһар  халқы — ж...з  мың  ж ан  түгел  шөлден  қырылады. 7.  Уай- 
дай,  ж...рт,  бірінен-бірі  с...йінші  алысып,  ж...гірісіп,  көшелерге 
сыймай  кетті  (С.  Ш.).
73-жаттыгу. 
¥ ,  ү   оріптері  бар  сөздерді  теріл  жгзыцыздар.
I.  1.  Ерте  кезде  саятшы  Ораздың  үйінде  қанат-қүйрығы, 
түяғы  тозған,  үсті-басы  түтеленген,  үшудан  қалған,  кәрі  түй- 
ғынды  көріп  ем,  Ақаннын,  түр-түлғасы,  маған  аумаған  сол 
сияқтанады  ( С.  М .).  2.  Оньщ  үстіне  шет-шетіне  шашыратып 
салған  қазақтъщ  жер  үйлері  тортіпке  үксаған  сиықтың бәрін 
бүзып,  қаланың  шеттерін  түйенің  жыртылған  ескі  жабуындай 
ж алба-жүлба  қылып,  ыдыратып,  тоздырып  түр  (С.  Ш.).
II.  1.  Аттың  басын  төмен  беріп,  сәл  тасалап,  езі  үзеңгіге 
аяғын  тіреп  түрып,  Бақтығүл  иек  артпадан  қарады.  2.  Бүгін 
ерекше  бір  мағына,  мазмүн  тапқандай.  3.  — Қатша  байғүс өліп 
қала  ма,  бүйтіп  көрген  ж оқ  еді,  қалай  айтқаны?— деп,  ішінен 
күдіктеніп  сескеніп  отырды.  4.  Мынау  кесігімен  Бақтығұлдағы 
малдын,  жарымынан  көбін  сыпырып-сиырып  алғалы  отьф. — 
Дүрыс,  мақұл, 
барам!— деп,  М ақпал  қызарыңқырап  күлді 
(М.  Ә.).  5.  Осы  күйде  келе  ж атқан  қызына  көзін  сүзбей,  Ж а- 
баймен  болып  кеткен  Сейтке  Қүнше  байғүс  қатты  риза  болып 
келе жатыр  (Ғ.  М.).
74-жаттыгу. 
Орфоэпиялық  сөздіктен  соңғы  буынында 
ы ,  і  
әріптері 
жазылып,  ү ,   ү   болып  оқылатын  бірнеше сөзді  тауып  жазыңыздар.
75-ж атіыгу. 
Төмендегі  сөздерді  дұрыс  оқып,  айтылуда  басқаша  естіле- 
тін  дыбысты  табықыздар.
Күдық,  күдік,  шұғыл,  . қүлын,  жұлын,  ж үзік,  үзын,  үйыту, 
үқыпты,  ұйым,  ұсқын,  ұсыныс,  ұшқын,  үйқы,  ұшқыр,  үтқыр, 
үтымды,  үгіт,  үзіл,  үзік,  үзіліс,  үйші,  үйір,  үлгі,  үкі,  үміт, 
үшкіл,  үңгір,  дүбір,  дүрбі,  дүсір,  жүгін,  жұтым,  жүзім,  зүлым, 
күлгін, күлдіргі.
айы^лцдадар"^" 
^өмендсг*  сөздердің  орфозпиясын  (айтылуын), 
жазылуын
42

Y л г i  :• 
А й т ы л у ы 
құлұн 
көлүк
Ж  а з ы л у ы 
ңұлын
К Ө Л І К
Құлын,  көлік,  дүйім,  дүмпіл,  дүсір,  жұқтыр,  жұпыны,  жүгін, 
күдік,  күйлі,  күндіз,  күндік,  күпті,  куріш,  қуқыл,  қүйын,  қүз- 
ғын,  лүпілдеу,  мудіру,  өтіну,  сүріну,  сүргі,  толық,  төркін,  тұй- 
ғын,  түбіт,  төгіл,  түйгіш,  түкпір,  түкті,  түлкі,  түрпі,  түтік,  түш- 
кір,  үшыру,  үкілі,  узіліс,  үлгі,  үңілу,  үсіту,  үшкір,  үюлі.
77-жаттыгц. 
Дауыстылардын,  айтылу  ерекшелігін  ескере  отырып  тексті 
монерлеп  оқыңыздар.
— 
Мен,  ықтиярлы,  ықтиярсыз  бір  қапаста,  қапада  жүрген 
жанмын.  Атым — Салтанат,  жүрісім  еркін,  көп  жанға  ұғымсыз. 
Ш алқып  жүрген  еркеніц  еркесі  тәріздімін.  Ықтиярлы  қапас 
дейтінім  сол.  Бірақ  біздің  елде  тұйғын,  лашын  ұстаушы  аңшы- 
лар  асау  құсқа  сенбегенде,  ұзын  шыжыммен  үшырады  ғой, сол 
тәрізді...  Көп  естіген  боларсыз,  қазақта  мұңды  қыз  аз  ба? 
«Сүймеймін,  басқа  кімге.  бүйырса  да.  кенейін,  осы  жаннан  ма­
ран  азаттық  әперсін?»— деп,  әкеме  ©з  анамды  да,  мынау  кіші 
анамды  да  екі  рет  салып  едім,  ырзалық  ала  алмадым.  Қыз 
ішінде  жалғызы  едім.  Туғанымнан  алақанына  салып,  аялап 
есірген  атам,  анам — ұям  еді.  Әлі  де  езге  күнде  алдымнан  шы- 
ғары  жоқ.  Бірақ  күнім  жадау  болған  соң,  ез  үйім  өзіме қапас 
болды.  Ал  келер  күнді  ойласам,  біржола  түңілем.  Тіпті  тірлік, 
тілек  дегеннен  де  кеп  түңілетін  шақтарым  болады.  «Қүдай-ау 
осы  мені  бір  қорлық,  ездік  ноқтасына  басымды  ілдіргенше —■
 
өкінбейін,  зарламайын,  алсаңшы!»— деп,  көп  жылайтын  да 
күндерім  болады,— деп,  қыз  маңдайын  иәзік-  саусақтарымен 
сүйеп,  ыстық  бетіне,  жасты  көзіие  орамалын  басты  (М.  Ә.).
И  әрпі  мынадай  орындарда  жазылады:
1)  И   әрпі  ж алаң  и  дыбысын  және  ы й ,  ій  дыбыстарын  таң- 
балайды.  Мысалы:  кино,  институт,  тарихи,  қиьін,  жиын,  кемиді, 
баийды.
Е с к е  р  т у .  Сый,  тый  және  бұлардан  таралған  түбірлердс  ый  дыбыста- 
РЦ сол  калпында  жазылады.  Мысалы:  сошла,  сыйлық,  сыйлағыиі,  сыйлату,  сый• 
■лас,  сыйғыз,  сыйымды,  сыйыс,  тыйыл,  тыйгыз,  тыйым,  тыйдыр.
2)  Я ,  ю  әріптерінің  алдында  ы ,  і   дыбыстары  и  әрпімен  таң- 
баланады.  Мысалы:  тақия,  қария,  жария,  дария,  дүрия,  мия, 
сия, Әсия,  Ғалия,  қию,  жию.
Қазақ  тілінде и  бірде  жуан,  бірде  жіңішке  дыбысты  белгь 
лейді.  Мысалы:  Иса,  Имаиі,  риза  деген  сөздерде  и  жуан  дыбыс­
ты  белгілесе,  икем, 
илік, 
изө  сиқты  сөздерде  » — жіңішке 
дыбыстың  таңбасы.  Бұл  ереже  орыс  тілінен  енген  сөздердегі» 
әрпіне  қатысты  емес.  Мысалы: 
партия,  республика,  библио­
тека т.  б.
М ы н а   с ө з д е р д і ң   ж а з ы л у ы н  
е с т е   с а қ т а ң д а р :  
бийиды,  кейиді,  ұйиды,  иитін.
И  ӘРШНІН. 
ж а з ы л у ы
43

78-жаттығу. 
Байи,  кейи,  ии  деген  сөздерді  қатыстыра  отырып,  сөйлем 
құрыңыздар.
79-жаттыгу. 
И  
’дыбысы  бар  сөздерді  тауып,  ондағы  дауысты 
и  
дыбы- 
сының жуан  я  жіңішке  екенін  ажыратыңыздар.
1. 
Донбасс  инженерлері,  трестің  бас  инженері  Иван  Михай­
лович  болмағанда,  тіптен  қиын  болар  еді.  2.  Мырзаш  иығынан 
ұстады.  3.  Л иза  орнынан  тұрды  (С.  Е.).  4.  Мылтығын  Шиеліге 
кеткен  жолдастарына  тастап  кеткен  (С.  С.).  5.  Гүлдердің  иісі- 
нің  бұрқырауынан  ауа  айналғандай  (Н.  О.).  6 . — Ия,   соны 
айтшы!— деді  Хасен  (С.  С.).  7.  Күйген  кең,  шөп-салам  иісінен 
гөрі  көцірсіген темір иісі  басымырақ  (Ғ.  М .).  8. Түсі  аз-аздап суи 
бастап,  көзі  шала  жүмылып,  бір  араға  қадалып  қатып  қалды. 
9.  Мүнысы  қисынсыз  екен  (М.  Ә.).  10.  Институт  директорыньщ 
кабинеті,  көзілдірікті  директор  отыр  (С.  Е .).  11.  Айнала  қальщ 
иірім-иірім  орман  (С.  С.).
80-жаттыгу. 
Көп  нүктенің  орнына 
тиісті  әріптерді  жазып,  жаттығуды 
кешіріңіздер.
I.  1.  Екеуі  бүдан  соң,  барлық  сөзден  т...ылып,  барлық  дү- 
ниені  ұмытып,  үзақ  үндемей  сөйлесіп  түрды  (М.  Ә.).  2.  Біздің
балалық  сана-сезімімізге  онын,  с...паттауы  қона  қоймайды,  біз 
оны  ертедегі с...яқты көреміз  (С. М .).  3. Кенет  жігіт орнынан түр- 
ды,  шашын  алақанымен  бір  т;...пады.  4.  Екпінді  бітіргендерді 
с...лау  жүріп  жатыр  (С.  Е.).  5.  Қалың  малға  т...ым  салынды.
6.  Т...ыш жүрмей,  не  істепті?  (С.  М .).
II.  1.  Менің  с...лық  алатын  жөнім  ж оқ  еді.  2.  Ж ұбанүлы 
қүттықтап,  конференц...яға  с...лық  тартып,  техн...кум  оқушыла- 
ры  музыка,  би,  драма  араласқан  концерт  қойып  берді  (С.  Е .).
3.  Мынау  елдің  пәлесі  т...ылар  түрі  жоқ.  4.  Бүрын  бірін-бірі 
с...лаған  жылы  кеціл  тағы  да  қалыбына  келе  бастады.  5.  Ша- 
надан  түсіп,  үстерінің  қарын  сілкіп  болған  соң,  Ақан  мырза 
қораның с...қын  керіп, көңілсізденді  (М.  Ә.).
III.  1.  Бүдан  былай  қ...я  бассаң,  менен  жақсылық  күтпе.
2.  Барлық  кеңдігі  бір-ақ  кісі  с...ғандай,  тебесі  аласа  бір қуыс.
3.  Басында  оқалы  тақ...я.  4.  Кемпірдің  с...ламақ  болып  сал- 
ғызған  тәтті-дәмді  тәуір  еті  қонақтардьщ  алдына  келді.  5.  Екі 
шалдьщ  біреуі — осы  ауылдың  ежелгі  көршісі,  Ж арасбайдьщ 
әкесімен  с...ласқан  адам.  6.  Енді  биені  акырын  с...паңқырап 
келіп, жалын үстады  (М.  Ә.).
М ы н а  
с ө з д е р д і ң  
ж а з ы л у ы н  
е с т е   с а қ т а -  
ң ы з д а р  :  иба,  игерту,  ие,  иек,  иемдеп,  изе,  икем,  илік,  ине, 
хініш,  исіну,  иіл, иық, иін,  иіс,  ию,  иіліс,  иә.
81-жаттыгу. 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: