әрпі  бар  сөздерді  теріп  жазыңыздар

ДАУЫССЫЗ  П,  Б,  Ф,  В   ӘРІПТЕРІ
Қ азақ  тілінде 
п, 
б,  ф ,  в  дыбыстары  қатаң,  ұяң  болып  жұп- 
тасып келеді.
77
, 
б   дыбыстары  сөзде  алмасып  та  колданылады.  Мұндай 
сөздердің  әдеби  тілдегіден  баска  ауызекі  тілде,  диалектіде  екін- 
ші  варианты  болады.  Мысалы:  байымдау — пайымдау,  бәле — 
пэле,  балау—палау,  балуан—палуан.
Б ,  в  дыбыстарына  аяқталған  орыс  тілінен  енген  сөздер  кей- 
де — қатаң  п   дыбысымен  айтылады,  бірақ б,  в  жазылады.  Мы­
салы:  клуп —клуб,  актип—актив,  арап—араб,  коллектип—кол­
лектив.
105-жаттығу.  Төмендегі  сөздерді  орфографиялы қ  сөздіктен  қарап,  олар- 
ды ң  одеби  тілдсгі  вариантын  ж азыцыздар.
Бәтір — пәтір,  бейілдену —  псйілдену, 
бұл — пұл,  бітіру — 
пітіру,  бейнет — пейнет,  бешпент — пешпент,  әлпетін — әлбетін, 
бейне — пейне,  Батима — 
Фатима.
106-жаттығу.  Төмендегі  сөздердіц  айтылуыяа  кәңіл  бөліціздер. 
Осылаіі 
ж азы латы ны н  ұмытпаңыздар.
Актив,  архив,  гардероб,  клуб,  консерв,  локомотив,  масштаб, 
микроб,  мотив,  нерв,  объектив,  реактив,  резерв,  штаб,  комдив, 
коллектив,  пассив.
М ы   н а   с ө з д е р д і ц   ж а з ы л у ы н   е с т е   с а к  т а  д- 
д а  р:  бақыт,  баллада,  баллон,  бальзам,  барельеф,  батальон, 
баспасөз,  бассейн,  бинокль,  бекзат,  бейуақ,  бэтес,  байқасап,  бір 
тұтам,  бірқыдыру.
107-жаттығу. 
Ф 
дыбысынан  басталатын  сездерді  орфографиялы қ  сөз- 
діктен  оқып,  оның  ішінде  жазы луы   қиын  я  ж азылуын  ж ақсы   білмейтін  сөзде- 
ріцізді  теріп  ж азы ңы здар.
108-жаттығу.  М ына  төмендегі  сөздердіц  қайсысы  әдеби,  қайсысы  әдеби 
еместігін  айырыңыздар.
Түзу — дүзу,  теңіз — дедіз,  тұз — дұз,  тузде — дүзде,  түзе—* 
Дүзе,  тағд ы р — дағдыр, 
таж ал — даж ал,  Түзақ — дүзақ,  тұс- 
пал—дүспал,  тізу—дізу, 
доғал—тоғал, 
тойбы—дойбы,  то- 
Дыз — додыз,  тілмар — ділмар,  тызыл — дызыл.
ҚОС  ДАУЫССЫЗ  ДЫБЫС  ӘРІП ТЕРШ ІҢ   ҚОЛДАНЫЛУЫ
Кейбір  түбір  сөздерде  кос  дауыссыз  дыбыс  катар  колданы­
лады.  Мысалы:  атта,  ыссы,  махаббат,  касса,  коммуна,  әлбетте. 
Түбірдіц  содғы  дыбысынан  басталатын  қосымша  түбірге
53

жалғанғанда,  сөзде  қос  дауыссыз  дыбыс  пайда  болады:  ас + са— 
асса,  ат + ты—атты,  соқ + қы—сощ ы,  иіап+ па—uiantia  т.  б.
Мұндай  жағдайда  қос  дауыссыздардың  біреуін  түсіру  сөздің 
мағынасына  эсер  етеді,  сондықтан  олар  түспей  қолданылады. 
Мысалы:  атта—ата,  асса—аса,  атты— аты.
Орыс  тілінен  енген  сөздер  қос  дыбыссыз  дыбысқа  аяқталса, 
оған  қосы.мша  қосылғанда,  біреуі  түсіп  қалады,  ол  мағынаға 
эсер  етпейді.  Мысалы:  класқа — классқа  емес,  грамдай—грамм- 
дай  емес, металды — металлды емес.
Егер  жалқы  есім  сөздер*қос  дауыссызға  аяқталса,  қосымша 
жалғанғанда  да,  ол  дыбыстар  түспей  жазыладЫ:  Гриммге,  По- 
красста  т.  б.  Мұндай  сездерге  дәл  сол  дыбыстардан  басталатың^, 
қосымша  жалғанғанда  ғана,  бір  дауыссыз  түсіп  қалады.  Мыса­
лы:  Гриммен, — Гримммен  емес,  Филиппен — Филипппен  емес.
109-жаттығу. 
Көп  нүктелердің  орнына  тиісті  әріптерді  қойып,  жаттығу- 
ды  көшіріңіздер.
1. 
Капитализм  техниканың  жетістіктерін  әлеуметтік  прогре... 
мүдделері  үшін  пайдалануға  бөгет  болып  отыр  («К-  Т.»).  2.  Дон- 
ба...тан  келген  ана  бір  Мирон  дейтін  шал  көмір  комбайнының 
жаңа  түрін  ойлап  тауыпты(Ә.  Ә.).  3.  Әр  кла...тың  есігі  ашылып, 
оқушылар  тысқа  шығып  ж атты (Ж   И .).  4.  Баянауылдағы  жер 
жә...еті  тәрізденіп,  бэрінен  де  шоқтығы  биік  ж атқан — Жасыбай 
кәлі.  5.  Бұл  малдар  75  күн  бордақыланып,  тәулігіне  750—800 
гра...нан  ет  қосып  отырды.  б.Отанымызға  бір  ми...иард  пүт  ас- 
тык,  кем  дегенде  мың  то...а  ет,  1  ми...ион  400  мын, то...а  сүт  жэне 
басқа  ауыл  шаруашылық  өнімдерін  сату  жолындағы  күреске 
жұмылдыруымыз  керек  («С.  Қ.»).
110-жаттыгу, 
К узбасс,  Д онбасс,  Кирилл,  Миасс,  Ромм
 
сөздеріне  кемек- 
тес  септік  жалғауын,  сын  есімнің  - с ы з ,  - с і з   жүрнақтарын  жалғап  және  атау 
түлғада  қолданып  сөйлем  қүраңыздар.
111-жаттыгу. 
Жакшаның  ішіндегі  қосымшаны  емле  бойынша  түбірге  жал- 
ғап,  сөйлемді  көшіріңіздер.
1. 
Биьіл  XI  класс (-ты)  бітіретін  34  оқушыныд  16-сы  маляр- 
лык  мамандығын  таңдаған  болатын  («Қ.  М.»).  2.  Әр  түрлі  ме­
талл  (-дардық)  кыздырудан  түрліше  ұлғаятындығы  түсіндірі- 
леді  («Қ М .» ) .  3.  Алайда  АҚШ  конгресс (-і)  бүл  договорды  аяқ 
астына  басқан  шешім  қабылдады  («С.  Қ.»).  4.  Донбасс (-тан) 
келгендердід ішінде  өзін қонақ  көретіндер  бар,  бүл—үят  (Ә.  Ә.).
5.  Бүл  станоктар  көп  процесс(-терді)  автоматты  түрде  атқара- 
Лы(«С.  Қ.»).
112 - ж а т т ы ғ у . 
Төмендегі  сөздердін,  мағыналық  айырмасын  түсіндірі- 
ңіздер.
Ашшы  — ащы,  сатты — саты,  атта — ата,  асса — аса,  кессе—■
 
кесе,  атты 
аты,  кешше^— кеще,  қосса — қоса,  ертте — ерте,
54

аттан — атан,  көшші — көші,  шаппа — шапа,  ыссы — ысы,  жат- 
та — жата.
Сез  ішіндегі  қос  дауыссыз  дыбыстардың  орфографиясы  бір- 
келкі  емес.  Қ азақ  тілінід  байырғы  сөздерінде  қос  дауыссыз  ды­
быстар  әр  уақытта  анық  айтылады.  Мысалы:  атта,  жатта,  асса, 
ңосса,  атты.
Орыс  тілінен  енген  сөздерде  екпін  қос  дауыссыз  дыбыстық 
жігінен  бұрынғы  буынға  түссе  ғана,  қос  дауыссыз  анық  айты­
лады. Мысалы:  кйс-са,  програм-ма,  антён-на.
Екпін  қос  дауыссыз  дыбыстар  жігінен  кейінгі  буынға  түссе,
кос  дауыссыз  ж алаң  болып  айтылады.  Мысалы:  м иллион---- ми-
лидн,  аттестат — атестат,  грамматика — граматика.
113-жаттыгу.  Жақшанын.  ішіндегі  сөздердің  дұрысын 
колданып,  тексті 
монерлеп  оқыцыздар.
Бір-екі  сағат  өтпей-ақ  полиция  мен  (атты,  аты)  казактардан 
қүрылған  үлкен  отряд  қуғынға  шықты.  Бақытжан  Қаратаевтың 
соңынан  Қақпақтыға  бет  алып,  Ешмұхамбетов  бастап,  он  бір 
адам  жөнелді-  де,  (комиссар,  комисар)  Әбдірахман  Әйтиевті 
колға  түсіруге  қырық  кісіден  құралған  бір  топ  әскер  екіге  жа- 
рылып,  бірі  Әбдірахманның  Қарасба  болысына  қарай,  бірі  тө- 
менгі  Барбастау  мен  (Сүттігендіге,  Сүтігендіге)  бет  алды.  От­
ряд  бастығы  Айтқали  Абылаев  Әбдірахманды  Үйректікелден 
табам  деп  ойлады;  Ханкөлі  арқылы  көпірлі  (Аңқаттыға,  Аңқа- 
тыға)  кетеді  деп  ойлаған  да  жоқ  (X.  Ес.).
М ы н а с ө з д е р д і ң   ж а з ы л у ы н е с т е   с а қ т а ң д а р :  
аббревиатура,  агрессия,  аккорд,  аккомпонемент,  аккредитив, 
аккумулятор,  аққұла,  аммиак,  аннотация,  аппак,  ассистент,  бал­
ласт,  баррикада.
114-жаттыту. 
Террас,  грамм,  телеграмма,  стенограмма,  ссуда,  силлогизм , 
рессор,  реестр,  регресс,  прогресс,  пластмасса,  пессимист,  перрон
 
деген  сез- 
дердегі  қос  дауы ссы здарды ң  толы қ  я   жалан,  антылатынын  апы қтаңыздар  да, 
себебін  түсіндіріціздер.  Б уларды ң  ішінде  мағыналары  түсініксіздерін  сөздік- 
тен  қарап  алыцыздар.
115-жаттығу.  Ж еке  сөздердің  дауыссыз 
ды быстарына  фонетнкалық,  ор- 
ф ографиялы қ  тал д ау   ж асаіцлздар.
Станцияға  жүйрік  поезд  келіп  тоқтады.  Станция  басында 
төрт  жерде  электр  шамы  бар.  Поездың  буы  бұрқырап,  ысылдап 
тұр.  Қараңғы  түнді  отты  көздерімен  тесіп,  тіліп  машина  келе 
жатты.  Поездан  жүгін  құшақтап  жас  жігіт  түсті:  үстінде  сұр 
костюмі  бар,  галстук.  Бұл — Рақмет.  Жүгін  көтеріп,  станцияға 
Қарай  жүрді.
М а ш и н а  
келіп,  поезд  алдына  тоқтады.  Машинадан  Шектібай 
түсті.  Рақмет  машинаньщ  қатарынан 
б а й қ а м а й  
өте  берді.
55

—  Донбасстан  келе  ж атқан  инженерді  білесіз  бе?— деді 
Шектібай.
—  Мен  Донбасстан  келе  жатырмын,— деп,  Рақмет  бұрылып 
қарады  (С. Е.).
116-жаттыгу. 
Дауы сты ,  дауыссыз 
ды бы старға  айтылу,  ж асалу  орнына 
қ ар а й   ж әне  орф ограф иялы қ  тал д ау   ж асақы здар.
Түн,  Комсомол  барағы.  Б арақ  есігінің  мацдайшасында  «Үл- 
гілі  комсомол  барағы»  деген  ж азу  бар.  Баяғы  Қасым,  Ілияс,  К а­
ли,  Гришалардың  бөлмесі.  Осы  шынымен  сондағы  қора  сияқты, 
былық,  суық,  бөлме  ме?  Қараңызшы,  пеш  орнатылған,  қызарып 
көмір  лаулап  жанып  жатыр.  Терезе  екі  қабатталған.  Штор  ілін- 
ген,  үйдің  ішінде  аппақ  бес төсек,  әдемі  жиылған,  ж аңа  одеялдар 
жабылған,  ақ  жастықтар.  Қызыл  шүберек  жабылған  екі  стол, 
бірінің  үстінде  патефон,  бір  кіршік  жоқ,  Электр  шамы,  үй  жап- 
жарық.  Есік  ж ақта  киім  ілгіш.  Үлкен  сары  шкаф,  айна...  (С.  Е.).
117-жаттыту.  Тексті  дұры стап  оқып,  ондағы  сөздердіц  айтылуы  мен  ж а- 
зылуы  бірдей  ме,  бірдей  емес  пе  соны  айырыңыздар.
Басын  көтеріп  алғанда,  алдымен  оның  көзіне  пішен  жақтан 
келе  ж атқан  ж аяу  адам  түсті.  Қалың  шөпті  жапыра  басып,  жа- 
қындап  келеді.  Қолында  таяғы  бар  шаруа,  орыс.  Ысқырған  жел 
болып  естілген,  осы  ж аяу  адамньщ  шалғынмен  жүрген  аяғының 
дыбысы  екен.  Әбдірахман  басын  кетерген  күйі,  орнынан  түра 
қоймай,  екі  аяғын  көсіліп  отырды.  Төрт-бес  қадамдай-ақ  жерге 
келіп қалған  бүл  адамның  түрі  де,  киімі  де  қырдан  келе  жатқан 
шаруа  екеніне  күмән  келтірерлік  емес.  Сонда  да  сергек  үйықтап, 
сақ  жүріп  қалған  революционердің  оң  қолы  ақырындап  ішкі 
қалтасына  карай  жылжыды.  Бұл  кимылды  келген  шаруа  сезген- 
сезбегенін  кім  білсін,  әйтеуір,  ол  Әбдірахманнын,  күні  бүрын 
дайындап  қойған  жауабының  үстінен  шықты  (X.  Ес.).
БАС  ӘРІПТІҢ  ҚОЛДАНЫЛУЫ
Нүкте,  сүрау,  леп  белгілерінен  кейінгі  сөйлемнің  бірінші  сө- 
зі,  өлеңнің  әрбір  жолы  бас  әріптен  басталып  жазылады.
Адам  аттары  бас  әріппен  жазылады.  Мысалы:  Абай  Құнан- 
баев, 
М ұ х т а р  
Әуезов.
Кісі  аттарымен  қабаттаса  айтылатын  тұрақты  эпнтеттер 
ж алқы   есімнің  алдынан  келсе,  бас  әріппен  жазылады:  Ж аяу 
Муса,  Ер  Төстік,  Ақсақ  Темір,  Тентек  Ояз  т.  б.  Тұрақты  эпитет- 
тер  ж алқы   есімнің  соңынан  келсе,  кіші  әріппен  жазылады:  Аяз
би,  Қобыланды  батыр,  Қамар  сулу,  Аіщн  сері,  Біржан  сал  т.  б.
Екі  я  үш  сөзден  құралған  корея,  индонезия,  бирма,  тайланд, 
Вьетнам  сияқты  халықтарынын,  аты-жөндерінің  әрбір  сөзі  бас 
әріппен жазылады:  Ким  Ир  Сен, Хо Ши Мин,  У Ну.
ЕкІ  сөзден  құралған  фамилиялар  бас  әріппен  дефис  арқылы
56

жазылады.  Галкина-Федорук,  Жолио-Кюри,  Салтыков-Щедрин, 
Мамин-Сибиряк.
Тәжік,  азербайджан,  түрік  аттарындағы  заде,  оғлы,  паша 
сияқты  сөздер  кіші  әріппен  дефис  арқылы  жазылады.  Ағамалы- 
оғлы,  Түрсын-заде,  Измаил-бей,  Осман-паша.
Басқа  тілден  енген  кісі  аттарындағы  артикль,  демеуліктер 
дефиссіз  кіші  әріппен  бөлек  жазылады:  Лопе  де  Вега,  Бодуэн 
де  Куртене,  Леонардо  да  Винчи,  фон  Бисмарк,  фон  дер  Гольц 
т.  б.
Бірінші  бөлімі  «дон»  болып  келген  кісі  аттары,  егер  екінші 
бөлімі  өз  бетімен  колданылмаса,  дефис  арқылы  бас  әріппен  ж а­
зылады:  Дон-Кихот,  Дон-Жуан.  Егер  дон  мырза  (господин)  де­
ген  мағынада  қолданылса,  кіші  әріппен  дефиссіз  белек  ж азы ла­
ды:  дон Базилио,  дон Педро.
Қазақш а  окесінің  атына  қосылатын  үлы,  қызы  деген  сөздер 
бірігіп  жазылады:  Момышұлы,  Хасенқызы.
Ж ан-жануарларға  қойылған  аттар  бас  әріппен  жазылады: 
Барыс,  Тарлан,  Қарашегір,  Құлагер,  Тузик.
Географиялық  және  астрономиялық  атаулар  бас  әріппен  ж а­
зылады:  Қарағанды,  Семей,  Павлодар,  Жасыбай,  Ертіс,  Нура, 
Көкше,  Москва,  Целиноград  өлкесі,  Хакас  автономиялы  облысы.
Географиялық  атаулар  күрделі  сөзден  болса,  олардыц  әр 
сөзі  бас  әріппен  жазылады.  Орехово-Зуево,  Нью-Иорк,  Солтүс- 
тік  Двина,  Орта  Азия,  Кіиіі  Азия)  Күңгей  Алатау,  К,ырғыз  Ала- 
тауы,  Ж аман  Алакөл,  Кіиіі  Қараой,  Сары  Кеңгір,  Форт  Шевчен­
ко,  Шет  Ырғьіз,  Шеткі  Шу,  Батые  Двина,  Кривой  Рог,  Ясная  По­
ляна,  Б елая  Церковь,  Великие  Луки,  Шығыс  Европа,  Лос-Анже- 
лос,  Күн,  Ай,  Шолпан,  Жер,  Үркер,  Жетіқарақиіы,  Марс,  Са­
турн.
Еліміздің  аты,  одақтас  республикалар  аты,  халықтық-демо- 
кратиялық  елдердің  аты  бас  әріппен  жазылады:  Советтік  Соц­
иалисты  , Республикалар  Одағы,  Совет  Одағы,  Советтер  Елі, 
Қазақ  Советтік  Социалистік  Республикасы,  К арщ алпац  Авто­
номиялы  Советтік  Социалистік  Республикасы,  Монғол  Халық 
Республикасы,  Вьетнам  Демократияльщ  Республикасы,  Корей 
Халық-Демократиялық  Республикасы.
Еліміздегі  жоғарғы 
мекемелердін,  жоғарғы  үйымдардьщ 
күрделі  атауларының  әрбір  сөзі  бас  әріппен  жазылады:  КПСС 
Орталық  Комитеті,  КПСС  Ортальщ  Комитетінің  Пленумы,  Ка­
зак,  ССР  Ж оғарғы  Совет  Президиумы,  СССР  Министрлер  Co- 
eeri,  Казақ  ССР  Ж оғарғы  Советі,  Совет  Одағының  Коммунис- 
тік партиясы.
Түрлі  мекемелердің,  үйымдардың,  ғылыми  институттардың, 
арнаулы  үйлердің  аттарының  тек  басқы  сезі  бас  әріппен  баста- 
лып  жазылады:  Сауда  министрлігі,  Мемлекеттік  банк,  Еңбек 
қорғау  институты,  Педагогикалық  ғылымдар  академиясы,  Мә- 
дениет  паркі,  Оқытуиіылар  үйі.  Мүндай  атаулардың  алдында 
Қосалқы  анықтауыштары  болса,  онын,  бірінші  сөзі  бас  әріппен
5?

жазылады:  Ленин  орденді  мемлекеттік  Опера  жэне  балет  теа­
тры.
Ж оғарғы  құрмёт  атақтарының,  орден  аттарының,  телеграф 
агенттіктерінің  әрбір  сөзі  бас  әрітіпен  жазылады:  Совет  Одағы- 
ның  Батыры,  Социалистік  Еңбек  Ері,  Совет  Одағының  Марша­
лы,  Министрлер  Советінщ  Председатель,  Франс  Пресс,  Еңбек 
Қызыл  Ту ордені.
Аса  маңызды  документтердің,  тарихи  дәуірлердің,  револю- 
циялардың,  соғыстардың,  оқиғалардың аттары  бас  әріппен  ж а ­
зылады, күрделі  болса, бірінші  әрпі  бас  әріппен  жазылады:  Ок­
тябрь  социалистік  революциясы,  Ұлы  Отан  соғысы,  Халықара- 
лы ң  ғйелдер  күні,  Бірінші  май,  Апрель  тезистері,  Бандунг  кон- 
ференциясы,  СССР Конституциясы.
Ресми  документтердегі  шартты  атау  ретіндегі  қаратпа  сөз- 
дердің  әрбір  сәзі  бас  әріппен  жазылады:  Ж оғарғы  Мәртебелі 
Председатель  Мырза.
Фабрика,  завод,  колхоз,  трест,  комбинат,  спорт  қоғамдары, 
кәсіпорын,  шахта,  кинотеатр,  кітап,  газет,  журнал,  медаль  ат­
тары  тырнақш аға  алынып,  бірінші  сөзі  бас  әріппен  жазылады: 
«Правда»,  колхозы,  «Қазақстан»  кинотеатры,  «К,арағанды  47- 
бис»  шахтасы,  сАбай»  романы,  «Қазақ  әдебиеті»  газеті,  «Дина­
мо»  спорт  қоғамы,  «Қазақстан  мектебі»  журналы,  «Ж ауынгер- 
л ік  ерлігі үшін» медалы.
118-жаттығу. 
Кісі  аттарын  емле  ережелері  бойынша  керекті  жерде 
де­
фис  қойып,  бірге  жазылатынын  бірге  жазып,  жаттығуды көшіріқіздер.
1. 
Ж ауап  беруші  Ахмет  Есембай  ұлы  бересі  бар  екендігін 
мойнына  алды  (С.  Ш .).  2.  Егер  Д ж елял  пашанын, үйінде  ән  айта 
алатын  болсам,  айтар  едім  (Д .  X.  Д .).  3.  Алпамыс  батыр  аман- 
есен  еліне  келсе,  әкесі  Байберінің  жылқысын  Тайшық  хан  деген 
қ алм ақ  шауып  әкетіпті.  4.  Қуанып  Баян  '  сұлу  жүре  берді.
5.  Бұрын  жұрт  білмеген  және  қалың  қолдың  бірі  болып  жүрген 
Ер  Тарғын  ту  жығылып,  әскер  қаша  бастаған  кезінде,  ж арқ етіп 
шыға  келеді  (Батырлар жыры).
119-жаттыгу.  Төмендегі  кісі  аттарын  емле  бойынша  дұрыс  жазықыздар.
Көр,  оғлы,  аға,  заде,  римский  корсаков,  андерсон,  нексе,  ха- 
сан  бей,  мамин  сибиряк,  ле  шапалье,  де  костер,  мұхаммед  бей, 
селим  паша,  эли  заде,  фон  Штраус,  да  валер,  фон  рудельшаф, 
кыз  жібек,  баян  сұлу,  қобылаңды  батыр,  құртқа  сүлу,  сен  симон, 
книппер  чехова.
120-жаттыгу.  Темендегі  үлгі  бойынша,  кеп  нүктеніқ  орнына  белгілі  адам- 
дардын  я  оқылған  кітаптағьі  кейіпкерлердін,  аты-жөнін  білдіретін  жалқы  есім 
сездерді  теріп  жазыныздар.  ' 
.
ч
.38-:' 
.  •  -

1.  Тұрақты  эпитеті  алдында  келетін  кісі  аты:  Аксақ  Темір...
.  2.  Тұрақты  эпитеті  кісі  атының  соңынан  келген  жалқы  есім: 
Камар  сұлу...
3.  Екі  я  үш  сөзден  куралған  дефис  арқылы  жазылатын  кісі 
аты:  Мендельсон-Бартольди,  Осман-бей...
4.  Артикл,  демеулік  арқылы  жазылатьін  кісі  аттары:  Боду­
эн  де Куртене...
5.  Дефиссіз  жазылатын  2—3  сөзден  кұралған  кісі  аттары: 
Қим Ир  Сен,  У Ну...
121-жаттыгу.  Тексті  көшіргенде,  жалқы  есімдерді  емле  ережелері  бойын- 
ша  жазыңыздар.
1.  Ж үгері  өсіруде  республика  бойынша  өрен  шыққан  Пан­
филов  ауданының маңдай  алды еңбек  ардагерлеріне «Қ азақ ССР- 
нің  еңбек  сіңірген  агрономы»,  «Қазақ  ССР-нің  содиалистік  егін- 
шілігінід  шебері» — деген  қүрметті  атақты  беру  туралы  Қ азақ 
ССР  Ж оғарғы  советінід  указы  оқылып  жаткан-ды  («Ж »■).
2.  Сәлеметсід  бе,  оразжан!  —деп,  дәмеш  жымиып,  кеудесінде 
герой  ордені  жарқыраған,  талдырмаш,  бұйра  шаш,  қара  торы 
жігітке  сүйсіне  қарады  (3.  Ш.).  Қірекештід  көп  өгізінід  ішідде 
аяғы  шідерлі  мырзагер  жайылып  жүр  (Ғ.  Мұст).  Қызылорда 
облысы  қазалы  ауданы  «қожабақы»  бастауыш  мектебінід  оқу- 
шысы  ысқақов  жеткербай  ж ас  шебер  дегед  өледінде  ойыншық 
кеме  ж асаған  бір  баланы  үлгі  тұтып,  тіпті  едбек  тақырыбыд 
жырлайды  («Ж ».).
122-жаттыгу.  Төмендегі  сұрақтарга  толық  жауап  жазып,  онда  бас  әріпті 
дұрыс  қолданыңыздар.
1.  1.  Өзіціз  туып  өскен  облыстыд,  қаланыд,  ауданныд,  кол- 
хоздыд,  ферманыд,  көшенід аты  қалай?
2.  Құрметті  атаққа  ие  болған  қандай  адамдарыдыз  бар?
3.  Еліміздід  Ж оғарғы  сайлау  орындарына  сайланған  қандай 
атақты  адамдарыдыз  бар?
4.  Едбектегі  жоғарғы  көрсеткіші  үшін,  қандай  орден,  медаль 
алған  адамдарды  білесіздер?
П.  1.  Дүние жүзінде қандай  материктер  бар?
2.  Қанша, қандай  мұхиттар  бар?
3.  Қандай  биік  тауларды  білесід,  ед  биік  тауды  атаддар.
ТҮБІР  С Ө ЗД Е РД Щ   ЖАЗЫЛУЫ
Түбір  сәзд е р д ід   негізгі  т ұ л ғ а л а р ы  
өзгертілмей 
жазылады. 
М ысалы: 
адим,  бақыт,  бар,  екен,  социализм,  комитет,  агроном, 
касса т.  б.
Е с к е р т у .   Тілде  айтылуы  өзгеріп  қалыптасқан  баска  тіл- 
Ден  енген  сөздер,  сол  қалыптасқаи  қалпында  жазылады.  Мыса­
лы:  жэшік,  газет,  бәтеңке,  әділ,  мектеп,  пейіл,  тәсіл  т.  б.
59

Белек жазылатын  сөздер
1.  Күрделі  атаулардың 
(мемлекет,  •  республика,  мекеме, 
үйым  аттарының)  әр  сөзі  белек  жазылады.  Мысалы:  Советтік 
Социалистік  Республикалар  Одағы,  Қазац  ССР  Ғылым  акаде- 
миясы,  Қазак;  ССР Ж оғарғы  Советі т.  б.
2.  Күрделі  сөздердін,  қүрамындағы  әр  сез  бөлек  жазылады. 
Мысалы:  қара  торы,  торы  төбел,  жүз  отыз  бес,  екі  жүз  алпыс 
жеті,  кіріп  шъщ,  алып  кел,  айтып  кет,  жэрдем  ет,  жарқ  ету.
3.  Идиомалық,  фразалық  тіркестердегі  әр  сөз  белек  ж азы ла­
ды.  Мысалы:  қас  пен  көздің  арасында,  тонның  іщкі  бауындай,
,ит өлген жер, жүрек жұтқан т.  б.
4.  Шылау  сөздер  сөзден  белек  жазылады.  Мысалы:  кітап 
т а ,  цағаз  д а   қалам  д а   баршьілық.  Дәптер м е н  қарындаш  ал.~т 
Осыны көрдің  бе?
Е с к е р  т у  .  А қ,  ау,  ай,  мыс,  ды,  дағы,  сынды
 
шылаулар  алдындағы  сөзге 
дефис  арқылы  тіркеседі.  Мысалы:  сен-ақ,  келген-ау,  қарағым-ау,  көріпті-мыс, 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: