Ғалым қадірәЛІҦлы жылғара байтоқИН

 
36 
Повелитель  и  государь  Картлинские,  Грузинские  и 
Кабардинские  земли  и  области…  и  прочая,  и  прочая,  и 
прочая Объявлен всем вообще и каждому особливо чрез 
сию  Нашу  Жалованную  Грамоту,  что...Мы  по 
самодержавию  от  Всемогущего  Бога  Нам  данной 
Императорской власти и по природной Нашей милости 
и щедроте всех Наших верных подданных честь, пользу 
и приращений Всемилостивейше всегда защищать и им 
желаем:  и  однако  ж  не  иначе  потому  склонны,  чтобы 
тем  Наших  верных  подданных  и  их  роды  честью, 
достоинством, такоже и особенного Нашею милостию 
по 
их 
состоянию 
награждать 
повышать 
и 
надлежащими  преимуществами  жаловать  и  в  оных 
подтверждения  которые  по  всеподданейшей  своей  к 
службе  Нашей  ревности,  Нам  и  Государству  Нашему 
отменные пред прочими услуги и верность показывают 
А  известно  Нам,  что  Наш  верноподданный 
Подполковник  Джилгара  Байтокин  в  1796  году 
произведен  в  Поручики,  1824  г.  29  апреля  Киргиз-
Кайсацким  народом  избран  в  Кокчетавский  окружной 
приказ Заседателем, этого же года 6 мая пожалован в 
9 класс, и золотою медалью на Александровской ленте, 
22  февраля 1927  года  произведен в  Майоры,  а 8  ноября 
1930 г. в Подполковники и пожалован золотою медалью 
на  Владимирской  ленте;  с  Сентября  1824  г.  по  июль 
1826  г.  и  с  28  августа  1839  г.  по  24  декабря  1841  г. 
исправлял должность Старшего Султана в упомянутом 
Приказе, - и всегда к службе Нашей оказывает усердие 
и  ревность.  То  Мы  в  воздаяние  ревностных  его 
Подполковника  Джилгара  Байтокина  заслуг,  також  и 
по  Нашей  Императорской  склонности  и  щедроте, 

 
37 
которую  Мы  для  награждения  добродетелей  ко  всем 
Нашим  подданным  имеем  и  по  дарованной  Нам  от 
всемогущего 
Бога 
самодержавной 
власти 
Всемилостивейше  соизволили  помянутого  нашего 
верноподданного Байтокина в вечные времена, в честь и 
достоинство 
Нашей 
Империи 
Дворянства, 
равнообретающемуся в Нашей Всероссийской наследной 
Империи,  Царствах,  Княжествах  и  Землях  прочему 
Дворянству, возвести, постановить и пожаловать, яко 
же  мы  сим  и  силою  сего  его  Байтокина  в  вечные 
времена,  в  честь  и  достоинство  Нашей  Империи 
Дворянство воводим, постановляем и жалуем и в число 
прочего  Всероссийской  Империи  Дворянства  таким 
образом  включаем,  чтоб  ему  и  потомству  его  по 
нисходящей  линии  в  вечные  времена  всеми  теми 
вольностями,  честью  и  преимуществом  пользоваться, 
которыми  и  другие  Нашей  Всероссийской  Империи 
Дворяне по нашим правам учреждениям и обыкновениям 
пользуются. 
Для  вящего  же  свидетельства  и  в  признак  сей 
Нашей  императорской  милости  и  возведения  в 
Дворянское  достоинство,  жалуем  ему  Байтокину 
нижеследующий Дворянский Герб. 
В  червленном  щите  четыре  горизонтальные 
золотые  полосы.  Щит  украшен  дворянским  шлемом  и 
бурлетом  золотого  и  червленого  цветов;  над  бурлетом 
три  червленые  страусовые  пера.  Намет  на  щите 
червленый,  подбитый  золотом.  Чего  ради  жалуем  и 
позволяем  помянутому  Нашему  верноподданному 
Подполковнику 
Байтокину 
вышеподписанный 
Дворянский Герб во всех честных и пристойных случаях, 

 
38 
в  письмах,  печатях  на  домах  и  домовых  вещах  и  везде, 
где  честь  его  и  другие  случающиеся  обстоятельства 
того  потребуют  употреблять  по  своему  изволению  и 
рассуждению, так как и другие Нашей Империи Дворяне 
оную  вольность  и  преимущество  имеют.  И  того  ради 
всех  чужестранных  Потентатов,  Принцев  и  высоких 
областей владетелей також Графов, Баронов, Дворян и 
прочих чинов, как всех вообще, так и каждого особливо 
через  сие  дружебно  просим,  и  от  всякого  по 
достоинству  чина  и  состояния  благоволительно  и 
милостиво  желаем  оному  Байтокину  сие  от  Нас 
Всемилостивейше  пожалованное  преимущество  в  их 
Государствах  и  областях  благосклонно  позволять,  а 
нашим  подданным  какого  бы  чина,  достоинства  и 
состояния  оные  ни  были,  сим  Всемилостивейше  и 
накрепко повелеваем помянутого Байтокина за Нашего 
Всероссийской  Империи  Дворянина  признавать  и 
почитать,  и  ему  в  том,  також  и  в  употреблении 
вышеозначенного  Дворянского  Герба  и  во  всех  прочих 
Нашему  Всероссийской  Империи  Дворянству  от  нас 
Всемилостивейшие позволенных правах, преимуществах 
и пользах предосуждения, обид и препятствия отнюдь и 
ни под каким видом не чинить. 
А для вящшего уверения Мы сию Нашу жалованную 
Грамоту  Нашею  собственною  рукою  подписали  и 
Государственною  нашею  печатью  укрепить  повелели. 
Дана в 1 августа 1852 года. 
Император Романов Николай. 
Министр Юстиции Статс Секретарь Малинин.» 
 

 
39 
Бҧл  Жылғара  Байтоқинге  «Дворян  әулеті»  деген 
атақ  берілгендігін  растайтын  бірден-бір  қҧжат  болмақ. 
Сол  грамотаның  бір  бетінде  Байтокинның  гербі 
басылған.  Ол  гербте  әшекей  оюлы  гҥлге  ілінген  тӛрт 
алтын жолақты қызыл лента қҧрайды. 
Бҧл грамотада Жылғараның сіңірген еңбегі мен атақ 
дәрежесі  толық  қамтылған.  Атап  айтқанда:  Фамилиясы, 
аты,  жасы,  нәсілі,  от  басы,  балаларының  саны  т.б.  тегіс 
қамтылған.  Одан  соң  қызметі,  яғни  заседатель,  аға 
сҧлтан  болғандығы,  білім  дәрежесі,  әскери  атағы 
поручик,  майор,  подполковник  (1796,  1827,  1830 
жылдар),  Александр  және  Владимир  ленталарындағы 
алтын  медальдармен  марапатталуы  жазылған.  Жылғара 
Байтоқинның  адал  қызметін  де  атап  ӛтеді.  Дворян 
атағын  алған  адамға  және  оның  жанҧясына  берілетін 
жеңілдіктер,  олардың  қҧқықтары  ӛмір  бойы  сақталады 
делінген. Грамота 7 бет. 
Грамотаның  сӛйлемдерінің  соңына  Ресей  патшасы 
Николай  Романов  пен  оның  статс  хатшысы,  әділет 
министрі Малинин қол қойған. 27 тамыз 1852 жыл. 
Ғҧбайдолла  Уәлиханов  пен  Жылғара  Байтоқин  19 
ғасырдың  бірінші  жартысында  аға  сҧлтандықты 
қолдарында  ҧстап,  елге  аттары  шықты.  Солармен 
қатарласып  елге  еңбек  еткен,  ел  басқарған,  алма-кезек 
аға  сҧлтан  болған  Абылай  Ғаббасов,  Тоқтамыс  би 
болатын. 
Олардың 
ісін 
жалғастырған 
аталған 
адамдардың  ҧрпақтары,  туыстары  Әбілхайыр  және 
Пірәлі  Ғаббасовтар,  Маңдай  Тоқтамысов,  Мҧса 
Жылғарин  және  тӛре  тҧқымынан  Шыңғыс  Уәлиханов 
т.б. болған. Бҧлардың кӛпшілігі әскери дәрежесін алып, 
медальдармен марапатталған. 

 
40 
Жылғара  мен  Тоқтамыс  сияқты  аға  сҧлтандар 
сайланбай  тек  тағайындалса  да  қызметтерін  асыра 
орындады. 
Ал, 
олар 
дуанның 
(орынбасары) 
заседательдері  болып  сайланды,  сондықтан  аға  сҧлтан 
болу олардың қҧқығына жатады. 
Топ  жарған  Тоқтамыс  би  жӛнінде  бірер  сӛз.  Ол 
Орта  жҥздің  атақты  билерінің  бірі.  Шығу  тегі  Атығай 
руы,  Бағыс  тармағынан  тарайтын  Назар  баласы 
Жанҧзақтың  ҧрпағы  Тоқтамыс пен  Тӛбет  еді.  Тоқтамыс 
тӛбе  би  болды.  Оны  Орта  жҥз  тҥгел  таныды,  Патша 
ҥкіметі  де  онымен  санасқан.  1826  жылы  Кӛкшетау 
дуанының  аға  сҧлтаны  болып  тағайындалады,  бірақ  екі 
жылдан  кейін  қайтыс  болады.  Бабасан  –  Бағыс  болысы 
Бурабай, Тайынша ӛңірін мекендеген. Бҧл жерді кезінде 
Ғаббас тӛренің, Тоқтамыс бидің балалары басқарған. Ол 
кезде  бҧл  болыстар  бҥгінгі  Омбы  облысының  біраз 
жерін де қамтыған екен. 
Тоқтамыс  бидің  баласы  Маңдай  Тоқтамысов  та 
белгілі адам болған. 1795 жылы туған, старшын, штабс-
капитан,  болыс,  аға-сҧлтан  болған.  Егін  егу,  ӛнер 
ҥйрену,  кен  кӛздерін  ашу  т.б.  қолдап  кӛмек  жасаған. 
Маңдайдан  туған  Әбдіғафар  да  кезінде  кӛзі  ашық, 
сауатты  адам  болыпты.  Сібір  Кадет  корпусын  бітірген 
(Омбыда), аға сҧлтанның хатшысы, Губерния секретары, 
жҥз  басы,  аға  сҧлтан  қызметтерін  атқарған.  Шоқанның 
досы… Тоқтамысовтар «Дворян әулеті» атағын алған. 
Абылай  Ғаббасов  1829  жылы  аға  сҧлтан  болған, 
бірақ  1832  қайтыс  болады.  Аз  уақыттың  ішінде  кӛп  іс 
тындырған.  Әсіресе  тәуелсіздік  пікірін  Петерборда  да 
білдірген  адам.  Оның  ісін  кейін  баласы  Әбілқайыр 
Ғаббасов  жалғастырады  болыс,  майор,  алтын  медаль 

 
41 
атағын  алған,  аға  сҧлтан  болған.  Одан  кейінгі  Пірәлі 
Ғаббасов та кӛп қызмет атқарған екен. Капитан. Болыс. 
Аға  сҧлтан.  Қытай елшілігінде жҥрген.  Сайып  келгенде 
осы  Ғаббасовтар  әулеті  Кӛкшетау  дуанын  басқарған, 
Бағыс, 
Бабасан, 
Баба, 
Қҧдайберді-Бәйімбет 
болыстарында  болып,  соларды  тірек  еткен.  (Тортай 
Садуақасов. «Ел мен жер». А.Дайк-Пресс. 2003). 
Аға  сҧлтан  қызметін  атқарған  адамдар  және 
олардың қай жылдары болғандығын алынған деректерге 
сҥйене  отырып,  айта  кетейік:  Ғҧбайдолла  Уәлиханов  – 
1824,  1832-1838,  Жылғара  Байтоқин  –  1824-1826,  1838-
1841,  Тоқтамыс  би  –  1826-1827,  Абылай  Ғаббасов  – 
1829-1832,  Әбілқаыр  Ғаббасов  –  1841-1845,  Маңдай 
Тоқтамысов  –  1845-1851,  Маңдаев  Әбдіғафар  –  1852-
1854,  Пірәлі  Ғаббасов  –  1854,  Шыңғыс  Уәлиханов  – 
1860-1866, Мҧса Жылғарин – 1866-1868. 
Хан тҧқымдарынан Шыңғыс Уәлиханов (Шоқанның 
әкесі) жӛнінде де ерекше айтатын жәйттер кӛп. Ол 1834 
жылы  Қҧсмҧрын  дуанына  аға  сҧлтан  болып  сайланады, 
бір емес бірнеше рет сайланады (әр сайлану 3 жылдан). 
Әскери  дәрежесі  полковникке  дейін  ӛскен,  алтын 
медальмен 
марапатталған, 
Сібір 
Қазақтарының 
(Қырғыздарының) Басқармасында кеңесші болып істеген 
(1852 ж.), қазақ депутаттығының қҧрамында Петерборда 
болған. Кӛкшетау дуанына 1860 жылы аға сҧлтан болып 
сайланады.  Бҧл  кҥндері  Шыңғыс  тҧқымынан  шыққан 
Шота  Уәлиханов  қоғам  қайраткері,  атақты  сәулетші, 
мемлекет сыйлығының лауреаты. 
 
ЖЫЛҒАРА МЕН ЕСЕНЕЙ 
 

 
42 
Бҧл екеуі де елдің еркесі, екі рудың серкесі атанды. 
Адамның  аты  байлығымен  де,  билігімен  де,  ақылымен 
де  шығары  белгілі.  Осылардың  бәрі  де  екеуінің 
маңынан,  я  бойынан  табылары  сӛзсіз,  ендеше  Жылғара 
мен  Есеней  сияқты  екі  ірі  тҧлғалардың  байланасы  мен 
ара  қатынасы  қандай  болған?  –  деген  сҧрақ  ӛзінен-ӛзі 
туындайды.  Жылғара  Атығай  руынан,  ал  Есеней  Керей 
руынан шыққан. Бҧл екі ел ежелден іргелес қоныстанып, 
нағашылы,  жиенді  болып,  осы  кҥнге  дейін  келе  жатыр. 
Себебі  қыз  алысып,  қыз  берісіп  қҧдандалы  болғалы  не 
заман.  Ендеше  олардың  басшылары  да  кӛршілес 
отырып,  бір-бірімен  араласпауы  мҥмкін  емес.  Он 
тоғызыншы  ғасыр,  20-50  жылдар  аралығында  Жылғара 
мен  Есеней  бір  кезеңде  кемеліне  келіп,  ел  басқарып 
аттары  шығады,  Ресейге  де  жақсы  қызмет  етеді.  Елді, 
жерді аман сақтап қалу ҥшін отарлап отырған Ресеймен 
ымыраға  келмеуге  және  болмады,  ал  бҥкіл  ел  сыйлап 
отырған беделді адамдармен Ресейдің санаспауы мҥмкін 
емес еді. 
Бҧл  екеуінің  ара-қатынасын  ерекше  жақындататын 
тағы  бір  жәйт  бар.  Ол  жәйтті  айтпас  бҧрын,  алдымен 
Есеней  жӛнінде  толығырақ  тоқталайық.  Ҥйткені 
Есенейді бірі білсе, бірі білмейді. Білетіндерінің ӛзі «ол 
би  болған,  бай  болған»  деген  қағиданы  бетке  ҧстап, 
Кеңес  ҥкіметінің  шашбауын  кӛтерді  емес  пе?  Ал, 
Жылғара  жӛнінде  ол  кезде  баспа  беттерінде  мҥлде 
басылмады.  Тек,  ел  аузында  қалған  әңгіме-естеліктер 
ауызша  ғана  сақталған.  Омбы,  Алматы  архивтерін 
(мҧрағаттарын) ақтарып отырсақ тарихтың тарамдалған, 
бҧғып  жатқан  беттері  ашылады  екен.  Онда  іздесең 
қалтқысыз шын деректер табылары сӛзсіз. 

 
43 
Есеней  Естемесов  ел  басқарған,  ел  қорғаны  болған 
адам.  Сибан-Керейдің  болысы,  Батыс  Сібір  генерал-
губернаторының  кеңесшісі,  Аманқарағай  дуанының 
заседателі  (аға  сҧлтанның  орынбасары),  Қҧсмҧрын 
дуанының  аға  сҧлтаны  болып  қызмет  атқарады.  Сол 
қызметтерде  жҥргенде  ел  қорғаны  болып  тонаушы, 
барымташы  адамдармен  тікелей  батыл  кҥрескен,  жәбір 
кӛрген  адамдардың  жоғын  жоқтап,  малын,  жерін 
қайтарып  берген.  Сайып  келгенде  сӛзге  шешен,  білекке 
батыр, ақылға алғыр адам болған екен. 
Тарихи  деректерге  сҥйенсек  Есеней  1798  жылы 
Қызылжар  маңындағы  Бескӛл  қонысында  Естемес 
шаңырағында  дҥниеге  келген.  Ол  Ашамайлы  Керейдің 
Сибан  руына  жатады.  1871  жылы  қайтыс  болғаннан 
кейін  денесін  «Бҥркеу»  деп  аталатын  соңғы  қонысына 
апарып  қояды.  Ол  жер  қалың  Керейдің  ортасы  – 
Жамбыл ауданындағы Ғабит Мҥсірепов ауылының маңы 
еді. 
Есеней  алғаш  ауыл  молдасынан  оқып,  хат  таниды, 
сауатын  ашады.  Одан  соң  Қызылжардағы  медреседе 
оқиды  да,  діни  білім  алады.  Осы  шаһарда  татар,  орыс 
балаларымен  араласып  жҥріп,  сол  тілдерді  меңгереді. 
Білімін  тереңдету  мақсатында,  әкесінің  кӛмегімен 
Ҥргеніш  медресесіне  тҥседі,  сонда  араб  тілін  де  жақсы 
меңгереді.  Сауатты,  білімі  жетілген  азамат  Батыс  Сібір 
мҧсылмандарының діни орталығына орналасады  да, дін 
жолын  қуады.  Онда  негізінен  қазақ,  татар,  башқҧрт 
ҧлттарының  ӛкілдері  болған.  Ол  орталықтың  басшысы-
имамы  Марал-Ишан  Ресейдің  отаршылдық  саясатына 
қарсы 
адам. 
Астыртын 
ҧлт-азаттық 
қозғалысқа 
қосылады.  Бҧл  кезде  Ресей  патшалығының  ӛкілдері 

 
44 
Петропавл  қаласын  және  оның  маңындағы  қолайлы  - 
ӛздеріне  ҧнаған  жерлерді  иемденіп,  қҧрылыстарын, 
қорғандарын  салып,  орната  бастаған.  Сол  кезде  Есеней 
елі ата қонысы – Бескӛлден кӛшіп, батысқа қарай қоныс 
аудара бастайды. 
Дін  ҥшін,  ел  бостандығы  ҥшін  ҧйымдасқан  ҧлт-
азаттық қозғалысқа сол кездегі кӛзі ашық азаматтар бей-
жай қала алмады. Есеней ел арасында «жҥз басы», «мың 
басы»  атағын  алып  «Ер  Есеней»  атанады.  Соның 
нәтижесінде елдің байлары, билері, батырлары Есенейді 
ел басы, ел «Шорасы» (кіші ханы) етіп сайлау ҥшін оны 
дайындайды.  Хандық  жойылса  да  (1819  Патшаның 
жарлығымен)  Есеней  елдің  шорасы  болып  қала  береді 
(бҧл шамамен 1819-1824 жылдар). 
Жылғара  жоғарыға  да,  тӛменге  де  жаққан  адам. 
Заседательдікке  ел  сайлады,  аға  сҧлтандыққа  патша 
ҥкіметі  тағайындады.  Осы  қызметтерді  кӛп  жыл 
атқарды. 
Ӛзінің 
сауатымен, 
ақылдылығымен, 
қызметімен  бҥкіл  дҥйім  елге  жағып,  атағы  Сібірдің 
жеріне де тарады. 
Жылғара  мен  Есенейге  елі  бас  иген,  кезінде 
айдарынан  жел есіп,  жҧлдыздары  жарқырап  тҧрды. Дәл 
осы кезде Тоқтамыс, Мҥсет, Жылғара, Қожағҧл, Есеней 
т.с. сияқты елдің бектері Орталық Қазақстанда округтер 
(дуандар)  ашу  жӛніндегі  Ресейдің  саясатына  қарсылық 
білдіреді.  Кең  байтақ  елімізді  қатаң  бағындыру 
мақсатында  ашқалы  отырған  округтерге  (дуандарға) 
бҥкіл  ел,  оның  ішіндегі  Атығай-Қарауыл,  Керей-Уақ 
халықтары, тӛре тҧқымдары қарсы болады. Кҥш атасын 
танымас дегендей Ресей ӛзінің дегенін істетті. 

 
45 
Барлық жерде 1824 жылдан бастап дуандар ашылса 
да, Қҧсмҧрын дуаны (Керей-Уақ жері) 1830 жылға дейін 
қҧрылмады.  Дәл  осы  кезде  Есеней  биліктен  шеттеліп, 
аздап  тоқырауда  болады.  Ал  Жылғара  Кӛкшетау  дуаны 
ашылғаннан  кейін  билікке  молынан  ілікті.  Ал,  Есеней 
Аманқарағай  дуаны  ашылғаннан  кейін  (1830  ж.)  аға 
сҧлтандыққа  Жалбыр  Абдоллаҧлын  (Абылай  ханның 
немересі)  ҧсынады.  Ӛзінің  бҧл  қызметке  ӛтпейтіндігін 
сезген  Есеней  Жалбырды  жақтап,  сайлауды  ӛзі 
ҧйымдастырады.  Ал,  Есеней  ӛзінің  баяғы  қазы-би 
қалпында  қалып,ел  ішіндегі  дау-жанжалдарды  шешіп, 
билік 
айтып, 
отыра 
береді. 
Бірақ 
Керей-Уақ 
болыстарының  билігі  шын  мәнінде  Есенейдің  уысында 
болған. 
1834  жылы  Жалбыр  қызметінен  тҥсіп,  Уақ 
шонжарларының  қолдауымен  Аманқарағай  дуанының 
аға  сҧлтаны болып Шыңғыс  Уәлиханҧлы  сайланады  да, 
оның  бірінші  заседателі  (орынбасары)  болып  Есеней 
сайланады. 
Кезінде 
Есенейдің 
бақталастары 
генерал-
губернаторға  арыз-шағым  жазып,  оны  заседательдіктен 
тҥсіртеді.  Әйтеуір  кӛпшілік  қолдап  Сибан-Керей 
болысына  қайта  старшын  қызыметіне  орналасады 
(1842).  Осы  кезде  Кенесарымен  байланысы  қайта 
жанданып,  қарым-қатынасы  басталады.  Алғашқы  кезде 
де,  бҧл  жолы  да  Есеней  Кенесары  кӛтерілісін  (ҧлт-
азаттық)  қолдап,  оған  ішін-ара  кӛмектесіп  отырады, 
мінетін  ат,  оның  ат-тҧрмандары  дегендей.  1847  жылы 
Кенесары  қазаға  ҧшырайды.  Содан  кейін  ғана  Ресей 
патшалығы Есенейге оң кӛзбен қарап, жақындаса тҥседі, 
оның  тӛре  тҧқымдарымен  араласпауын  қалайды.  Содан 

 
46 
соң  Есеней  Қҧсмҧрын  (алдында  Аманқарағай)  дуанына 
аға сҧлтан болып сайланады. 
Есеней  тӛре  тҧқымдарымен  қҧдандас.  Оның 
Есенгелді деген ағасы, Еменәлі деген інісі бар. Әкесінің 
Есіркеп  деген  інісінен  Есенаман,  Есенәлі  деген  екі  ҧл 
туады.  Әкесі  Естемес  хажы  кӛзі  тірісі  кезінде 
Абылайханның  ҧлы  Қасым  тӛренің  Бопан  деген  қызын 
Еменәліге  айттырады,  ал  Есенәліге  Абылайханның 
Абдолла  деген  ҧлының  Айтолқын  атты  қызын 
айттырады.  Одан  соң  Есеней  әкесінің  батасын  бҧзбай 
қалың-малдарын тӛлеп, осы аталған тӛре қыздарын келін 
қылып  тҥсіреді.  Кейін  Есенәлі  қайтыс  болады,  оның 
жесірі  Айтолқынды  дәстҥр-салт  бойынша  Еменәліге 
қосады. 
Есеней  ӛзі  ҥш  әйел  алған  адам.  Алғашқысы  ӛзінің 
ағасы  Есенгелдінің әйелі  Ғайынжамал. Ағасы  Есенгелді 
қайтқан  соң  әменгерлік  салтымен  жесір  қалған  жеңгесі 
жас  әйелді  17  жасар  Есенейге  қосады.  Ғайынжамалдан 
Аманжол,  Аманқҧл  атты  екі  ҧл  туады.  Ӛкінішке  орай 
екеуі де шешек ауруынан бір мезгілде қайтыс болған. Ал 
Ғайынжамал да ерте қайтыс болады. «Сҥйек жаңғырту» 
ғҧрпы бойынша Ғайынжамалдың сіңілісі Қаныкейді, екі 
жақтың  келісімімен  орын  суытпай  Есенейге  қосады. 
Сӛйтіп  бас  тҥйіскен  жақын,  сҥйек  ескірмес  қҧдалық 
ҥшін  «қайта  сҥйек  жаңғырту»  деген  дәстҥр  жалғасады. 
Қаныкейдің  шешесі  –  Жанапия  ерте дҥние  салады.  Жас 
қалған  Қаныкейді  аға  жеңгесі  Жылғара  мен  Бишай  ӛз 
қамқорлығына  алып,  тәрбиелеп  ӛсіреді.  Сондықтан 
Қаныкей  біржағынан  Жылғараның  қарындасы  болса, 
екіншіден тҧңғыш қызындай болып кеткен. Қаныкей де 

 
47 
аға-жеңгесін  ӛзінің  әке-шешесіндей  кӛріп,  бауыр  басып 
кетеді. Солардың қолынан ҧзатылады. 
Есенейдің  ҥшінші  әйелі  Ҧлпан.  Ол  жӛнінде 
академик,  классик  жазушы  Ғабит  Мҥсірепов  ӛзінің 
атақты повестінде жазды, халықтың қҧлағы қанық. 
Бір  айта  кететін  жәйт  Есенейдің  әйелдерінен  туған 
балалар  тҧрақтамаған,  сәби  кезінде  ӛле  берген.  Содан 
Есеней ӛзінің қайнағасы Шопанның Сәлік деген баласын 
бауырына  салып,  асырап  алады.  Ал,  Байтоқаның  інісі 
Қаратоқада  да  бала  алғашында  болмайды.  Ол 
Байтоқаның  баласы  Шопанды  ӛз  бауырына  салады. 
Сондықтан  Шопанның  фамилиясы  Қаратоқин  болып 
кетеді.  Қаратоқада  кейін  ҥш  бала  туады.  Шопан  да  бір-
екі  сайлауда  Кӛкшетау  дуанының  заседателі  болып 
сайланады.  Сәлік  ҥйленіп  одан  Жҥсіп  деген  ҧл  туады. 
Ақыры  Есеней  қартайғанда  осы  Жҥсіптің  қолына  келіп 
орнығады.  Қаныкей  Есенейден  бҧрын  қайтыс  болып, 
оған  Жамбыл  ауданы  Айымжан  ауылының  маңында  ас 
беріледі.  Есенейдің  ӛлер  алдындағы  ӛсиеті  бойынша 
Сәлікті  және  Жҥсіпті,  тиесі  мал-мҥлкін  беріп, 
жанҧяларымен  туған  жері  –  Атығай  еліне  қайтарады. 
Мал-мҥлікті  ӛзінің  кӛзі  тірісінде  артында  қалған 
ҧрпақтарына,  ағайын-туыстарына,  жетім-жесірлерге 
бӛліп кетеді Есеней. 
Есенейдің  елге  жасаған  жақсылығы  аз  емес.  ол 
алдымен мҧсылман жолын қуған адам. Мҧсылмандықты 
уағыздап,  мешіт  салдырып,  кӛпшіліктің  алғысын  алған 
адам.Тҥркістан  жеріне  барып,  әулие  аталарымыздың 
басына тағзым еткен. 
Есеней  мен  Жылғараның  қызметтері,  атақтары  қос 
ат жеккендей қатар ӛрбіді, қаймағы бҧзылмаған тату еді. 

 
48 
Онымен  қоса  жақын  туыстығы  да  басым.  Орталарынан 
қыл  ӛтпейтін  адамдардың  арасында  да  келіспеушілік, 
жанжал,  абыройлары  айрандай  тӛгіліп,  тіпті  соттасуға 
дейін  баратын  жағдайлар  болады  екен.  Мәселені 
тҥсіндіру  ҥшін  архив  деректеріне  жҥгінейік  (А.М.А.374 
қор,1  тіркеу,  1345  іс).  Шекара  басқармасы  бастығының 
атына  подполковник  Жылғара  Байтоқиннан  шағым  хат 
тҥседі.  Ол  хатта:  Есеней  Естемесов  ӛзінің  жҧбайы 
Қаныкейді  соққыға  жығып,  жәбір  кӛрсетіп,  киім-
кешексіз  тӛркініне  қайтарып  жіберді.  Осы  жағдайды 
тексеріп, шара қолдануларыңызды сҧраймын – делінген. 
Хат  соңында  қол  қойылады,  мӛр  басылады.  Бҧл  хат 
шекара басқармасына жетіп, 1843 жылдың 23 сәуір кҥні 
тіркеледі.  Тіркелген  дҥние  тексеріледі.  Есеней  де  бҧған 
ызаланып,  қҧралақан  жатпай  Жылғараның  ҥстінен 
домалақ  арыздарды  бірінен  соң  –  бірін  домалатады. 
Қолдар  қойылып,  мӛрлер  басылады,  тексерістер  екі 
жаққа  да  кӛбейеді,  теке-тірес  басталады.  Бірінің 
кемшілігін  бірі  әшекерлеп  жаладан-жала,  жабылып 
жатты. Екі рудың басшылары, бірі кҥйеу, бірі қайын ата, 
бақастық бар ма, әлде Есенейдің Ҧлпанға ҥйленген кезі 
ме екен? 
Екі  жақ  әрі  сӛйлесіп,  бері  сӛйлесіп,  дау-жанжал 
бітпеген  соң  араздасуға  айналады.  Екі  жақ  та  қалыс 
қалмады, тең тҥсті. Шындықты шешіп жатқан адам жоқ, 
әйтеуір 
бір-біріне 
ӛтірікті-шынды 
жала 
жабу, 
шағымдану болды. Қҧйрық-бауыр жесісіп, ант-су ішісіп 
қҧда,  қайнаға,  кҥйеу  болысқан  Жылғара  мен  Есенейдің 
соттасуы қалай? 
Патша жендеттеріне осы кезде жанып жатқан отқа 
май  қҧю,  қыздыра  тҥсу  оңай  тәсіл.  Ӛздері  ӛзара 

 
49 
қырылысып  жатса,  Кенесары  сияқты  қарсыларға 
бҧлардың  қосылуға,  қолдауға  мҧршалары  да  келмес 
деген ойдан да алыс емес еді жендеттер. Екі қошқардың 
сыйыспай  жатуы  Патша  ҥкіметіне  әрі  пайдалы,  әрі 
саясат. 
Ақыры  Есенейге  де,  Жылғараға  да  ҥстерінен 
қылмысты  іс  қозғалады.  Батыс  Сібір  губерниясының 
қылмысты  істер  бӛлімінен  арнаулы  тексерушілер 
жіберіледі. Ел арасында ҥгіт, сӛз қоздырып, бҧған ҥлкен 
мән  беріледі.  Дау-дамайдың,  тексерудің  бас  аяғы  ҥш 
жылға  созылады.  Ақыры  бҧл  іс  1845  жылдың  15 
желтоқсанында  жабылады.  Мәселенің  тҥйінін  абырой 
болғанда  Қҧсмҧрын  дуанының  заседателі  Тәбей 
Барлыбаев  шешкен.  Ол  осы  екі  адамның  тағдырына 
байланысты  іске  белсене  кірісіп,  екеуін  де  ақтап,  одан 
соң 
қазақшылық-мҧсылмандық 
жолмен 
екеуін 
татуластырып,  келістірген.  Сӛйтіп,  қозғалған  іс 
тоқтатылып жабылады. 
Бҧл  жӛнінде  Қ.Мҧқанов  пен  С.Жҧмабаев  («Бір 
әулеттің  тарихы»»  атты  кітабында,  31  бет.)  аға  сҧлтан 
майор  Шыңғыс  Уалиханов  пен  заседатель  қол  қойған 
қағаз-хат 
Сібір 
қырғыздарының 
шекаралық 
басқармасына  жіберілгенін  жазды.  Ол  хатта:  «Есеней 
Естемесов  пен  подполковник  Жылғара  Байтоқин  ӛз-ара 
келісті.  Қозғалған  іс  жабылды.  Екі  араздасушылар 
татуласып,  бір  мәмлеге  келді.  Есеней  ӛзінің  әйелі  – 
Қаныкейді  қайта  алды  және  мҧсылман  ғҧрпымен 
сыйластықта тҧратындығы жӛнінде уәдесін берді…» деп 
жазылған. 
Сайып келгенде Тәбей Барлыбаевтың т.б. билерінің 
арқасында  екі  ру  басшыларының  арасындағы  дау-

 
50 
жанжал  ӛз-ара  келісім,  бейбітшілікпен  аяқталады… 
(А.М.А. 374 қор, 1 тіркеу, 4360 іс). 
 
 
 
 
 
 
САНАҚ ПЕН ЯСАК, ТІЗІМ МЕН ЕСЕП 
 
Патша  қаһары  арқасына  аяздай  батса  да  кӛнбіс 
қазақ  кӛне  берді.  Қазақтың  байлығы-малы.  Сол 
байлықты салық арқылы сору патша ҥкіметінің саясаты-
қҧлқыны болғаны бізге мәлім. Ӛзіне отарғып алған қазақ 
жерінде  дуандар  қҧру  науқаны  елді  билеп-тӛстеу,  бір 
орталыққа  бағындырып  бір  щеңгелде  ҧстау  бәрі  де  жер 
мен  мал  байлығын  пайдалану  мақсатынан  туған  әрекет. 
Мҧндай  империялық  саясатты  іске  асыру  ҥшін  ҥлкен 
реформа жасалды, жаңа басқару жҥйесі қҧрылды. Қазақ 
жерінде  кешегі  хандық  заманда  да  ӛзіндік  қалыптасқан 
басқару жҥйесі болып еді. Онда билер, болыстар, байлар, 
ауыл  ақсақалдары,  сҧлтандар  т.б.  ел,  жер  тағдырын 
шешіп отырғаны мәлім. 
Алдымен «Санақ», «Ясақ» деген ҧғымдарға дәйекті 
дәлелдермен  жауап  бере  кетейік.  Әрбір  4-5  жылда 
шаңырақтың,  адамдардың,  малдардың  (қой,  қара  мал, 
жылқы)  есебі  жҥргізіледі,  яғни  санақ  науқаны  ӛтеді. 
Санақ  біткеннен  соң  ясақ  жинау  басталады.  «Ясақ» 
дегеніміз  қазақша  салық  деген  сӛз.  Әр  шаңырақтан 
салық  жиналады.  Санақ,  ясақ  науқандары  Ресейдің 
ҧқыпты,  тиянақты,  қатаң  жҥргізетін  істерінің  бірі. 

 
51 
Әрине,  санақтың  дәл  шығуы  мҥмкін  емес,  оның  бір 
ӛтірігі ішінде болады. Себебі салық тӛлемін азайту ҥшін 
әр  болыс,  әр  ҥй  мал  басын,  жан  санын  ӛзгертіп  беруге 
тырысады.  Дегенмен  архивтерге  сҥйенсек  осы  кезге 
дейін  сақталып  келген  санақ  қорытындылары  елдің  сол 
кездегі  жайын,  тҧрмысын  мӛлшерлеп,  шамалауға 
кӛмектеседі.  Мысалға  1844  жылғы  жҥргізілген  санақты 
келтіре кетейік. 
Сол  кездері  Кӛкшетау  дуанында  он  бір  болыс 
болған. Онда 149 ауыл, 8905 шаңырақ (немесе кигіз ҥй), 
22358  еркек  адам,  23453  әйелдер,  қара  малдың  саны  – 
29603, қой мен ешкі – 574372, жылқы – 223179 есептеліп 
санаққа  енген.  Міне,  осы  сандар  бҥтін  бір  дуандағы 
халықтың  әлеуметтік,  экономикалық  жағдайының  бетін 
ашып тҧрғандай. 
Ал,  мәселеге  тереңірек  ҥңілетін  болсақ,  онда 
дуандағы  әр  болыстың  жай-кҥйі  анықталады.  Кӛкшетау 
дуанындағы 11 болыстың әрқайсысындағы ҥй, мал, жан, 
ауыл  сандары  тӛмендегі  жәйттерді  аңғартады.  (А.М.А. 
379 қор, 1 тіркеу, 1464 іс). 
 
С А Н Ы 
 
Болыстар  
  ау
ыл
 
 
Кигіз 
ҥй 
 
Ерлер 
 
әйел- 
дер 
 
ж
ыл
қы
 
 
Қара 
мал 
Қой 
мен 
ешкі 

 
52 
 
1)Бабасан-Бағыс 
 
2)Андағҧл-Ораз-
Бәйімбет 
 
3)Андай-Рсай 
 
4)Ақкиік-Қҧлансу-
Қойлы 
 
5)Есенбай 
 
6)Қараша-Жаулы-
бай 
 
7)Майлы-Балта 
 
8)Қалды-Ноғай 
 
9)Ақты-Қарауыл 
 
10)Жабар-
Қарауыл 
 
11)Мӛнтек-Сары-
Қарауыл 
 
16 
 
 
16 
 
12 
 
 
11 
 
19 
 
 
12 
 
15 
 
13 
 
19 
 
 
9 
 
 
7 
 
1047 
 
 
1215 
 
598 
 
 
601 
 
1219 
 
 
906 
 
1045 
 
947 
 
498 
 
 
424 
 
 
405 
 
3073 
 
 
3291 
 
1627 
 
 
1590 
 
2646 
 
 
2390 
 
2896 
 
2652 
 
1133 
 
 
765 
 
 
795 
 
3173 
 
 
3353 
 
1459 
 
 
1615 
 
2233 
 
 
2565 
 
3167 
 
2935 
 
1323 
 
 
859 
 
 
771 
 
19320 
 
 
39303 
 
17863 
 
 
13729 
 
37507 
 
 
13685 
 
27853 
 
12906 
 
22259 
 
 
8814 
 
 
9940 
 
3820 
 
 
5140 
 
1680 
 
 
1979 
 
3932 
 
 
2023 
 
4273 
 
2069 
 
1655 
 
 
1273 
 
 
1769 
 
 
 
29852 
 
 
85519 
 
35703 
 
 
194201 
 
54497 
 
 
29949 
 
38816 
 
22258 
 
38194 
 
 
23054 
 
 
20329 
 
Дуан бойынша 
барлығы: 
149
 
 
8905
 
 
22
35
8 
 
23
45
3 
 
22
31
79
 
 
29
60
3 
 
57
43
72
 
Сол  кезде  неше  шаңырақ  тҥтін  тҥтеткен, 
адамдардың  кҥнкӛрісі-мал  басы  бәрі  де  тайға  таңба 
басқандай  айқын  кӛрініп  тҧр.  Санақ  жҥргізу  тӛрт-бес 
жылда  ғана  болса,  ал  ясақ  жинау  жылда  ӛткізіледі. 
Ясақтың  нәтижесі  жыл  аяғында  қорытындыланады. 
Әуелі  ауыл  бойынша,  одан  болыс,  соңында  дуан 

 
53 
бойынша  есептеліп,  шекара  басқармасына  жазбаша 
хабарланып жеткізіледі. 
Мәселен 
шекара 
басқармасы 
шаруашылық 
бӛлімінің 1844 жылғы 22 мамырдан 14 маусымға дейінгі 
жасаған  есебі  бойынша  Кӛкшетау  дуанында  22  жанҧя 
ясақ  тӛлемеген  болып  шыққан.  Міне,  осы  жағдай 
бойынша  дуанда  қаншама  жҧмыстар  жҥргізілгені 
байқалады. 
Ресей  империясының  тағы  бір  жҥргізген  саясаты 
«атаулы тізім» жасау болған. Ауылдық жердегі мал мен 
жанның  есебі  салық  (ясақ)  жинау  ҥшін  қанша  қажет 
болса, атаулы тізім басқару жҥйесін империяда кҥшейту 
сонша қажет. Атаулы тізімде патшаға қалтқысыз қызмет 
атқарған  адамдар  аталады.  Онда  әскери  шинділер, 
дворяннан бастап жергілікті жердегі шиновниктер, дуан 
басшылары, 
болыстар, 
сҧлтандар, 
іс-қағазын 
жҥргізушілер  мен  аудармашылар  т.б.  ҥкімет  ӛкілдері 
бар. 
Сол  тізімге  еніп,  архивте  сақталған  белсенді  атқа 
мінер  қазақтардың  аты-жӛнін  атап  ӛтейік.  Тізім 
қырқыншы  жылдардың  орта  кезінде  жазылған.  Сол 
атаулы  тізімнің  ішіндегі  беделді-белдісі  де,  атағы  мен 
дәрежесі  де  жоғары  Жылғара  Байтоқин  екенін  ешкім 
бекерге  шығара  алмайды.  Сондықтан  да  оның  атын 
бірінші  атасақ  теріс  болмас.  (А.  М.А.345  қор,  1  тіркеу, 
1793 іс). 
Жылғара Байтоқин подполковник, руы Атығай, би, 
болыс,  дуан  заседателі,  аға  сҧлтан  қызметтерін 
атқарған,  жеке  мӛрі  бар.  Патшалық  Ресейдегі  дворян 
әулеті  атағы  бар.  Георгий  және  Александр  лентасына 
тағылған  алтын  медальдармен  марапатталған.  Маңдай 

 
54 
Тоқтамысов  штабс-капитан,  болыс  (1831).  Жақша 
ішіндегі жыл – болыстыққа сайланған жылы, бҧдан әрі 
де  қызметке  сайланған,  не  тағайындалған  жылы  деп 
тҥсінген  жӛн.  Абылхайыр  Габбасов  майор,  аға  сҧлтан 
(1841). П.Габбасов капитан (1835), сҧлтан, болыс. Болат 
Ғҧбайдуллин  майор  (1824),  болыс.  Мҧса  Жылғарин 
поручик  (1838),  руы  Атығай,  патша  ҥкіметінің  қола 
медалімен  марапатталған.  Әділ  Абылаев  капитан,  руы 
Атығай. Ш.Уәлиҧлы капитан, патшаның қола медалімен 
марапатталған. Қосшығҧл Шопанов поручик, патшаның 
кҥміс  медалімен  марапатталған,  руы  Атығай.  Бекі 
Шотанов  прапорщик,  руы  Атығай.  Мҧстафа  Тӛбетов 
поручик  (1839),  заседатель.  Мҧса  Ниязов  заседатель 
(1843).  Шӛкей  Дияларин  старшина,  болыс  (1839). 
Итемгенов капитан (1835), болыс. Сҧбыхан Тоқтамысов 
сҧлтан,  іс  қағаздарын  жҥргізуші  (1841).  Абылхайыр 
Дербесәлиев  іс  қағаздарын  жҥргізуші  (1830-1841). 
С.Аманов  іс  қағаздарын  жҥргізуші  (1841).  Етекпай 
Тҥркібаев  старшина,  болыс  (1835).  Жанышбай 
Жанғозин іс қағазын жҥргізуші. 
Енді  әскери  атағы  мен  грамоталары  жоқ 
болыстарды  атайық.  Тҧрлыбай  Матаев  болыс  (1841). 
Тӛлеміс  Қарасаев  болыс  (1841).  Ордабай  Қҧлғарин 
болыс  (1841).  Данияр  Алтынбаев  болыс  (1842).  Ерден 
Сандыбаев  болыс  (1840).  Батыр  Шақшақов  болыс 
(1840).  Самай  Шыңғысҧлы  сҧлтан-болыс  (1835). 
Етекпай Тҧрсынбаев болыс. Мартай Шыңғысов сҧлтан, 
болыс  (1835).  Тӛлеміс  Қарасаев  болыс  (1840). 
Әбілхайыр Маңдыбаев болыс. Шыңғысов сҧлтан болыс 
(1843).  Данияр  Олжабаев  болыс  (1842).  Батыр 
Боқаншин  болыс  (1840).  Уәйс  Байжҧманов  болыс 

 
55 
(1840).  К.Қозыбаев  болыс  (1840).  Ишанбай  Тӛрлібаев 
болыс (1835). (А.М.А.374 қор, 1 тіркеу, 4172 іс). 
Бҧл жерде кімнің қай болысты басқарғаны белгісіз, 
бірақ  бәрі  де  Кӛкшетау  дуанына  қарасты  болыстарды 
басқарды.  Жергілікті  жерде  басқарушылар  ауыл 
старшындары  деп  аталған.  Соларды  барынша  атап 
ӛтейік. 
1.  Андағҧл  –  Ораз  –Бәйімбет  болысының  ауыл 
старшындары: 
Тҧрсынбек  Наурызбеков  (ауыл  Ерей).  Байғазықҧл 
Доныспаев  (а.Андағҧл).  Сақтан  Шорин  (а.Андағҧл). 
Елтоқ  Қошанов  (а.Шонай).  Байтӛбет  Жандаәулетов 
(а.Уәнас).  Нҧртай  Бектасов  (а.Жәпек).  Қоржынбай 
Шабақбаев  (а.Қошқҧлы).  Жанбатыр  Ботанов  (а.Сары). 
Шоқай 
Алтайбергенов 
(а.Қошқҧлы). 
Босқымбай 
Жҧдырықов  (а.Тҥшке).  Қиық  Атағожин  (а.Сырымбет). 
Мырзабек  Бектасов  (а.Монтық).  Жанақ  Бердин 
(а.Жҧмық).  Тиышпай  Маймақов  (а.Нарбота).  Тоқыр 
Қойболов (а.Жҧмық). Індібай Сҥйіндіков (а.Тайберді). 
2. 
Ақкиік-Қҧлансу-Қойлы 
болысының 
ауыл 
старшындары: 
Жҧмбек  Шайгенов.  Қ.Жолдығҧлов  (мӛрі  бар). 
Қайдажан  Жантілесов  (а.Қҧлансу).  Арықпай  Қосағалов 
(а.Әлиәмбет,  мӛрі  бар).  Қуаныш  Бекбасов  (а.Ақкиік). 
Байқосшы  Кҥшібаев  (а.Ақкиік,  мӛрі  бар).  Рамазан 
Тҧяқов  (а.Қойлы,  мӛрі  бар).  Сексенбай  Кішкентаев 
(а.Ақкиік). Кӛрпебай Байболов (а.Атығай, мӛрі бар). 
3. Қарауыл руының Қылды, Ақты, Жауар, Мӛнтік-
Сары болыстарындағы ауыл старшындары: 
Жҧрымбет Қосағалов (а.Қарабай, мӛрі бар). Байман 
Бектҧров  (а.Арыстан).  Сәрсенбай  Жанғҧлов  (а.Досай), 

 
56 
Бабас  Жасболатов  (а.Айбала).  Бейсен  Қожабаев 
(а.Қонай,  мӛрі  бар).  Боқай  Қойбағаров  (а.Досай,  мӛрі 
бар).  Ҧстабай  Тайманов  (а.Шеку).  Әлібек  Жҧрынбаев 
(а.Моиндықҧл).  Байдол  Қарамырзин.  Томалақ  Бегалин 
(а.Алдияр,  мӛрі  бар).  Итжан  Байбеков  (а.Иман). 
Қашқынбай  Бердікеев  (а.Досай).  Рысқҧл  Қосағалов 
(а.Сарыбай, мӛрі бар). Қашқынбай Шошаев (а.Рай, мӛрі 
бар). 
4) 
Андай-Рсай 
болысы 
бойынша 
ауыл 
старшындары: 
Байтоқ 
Кенжеғарин 
(мӛрі 
бар). 
П.Карекин (мӛрі бар). Сҥйін Ақашев (а.Бура. мӛрі бар). 
Ӛмірбек  Балапанов  (а.Байтелі).  Бекет  Сандыбаев 
(а.Қоныспай, мӛрі бар). Битен Елемесов (а.Тҥмбай, мӛрі 
бар). Қоспан Тҧрғынбаев (а.Аққозы, мӛрі бар). Дінғожа 
Тайбақов  (а.Ақмәліш,  мӛрі  бар).  Қҧдас  Тоқаев 
(а.Есенгелді).  Жаңыл  Досжанов  (а.Кҥиік,  мӛрі  бар). 
Малдыбай Тышқанов (а.Орыс). 
5) Бабасан – Бағыс болысында – 16 ауыл старшыны 
қызмет атқарған. 
6)  Есенбай  болысында  осы  жылдарда  30  ауыл 
старшыны  есепте  тіркелген.  Олар  жиі-жиі  ауысып 
отырған болуы керек. 
Аталмаған  болыстарда  да  ауыл  санына  қарай 
старшындар  болған.  Бір  ескерте  кететін  жәйт 
адамдардың 
аттары, 
фамилиялары 
мҧражайда, 
мҧрағаттарда  (архивтерде)  орысша  жазылған.  Кезінде, 
санақ  жҥргізгенде  орыстар  да  тізімді  тіркеген  болуы 
керек.  Сондықтан  нақты  сӛздер,  есімдер  ауытқып, 
бҧрмаланғаны сезіліп тҧр. Кейбір ауылдардың аттары да 
бҧрмаланған, немесе мҥлде жазылмаған. 

 
57 
Жоғарыда  аталған  ауыл  старшындары  1834-1845 
жылдар аралығында, әр қайсысы әр мезгілде Кӛкшетау 
дуанының  шешімімен  тағайындалған.  Жалпы  Андағҧл-
Ораз-Бәйімбет болысында 16 ауыл старшыны, Ақкиік –
Қҧлансу  –  Қойлы  болысында  –25,  Андай-Рсай  –  11, 
Бабасан-Бағыс  –  16,  Есенбай  –  30  ауыл  старшыны 
болған. 
Тҥпкі деректерде  ауыл  старшындары сауатсыз  деп 
кӛрсетілген.Бҧлай деп жазылуы орысша білмегендігінен 
болуы  керек.  Әйтпесе,  әр  қазақ  діни  жағынан  арапша 
сауатын  ашпауы,  хат  танымауы  мҥмкін  емес.  Ауыл 
старшындарының кӛпшілігінің жеке мӛрі бар. Патшадан 
грамота алғандар да бірен-саран адамдар кездеседі. 
 
 
 
 
ЖЕР ДАУЫ, ШАҒЫМ, БАРЫМТА 
 
Дҥние  дуандарға  бӛлінгелі  арыз-шағым  жер-
жерден жоғары жаққа тҥсіп жатты. Соның бірі (1841 ж.) 
Кӛкшетау дуанынан екен. Онда Байқозы Қҧлжабаев пен 
Әлібек  Жылғарин  ӛз  қыстауларында  қыспаққа 
тҥскендерін 
айтады, 
яғни 
Керей 
болысының 
(Аманқарағай  дуаны)  қазақтары  орынсыз  тиісіп, 
ығыстырып  отыр  дейді.  Бҧдан  соң  шекара  басқармасы 
мҧндай  ӛкім-зорлықты  жою  жӛнінде  бҧйрық  жазып 
жібереді.  Бірақ  бҧл  бҧйрық  орындалмайды,  жағдай 
бҧрынғысынша  қала  береді.  Жылғара  Байтоқин 
(Әлібектің  әкесі)  шекара  басқармасының  бҧйрықтары 
жергілікті жерге жетпегенін хабарлайды. Осы әңгімеден 

 
58 
кейін  ғана  Шыңғыс  Уәлиханов  (Аманқарағайдың  аға 
сҧлтаны)  жауап  қайтарады,  онда  кінәлі  адамдар 
ескертілді,  бірақ  жағдайдың  анық-танығына  жету  ҥшін 
Кӛкшетау дуанының орыс заседательдері тексерсе екен 
деп ҧсыныс жасайды. 
Енді  бір  арыз-шағымды  қарсы  жақ  жазыпты,  яғни 
Аманқарағай дуанынан тҥскен. Тҥймедейді тҥйедей етіп 
ӛсіру  қазағыма  тән  іс.  Шаш  ал  десе  бас  алатын 
арызқойлар  екі  жақтан  да  табылады.  Арызға  дуанның 
белгілі  билері  мен  байлары  қол  қойып  мӛр,  таңбасын 
басыпты. (374қор, 1тіркеу, 6023 іс. АМ.А.). Онда Керей-
Уақтың  екі  болысы  Аманқарағай  дуаны  ашылмай 
тҧрғанда Есілдің екі қанатын жайлап, малдарын ӛсірген 
еді-дейді.  1830  жылы  әскери  отрядтың  подполковнигі 
Набоков,  аға  сҧлтан  Әбділдә  Абылайханов  ӛзінің 
заседательдерімен келісе отырып, Уақтың екі болысына 
Кіші  Борлық,  Ақан  Борлық,  Теріс  аққан  ӛзендерінің 
қойнауын  иемденуге    ҧлықсат  еткен.  1840  жылдан 
бастап  Атығай  қазақтары  сондағы  қыстауымыз  бен 
жайлауымыздан қуып, қорлық кӛрсетіп отыр, малымыз 
қырылатын болды, ясақ тӛлеуге де мҧршамыз келмейді 
деп жазылған хатта. Сан тҥзеген екі ру бір-біріне айбат 
кӛрсетіп,  кезек-кезек  тонасып,  тиіп-жҧлып  қашып 
жҥреді,  бірақ  тура  шабулға  шығуға,  екі  жақ  та  бата 
алмайды. 
Аманқарағай мен Кӛкшетау дуандарының кӛршілес 
ауылдары қазақтарының арасындағы жер дауы бірнеше 
жылға  созылып,  ӛз  шешімін  таппай  келеді  –  дейді 
шекара  басқармасы.  Кейбір  қыстаулар  бір  қолдан  бір 
қолға  кезек  ауысып,  жанжал  ӛрши  берген.  Сонау 
қырқыншы жылдардан бҧрын басталып, бірнеше жылға 

 
59 
созылып,  шешілмей  отыр  –  деп  Аманқарағай  округінің 
аға  сҧлтаны  майор  Уәлиев  те  шекара  басқармасына 
шағымданады.  Бҧған  жол  беріп  отырған  подполковник 
Жылғара  Байтокиннің  ӛзі  екендігін  де  айтады. 
Сондықтан екі жақ та жиналып, ақыры сол дау шыққан 
жерге (қыстаққа) барып, мәселені шешейік деген ақылға 
келеді. 
Аманқарағай 
дуаны 
мен 
Кӛкшетау 
дуаны 
арасындағы  жер  дауын  Петреченко  (Аманқарағай 
дуанының  заседателі)  былай  хабарлайды.  Аманқарағай 
дуанына  қарасты  Жансары  Уақ  және  Бидалы  Уақ 
болыстарының  қоныстанып  отырған  жері  Алакӛл, 
Салпық  т.б.мекендеріне  Кӛкшетау  дуанынің  Андағҧл-
Ораз-Бәйімбет болысы таласып дау шығарып жҥр. Шын 
мағанасында  ол  жерлер  Уақ  болыстарына  жатуға  тиіс. 
Бірақ жер куәлігі қолда болмағандықтан дәлелдеу қиын. 
Ал,  1830  жылы  Набоков  деген  подполковниктің 
қолымен  жазылған  жер  куәлігі  болғаны  ырас.  Бҧны 
Бибол Едресов деген адам ырастайды. Оның айтуынша 
Қарауыл,  Атығай,  Уақ,  Керей  болыстарының  тиісті 
жерлері  сызықпен белгіленіп,  шекаралары  сол  куәлікте 
айқын  кӛрсетілген.  Набоковтың  жасаған  актісін  әскери 
немесе Омбы шекара басқармасы архивтерінен іздестіру 
керек,  сонда  ғана  дау-жанжал  тоқталмақ.  (374  қор,  1 
тіркеу, 6023 іс, А.М.А.). 
1841 жылдың қазан және қараша айларында Батыс 
Сібір  генерал  губернаторы  Сібір  қазақтарының 
(қырғыздарының)  шекара  басқармасына  екі  хат 
жіберген.  Алғашқы  хат  осы  жылдың  1  қазанында 
шекара  бастығы  полковник  Фальскийге  келіп  тҥскен. 
Мәселенің 
мән-жайы 
Андағҧл-Ораз-Бәйімбет 

 
60 
болысының  старшыны  Тумырза  Қҧлболдин  жӛнінде 
болып  отыр.  Айғаным  ханымның  нӛкерлері  Жекекӛл, 
Ақжар  т.б.  жерлерде  отырған,  қоныстанған  қазақтарды 
ығыстырып,  қуып  жатыр.  Оны  істеп  отырған 
Айғанымның  ӛз  адамдары  (атып  кел-шауыпкелдері). 
Осы жайтты Тумырза Қҧлболдин жазып, жоғарғы жаққа 
шағымданады. 
Арыздың 
соңына 
тағы 
басқа 
старшындар,  сҧлтан  болыс-билер,  беделді  байлар 
қолдарын,  мӛрлерін,  тиісті  белгілерін  қояды.  Генерал 
губернатор  аталып  отырған  дау-жанжалды  жергілікті 
жерде қарастырып, шешуді ҧсынады. 
Екінші  хатта  Айғаным  ханым  мен  старшын 
Тумырза  Қҧлболдин  арасындағы  жанжал  заңды  тҥрде 
іреттелсін.  Ал,  мәселе  толық  шешілгенше  жерді  ешкім 
иемденбесін  және  шабылған  шӛпті  ешкім  қозғамасын 
деген нҧсқау беріледі. 
Генерал губернатор сол жылы (20.ХІ кҥні) ҥшінші 
хатты  сол  губернияның  ерекше  тапсырма  жӛніндегі 
хатшысы  Сотниковқа  жолдайды.  Мҧнда  мәселенің 
мазмҧнын  айта  келе  екі  қарсыластың  арасындағы 
қарама-қайшылықты 
Кӛкшетау 
дуанында 
қарастырыңдар, істі бейбіт жолмен шешуге тырысыңдар 
деген екен. (А.М.А.374 қор, 1 тіркеу, 863 іс). 
Мәселе осымен шешілді ме? Жоқ. Даудың аяғы ҥш 
жылға созылады. Іс шекара басқармасының сот бӛліміне 
тҥседі.  Әңгіменің  ҧзақ  сонар  болуы  арыз-шағым,  оған 
жауап,  немесе  бір  сатыдан  екінші  сатыға  жазысу  кӛп 
уақытты  қажет  еткен.  Дегенмен  мәселенің  мәнжайы 
ашылады соңында. 

 
61 
Шекара  бастығы  полковник  Николай  Францевич 
Вишневский  ӛзінің  ерекше  тапсырма  жӛніндегі 
қызметкері Сотниковтан толық мағлҧмат талап етеді. 
Ал,  Сотников  Айғаным  мен  Тумырза  арасындағы 
келіспеушілікті  тез  арада  іреттеу  ҥшін  жанталасып 
жҧмысқа  кіріседі.  Сондағы  анықталған,  немесе 
анықталуға қажетті мәселелер қандай еді? 30.04.1824 ж. 
Сенат  белгілеп  бекіткен  Атығай,  Керей,  Уақ 
қоныстанған  елді  мекендерден  Айғаным  ханымға  және 
оның  балаларына  қанша  жер  (қыстауы  мен  жайлауы) 
бӛлініп  берілген  еді  және  оның  иемдегені  қай  бӛлік? 
Жекекӛл, Қарашілік, Теріс ӛзен сол бӛлікке кіре ме? Ал 
сол жерлердің салығын кім тӛлейді т.с.с. толып жатқан 
сҧрақтарды анықтау аға сҧлтан Әбілхайыр Габбасов пен 
Қарқаралы 
дуанының 
заседателі 
Юрасовқа 
тапсырылады. Бҧл екеуі жоғарғы сҧрақтарға жауап беру 
ҥшін  бӛтен  адамдардан  куәлар  іздейді,  одан  соң  жерді 
Сенат  жалғыз  Айғанымға  беруді  ҧйғарды  ма,  Атығай, 
Керей,  Уақ  халқымен  ақылдасты  ма,  артық  жер  қалды 
ма  деген  сҧрақтардың  да  бетін  ашулары  керек.  Егер 
артық жер болса, басқа адамдарға бӛлініп беріледі. Заң 
бойынша 
қыстақ, 
жайлау, 
шабындық 
жерлер 
бӛлінгеннен  кейін  акт  жасалып,  қол  қойылып,  мӛр 
басылады.  Сол  бӛлінген  жердегі  мал  басы  қоса 
есептелінеді.  Бҧл  актіні  Айғаным  ханым  кӛрсетпей 
отыр.  Бар  шындықты  жасырып,  ҥндемей  қалуы 
ӛтірікпен озып шығам деген мақсат болу керек. 
Мәселенің  анық-тапығына  жету,  адал  шешу  ҥшін 
сырттан  –  Қарқаралыдан  дуан  заседателі  Юрасов 
шақырылған еді. Ол Әбілхайыр Габбасовқа кӛмектесіп, 
ақыл-кеңес береді. Енді Керей-Уақ болысы бҧдан былай 

 
62 
Аманқарағай  округіне  қарайтын  болды.  Бҧл  да  жер 
мәселесін  шиеленістіре  тҥсті.  Айғаным  ханымның 
халықпен 
ақылдаспай, 
жергілікті 
басшылармен 
келіспей,  акт  жасалмай  жерді  бӛліп  беруге  немесе 
иемденуге 
қҧқығы 
жоқ 
болатын. 
Тексеріс 
қорытындысына 
байланысты 
шығарған 
шекара 
басшылығының  шешімі  бойынша  Қарашілік,  Терең 
ӛзен,  Зер  кӛл  елді  мекендерін  тӛлемсіз  пайдалану  1841 
жылдың қысы мен 1842 жылдың жазында ғана ҧлықсат 
етіледі.  Одан  кейінгісін  генерал  губернатордың  ӛзі 
шешетін 
болады 
делінген. 
Әрірек 
айтқанда 
Айғанымның  куәлігінде  аталған  жерлер  жазылмаған. 
Сенаттың шешкен қаулысы және соған сәйкес шығарған 
генерал  губернатордың  (30.04.1824)  нҧсқауы  бойынша 
Ханымға  бӛлінген  жер  Сырымбеттен  Борлық  ӛзеніне 
дейін,  Есіл  бойымен  есептегенде  Новоникольск 
селосына дейінгі аралық болған. Сондықтан аталған жер 
аумағы  Ханымға  да,  Тумырзаға  да  бірдей  деп  атап 
кӛрсетіледі.  Осы  екі  адамның  арасындағы  талас-
тартысты 
шешу 
ҥшін 
Жылғара 
Байтокин 
(подполковник, аға сҧлтан) бастаған 24 адам (би, болыс, 
сҧлтандар)  куә  болып,  қол  қойған  хаттың  кӛп  мәселені 
шешкендігін  байқаймыз.  Дауды  ушықтырып,  тҧтатып 
жҥрген  Ханымның  баласы  Шеген  екен.  Ол  Зер  Кӛл, 
Терең  ӛзен,  Қарашілік  т.б.  жерлер  бізге  берілуге  тиіс 
деп  байбалам  салыпты.  Оны  қолдаған  алдымен 
Петреченко,  одан  соң  мәселені  бейбіт  жолмен  шешу 
керек  деп  солқылдақтық  жасаған  Сотников  мырза  еді. 
Ол  қол  қат  алайық,  ризашылықпен  келістіріп,  қол 
алыстырайық деген пікірде болған. 

 
63 
Сотниковтың  жоғарғы  жаққа  жазған  қорытынды 
мәлімдемесі  еш  шындықпен  жанаспаған.  Сондықтан 
бастықтар  алдында,  халық  алдында  бар  беделі  тҥседі. 
Жер  жанжалын  заңды  тҥрде  шешуге  бас  болған 
Жылғара Байтоқин еді. 
Бірақ  мәселе  әлі  аяқталған  жоқ  болатын.  Сол 
кездегі  шекара  басқармасының  бастығы  полковник 
Вишневскийге  сот  бӛлімі  Айғаным  мен  Тумырза 
арасындағы келісім шарт және оның орындалуы жайлы 
(18.03.18.43)  толық  хабарлама  жасаған.  Бҧл  іспен 
айналысқан губерния хатшысы Сотников болды – дейді 
хабарламада. 
Ол 
Аманқарағай 
мен 
Кӛкшетау 
дуандарында 
болып, 
іспен 
толық 
танысыпты. 
Аманқарағайда  бҧл  іспен  айналысқан  заседатель 
Назраченко  болды.  Оған  Сотников  істі  бҧдан  былай 
доғар  деп  бҧйрық  берген  кӛрінеді.  Екі  жақты  ымыраға 
келтіргенімен 
мәселе 
Тумырзаның 
пайдасына 
шешілмейді.  Екі  жаққа  қол  алыстырып,  кӛпшілік 
мәселелер  ауызша  шешіледі.  Сондықтан  келісім 
солқылдақ оның заңдылығы шалағайлау болып шығады. 
Осы  жағдайдан  кейін  Кӛкшетау  дуанына  Жылғара 
Байтоқин,  Уақтың  билері,  Тумырза  Қҧлболдин, 
Айғаным  ханым  шақырылады.  Бірақ  Жылғара  бҧл 
жиынға  қатыса  алмайды.  Қҧлболдиннің  мӛрі  ҥйінде 
қалып  қояды.  Дегенмен  бейбіт  келісім  жасалды  осы 
жолы. Шындыққа бас ҧрып, Ханымның жері Сырымбет, 
Аю-тас, Иман Борлық аумағы және Есіл ӛзені бойымен 
Новоникольск 
«Редутіне» 
дейінгі 
қашықтық 
қамтылатын болды (Бҧрын да солай болған). Бҧл жерде 
орыс  шекарасы  айтылмаған  еді,  оны  Ханым  ӛз 
пайымдауы  бойынша  дәлелдеп  береді.  Барлық  алып 

 
64 
жатқан  жер  кӛлемі  Атығай,  Уақ,  Керей  болыстарына 
әбден жетеді. Осы жерді игеру Ханымның қолында, оны 
заңдастыру, тепе-теңдік қалыпқа келтіру сенаттың ісі. 
Екі қарсыластың арасындағы дау-жанжал ақылмен 
шешілу  керек  деген  пікір  заңда  да  кӛрсетілген.  Жер 
жағдайы  жӛніндегі  араздық  Жылғара  мен  Айғаным 
арасында да болады. Жылғара, Тумырза, Шеген сҧлтан 
жер куәлігін мҥлде алмаған. Ал Айғаным заң бойынша 
ӛзіне тиісті жерін кімге берем десе де, қалай игерем десе 
де  ӛз  еркі.  Сенат  шығарған  ҥкімде  Орта  жҥздің  ханы 
Уәлидің жесірі Айғаным қарамағындағы жерде отырған 
халықпен тығыз байланыста болып, жақындасу ҥшін ҥй 
салып,  мешіт  орнатып,  белгілі  адамдарға  жер  сыйлай 
алады делінген. Егер Тумырза Қҧлболдин шағымданып 
жер алатын болса, онда оның маңайындағы Уақ, Керей, 
Атығай  елдері  де  қҧр  қалмауы  керек.  Осы  мәселе 
шешімде  ашық  айтылмаған.  Ханым  ӛз  пайдасы  ҥшін 
Қарауыл  болысын  ӛз  қолтығының  астына  алғаны  жӛн 
болар  еді.  Бірақ  олай  жасамады.  Керей,  Уақ  басқа 
дуанға  ауысып  кетті.  Ал  Атығайлықтар  бос  жатқан 
жерлерге ие болып, кӛпшілігі Столяровтан жер куәлігін 
алып алған. Ол жердің кӛпшілігі Ханымның жері еді. 
Тумырза  Қҧлболдин  қыстауда  тҧрғаны  ҥшін 
Айғаным  ханымға  салық  тӛлейтін  болды  (шешім 
бойынша  жер  жалға  берілді).  Сондықтан  ханым  жер 
салығын  кӛтеруі  де,  тӛмендетуі  де  ықтимал.  Сенат 
жарлығымен бекітілген бӛлшек-бӛлшек жердің куәлігін 
Айғаным  ханым  бҧған  дейін  ешкімге  де,  сотқа  да 
кӛрсетпеген екен. 
Мәселенің  басы  ашылды.  Қҧлболдин  мен  Ханым 
тӛленғҧттары  арасындағы  талас-тартыс  тоқталды. 

 
65 
Ханымға  тиісті  жерге,  ҥйге  т.б.  қозғалмайтын  мҥлікке 
заң  бойынша  ешкімнің  қол  сҧғуына  жол  берілмейді. 
Бырақ  Сотников  қазақ  жерінде  жҥріп,  осы  заңды  жиі-
жиі  бҧзып  тҧрған.  Ханым  ӛз  жеріне  ие,  ал  одан  басқа 
жерлерді  иемдену  басқалардың  еншісінде  болмақ.  Ал 
жер  дауын  шешуде  Сотниковтың  бір  жақты  қарағаны 
ҥшін басшылар оны шақыртып алып, жҧмыстан босату 
мәселесін кӛтерген. (374 қор, 1 тіркеу, 863 іс. А.М.А.). 
 
ЖЫЛҒАРАНЫҢ ЖЕР-МҤЛКІ ХАҚЫНДА 
 
Жылғара  82  ден  асқан  шағында  дҥние  салды.  Ол 
ӛлген  соң  балаларының  арасында  жел  есіп,  ел  кӛшті. 
Дҥние-мҥлік,  жер  бӛлісі  ҥшін  жанжал  басталды. 
Мҧсаны  арадай  таламақшы  болып,  жоғарыға  шағым 
хаттар тҥсіре бастайды. Әйтеуір аяқтан шалу. 
Сібір  қырғыздарының  (қазақтарының)  шекара 
басқармасына  Жылғараның  екінші  әйелі  Мәтиман 
Кҥсемісқызы Байтоқинадан алғашқы арыз келіп тҥскен. 
Онда  Мәтиман  былай  дейді:  «Жылғара  1849  жылдың 
қазан  айында  қайтыс  болды.  Жеті  баламен  жесір 
қалдым.  Кҥйеуімнің  бҧрынғы  әйелінің  баласы  Мҧса 
әкеден  қалған  барлық  мҧраны  –  жер  мен  мҥлікті 
иемденіп  алды,  бізге  және  басқа  туыстарына  ешқандай 
бӛліс  тимей  отыр…»  Міне,  шайпау  мінезді  тоқалдың 
арызы  осындай.  Бҧл  арыз  шекара  басқармасынан  асып 
облысқа, генерал губернаторға дейін жеткен. 
Жылғараның  Әлібек  деген  ҧлы  да  жоғары  жаққа 
ағасы  Мҧсаның  жер  бӛлісуі  жӛнінде  шағым  жазған. 
(А.М.А., 345 қор, 1 тіркеу, 282 іс.). 

 
66 
Алауыздық екі ру арасында ғана емес, әр ру ішінде 
де  болатын  жәйт.  Әр  руда  ала  аяқ  ҧры  да,  бас  кеспе 
қарақшы  да  болары  анық.  Бҧл  халқымыздың  қанына 
еңген әдеті мен дәстҥрі сияқты. Міне, осылар елді жікке 
бӛліп араздастырады. Ал, Жылғараның Әлібегі ешкімге 
ырық  бермейтін,  ӛз  дегенін  істеткен  адам  болған  дейді 
ел  аузында.  Елуінші  жылдардың  басында  Кӛкшетау 
дуаны  Тобыл  губерниясына қараған  екен.  Жылғараның 
мҧрасын  –  имениесін  (жерін,  мал-мҥлкін)  артындағы 
қалған  ҧрпағы  бӛлісе  алмай  арыздан-арызды  Тобыл 
губерниясының  басшыларына  да  жаудыртады.  Арыз 
иелері  Жылғараның  балалары:  Тҧрлыбек,  Еслямбек, 
Ешмҧғамбет, 
Досмҧхамбет, 
Темеш, 
Әлмҧхамбет 
болатын.  Әкесі  қайтыс  болғаннан  кейін  қалған  мҧраны 
ҥлкен ағасы (әкесі бір, шешесі бӛлек) Мҧса бар дҥниені 
ӛзі иемденіп алғанын, қалғандарына билетпегенін айтып 
шағымданады. (А.М.А., 345 қор, 1 тіркеу, 252 іс). 
Орынбордағы  дін  басқармасының  Петропавлдағы 
Ахуны-Сейфуллинге  осы  істі  аяқтауды  тапсырған 
болатын. Бірақ ол бҧл мәселеге араласпады, араласса да 
оның  қолынан  келмейтін  еді  бҧл  жҧмыс.  Ҥйткені  жер 
дауы,  жесір  дауы  мҧсылмандарда  билермен  ғана 
шешілмек. Бҧл жағдайды орыс императоры да қолдаған, 
мойындаған. 
Ал, 
билердің 
ісі 
де 
әрқашан 
қанағаттандыра  бермейді,  кейбірі  сауатсыз,  кейбірі 
мәселені  шешерде  байлар  жағына  бҥйрегі  бҧрып 
тҧратындығы  және  бар.  Егер  мәселені  Ахун  қарайтын 
болса  шариғат  жолында  да,  заң  жҥзінде  де  тең  ҧстап 
тексеруі қажет деп Жылғараның балалары шарт қойған. 
«Ахун» – тәуіп, діни адам, діни басқарманың жергілікті 
жердегі  сенімді  ӛкілі.  Петропавл  қаласындағы  Ахун 

 
67 
Сейфуллин  деген  адам.  Әлібектің  Кӛкшетау  дуанына 
жазған  хаты  аяқсыз  қалмаған  сияқты.  Кӛкшетау 
дуанынан  Мельников  деген  келіп,  істі  тереңге 
жеткізбей,  жай-жапсарын  ашпай  сипап  қана  ӛткен. 
Мҧсаның  тӛңірегінде  әңгімелесіп,  ӛз  басшыларына 
Ахунның  берген  шешімін,  ӛзінің  ҧсынысын  Петропавл 
қалалық  полициясына  қол  қойғызып,  мӛрін  бастырып 
ырастады деп хабарлайды. Мәселе осымен тәмәмдалған 
сияқты болады. 
Халық  енді  айтқанға  кӛніп,  айдағанға  жҥретін 
кезден ӛтті. Атқаны жетіп, айтқаны ӛтетін хандық заман 
қҧрыды.  Айызын  қандырып  айтатын  айыр  кӛмей,  жез 
таңдай,  әділ  шешімін  шығаратын  билерден  де  билік 
кетеді.  Қит  етсе  Патша  жендеттерінің  аузына  қарап 
адалдықты  солардан  іздейді  қазақ.  Сондықтан  ба, 
әйтеуір арыз жоғарыға шабады. 
Жазылған  арыздар,  жҥргізілген  келісімдер  еш 
нәтиже 
бермеген 
соң 
Андағҧл-Ораз-Бәйімбет 
болысының бір топ билері және Жылғараның балалары 
(Әлібек 
бастаған) 
Орынбор 
қаласына 
барып 
мҥсілмандардың  жиналысына  қатысады.  Бҧған  дейін 
Жылғараның  жерін  бӛлу  мәселесі  дуанда,  шекара 
басқармасында 
қаралып 
ӛтеді.  Бәрінің 
шешімі 
Петропавлдағы Ахунға келіп тірелген болатын. Бҧл істі 
Кӛкшетау  дуанының  заседателі  Арзамасов  тексеріп, 
Мҧсаның және оның маңындағы Шӛкей, Мҧжан сияқты 
билердің  сӛзіне  сеніп,  басшыларына  былай  деп 
хабарлайды:  Жылғараның  әйелі  Матиман  және  оның 
балалары  ӛз  бӛлістерін  алыпты.  Мәселен,  Матиман  70 
бас жылқы, 100-ге тарта қой алған, ал қара малдың басы 
белгісіз.  Жалпы  мал-мҥлік  тӛртке  бӛлінген,  әр  бӛлістін 

 
68 
шамасы басқалармен тең тҥскен. Кезінде дҥние-малдың 
бір  бӛлігі  Жылғараның  ҥш  қызының  жасауына  кеткен 
(кӛзінің тірісінде) деген дәлел де бар. 
Жылғара бай болды. Жалғанды жалпағынан басты, 
байлыққа  кенелді  деп  кінәлаудың  қажеті  жоқ.  Ондай 
пиғыл Кеңес заманында ғана болды. Шынында ақымақ, 
ақылсыз  адам  мал  жинай  алмайды,  бай  болмайды. 
Жылғара ел басшысы: би болды, заседатель болды, аға 
сҧлтандыққа дейін кӛтерілді. Жылғараның тҥп қазығы – 
Мҧса.  Әкесінің  жолын  қуған,  байлығын  байытқан, 
дәрежесін  кӛп  жыл  бойы  сол  қалпында  сақтаған  да 
Мҧса.  Жалпы  алғанда  Жылғара  тҧқымы  50  жыл  ел 
басқарды.  Ӛзінің  қартайған  шағында,  ӛмірінің  соңғы 
жылдары  Жылғара  Мҧсаның  қолында  тҧрады.  Әкеден 
балаға мҧра болып жер, мал, дҥние қалды. Мҧсаның мал 
басының  артуы  әке  кеткеннен  кейінгі  ӛсіп-ӛрбуі  деп 
тҥсіндіріледі. 
Жылғара  Байтоқин  ӛзінің  тірі  кезінде  байлық-
мҧрасын  бӛлу  жӛнінде  артына  хат  жазып  кеткен 
(8.ІХ.1845). Ол хаттың заңдылығы сақталу ҥшін шекара 
басқармасы  арқылы  ырасталып,  оған  басқарманың  іс 
жҥргізушісі  Сотников,  кеңесшісі  Тҧрлыбек  Кӛшенов 
және  бірнеше  билер  қол  қойған.  Одан  ертеректе 
Жылғара  ӛзіне  тиесі  байлықты  әйелдері  Қаракӛзге, 
Матиманға бӛліп берген. Ондағы мақсаты Мҧсаға тиесі 
байлыққа  ешкім  таласпасын  деген  ой  еді.  Әрине,  бҧл 
заңды қҧжат. Дегенмен кезінде Матиманның балаларын 
осы қҧжатпен таныстыру артықшылық болмас еді. Осы 
істі  тҧжырымдап,  жабуды  заседатель  Мельников 
аяқтауға тиіс болатын. 

 
69 
Жер  дауы  Жылғара  туыстарының  тӛңірегінде  ҥш 
жылға  созылады.  Кӛкшетау  дуаны,  Ахун  Сейфуллин, 
Сібір  Қырғыздарының  шекара  басқармасы,  заседатель 
Арзамасов,  заседатель  Мельников  т.б.  осы  мәселені 
шешуге  араласты.  Кӛп  тексерістердің  нәтижесінде 
Жылғара  Байтоқинның  қашан  ӛлгені,  қандай  мҧра 
қалдырғаны,  баласы  Мҧсаның  сол  мҧраны  қанша  және 
қалай пайдаланғаны т.б. мәселелердің беті ашылады. 
Осы  тексерістің  ҧзақ  сонар  болып  кетуі  оның 
қорытындысындағы  тҥрлі  қарама-қайшылықтар  мен 
әділетсіздіктер, 
кемшіліктер 
жібергендігі 
ҥшін 
заседатель 
Арзамасов 
қызметінен 
босатылады, 
заседатель  Мельниковка  істі  созып  алғандығы  ҥшін 
қатаң  ескерту  беріледі.  Мәселеге  генерал-адютант 
Анненков араласып, ӛзінің бҧйрығымен істі жапқызып, 
аяқтатады. 
Жылғара  ӛлгеннен  кейін  (1849),  оның  елінде, 
Андағҧл-Ораз  Бәйімбет  болысында  Тҥгелбай  деген  кісі 
қазаға  ҧшырайды.  Оның  ӛлімі  кісіден  болды,  Жылғара 
тҧқымдарынан  болды  деген  дҥңкіл  сӛз  дҥр  ете  тҥседі. 
Қанішер қара жҥз, сен ӛлтірдің туысымды, сен болмасаң 
сенің  жендеттерің  ӛлтірді!  –  деп  айғай  кӛтереді.  Оған 
негіз де бар еді. Алдында Жылғараның ағайындары мен 
балалары  Мҧңғаловтардың  тҧқымдарына  қысым  жасап 
жҥрген.  Жер  бӛлісу  дауы  Жылғара  балаларының 
арасында  ғана  емес,  бҥкіл  ел  ішінде  қырғи  қабақтық 
туғызады. Оған қоса Жылғараның жиені Майнақов осы 
Тҥгелбайдан  кілем  ҥшін  200  сом  алашағын  алу  керек 
еді,  соның  100  сомын  ғана  қайтарыпты.  Майнақов  сол 
ҥйге  тінту  жҥргіздіріп,  бірнеше  рет  жанҧясының 
мазасын  алған.  Бҧның  алдында  осыдан  бірнеше  жыл 

 
70 
бҧрын  жер  бӛлісу  дауына  байланысты  кӛтерілген  істі 
жабу  ҥшін  Мҧнғаловқа  еріксіз  қол  қойғызды  деген  де 
сыбыс естіледі. 
Ел  арасындағы  дау-жанжал  ӛршіп  тҧрған  кезде 
Тҥгелбай  Мҧнғалов  қазаға  ҧшырады.  Оны  ӛлтірген 
Мҧсаның  тӛрт  жҧмыскері  және  Тӛленғҧт,  Шағырай 
Бӛгенбаевтар  да  ішінде  болыпты-мыс  деген  сӛздер  де 
шығады.  Осы  мәселелердің  анық-танығына  жету  ҥшін 
Тҥгелбайдың  ағасы  Жантелі  жоғарғы  жаққа  арыз 
тҥсіреді.  Арыздың  жобасында  кісі  ӛліміне  кінәлі 
Байтоқиндер  екенін  ашық  айтады,  оны  дәлелдермен 
келтіреді. 
Бҧл  аты  шулы  істі  шекара  басқармасының 
бастықтары полковник Спиридонов, одан кейін генерал-
майор  Клейт  қозғап,  бірнеше  рет  тексертіп,  тексеріс 
қорытындысын  сҧратады.  Іс  негізінен  Кӛкшетау 
дуанында 
қаралып, 
Мельниковтың 
басқаруымен 
жҥргізіледі.  Бірақ  арыз  иелері  оның  қорытындысына 
қанағаттанбайды.  Батыс  Сібір  генерал  губернаторы 
осыған  араласып,  істі  Петропавл  қалалық  полициясы 
арқылы ӛткізуді ҧсынады. 
Кӛп 
тексерістің 
қорытындысында 
шекара 
басқармасы  мынадай  ҧсыныс  жасайды.  Бҧған  дейін 
Мҧса  Жылғариннің  тӛңірегінде  «Әке  мҧрасын»  дҧрыс 
бӛлмеді  деген  туыстары  арасындағы  ӛз-ара  тартысқа 
Тҥгелбай  Мҧнғаловтың  ӛлімінің  қатысы  барлығы 
дәлелденбей  отыр.  Заседатель  Мельников  мәселені 
дәлелдей  алмады  ма,  әлде  дәлелдегісі  келмеді  ме 
әйтеуір,  істі  жауып  тастады.  Осы  жағдайды  арыз  иесі 
қайта  кӛтеріп  отырғандықтан  бҧл  істі  тексеруге  басқа 

 
71 
чиновниктер  жіберілетін  болды.  Жантелі  Мҧңғаловтың 
арызы бойынша тексеріс екі мәселені анықтауы керек. 
1)  Тҥгелбайды  ӛлтірген  кім?  2)  Мҧңғаловтарды 
Байтоқиндар  жерден  ығыстырды  ма?  Қайта  тексерісті 
басқарған  Омбы  облыстық  басқармасының  ерекше 
жағдайлар жӛніндегі чиновнигі Квашкевич болды. 
Аталып  отырған  іс  1853  жылдың  басында 
аяқталуға  тиіс  еді.  Бірақ  мәселе  келесі  жылға  дейін 
созыла береді. Жоғарғы жаққа  Айбӛбек Таңғатпаева да 
шағымданған екен. Бӛкенбаев деген адам қарызға алған 
малдарын  иесіне  қайтармай  отыр.  Оған  қоса  қорқытып 
қысым  жасайды  делінген  шағымда.  Айбӛбектің  арызы 
алдымен  болыс  Шопановқа  тҥседі.  Дәл  осы  кезде 
Мойнақовтың  әйелі  ҥйінен  қашып  кетеді.  Ал  Муалов 
деген  адам  осы  жанҧяға  тиісіп  қол  салған  т.с.с. 
кҥнделікті  кҥйкілжің  ӛмірде  кереңсіз  жағдайлар  кӛбее 
тҥседі. 
Осы  мәселелер  жӛнінде  заседатель  Голицин  және 
болыс  Шопанов  жақсы  хабардар,  бірақ  жазбаша 
арыздар  болмағандықтан  іс  аяқсыз  қалып  жатыр 
делінген архив деректерінде. (А.М.А., 345 қор, 1 тіркеу, 
282 іс). 
Жылғараның 
жер-мҥлкі 
жайындағы 
ағайын 
арасындағы арыз-шағымдар  аяқсыз  қалған  сияқты. Кісі 
ӛлімі  де,  жазықсыз  жәбірлеу  т.б.  ел  арасында  болған 
келеңсіз жағдайлардың беті ашыла қоймағанға ҧқсайды. 
Мҧсаға  және  оның  жақтастарына  жабылған  жала 
дәлелсіз болған. Оған қоса Мҧса бай адам, дәрежесі де 
басқалардан  биік  тҧрды.  Арыз-шағымды  тексерушілер 
де бҧл жағын ескерген болар. 
 

 
72 
 
МҦСАНЫҢ ҚОНЫСЫ 
 
Жылғараның ҥлкен ҧлы Мҧса ата мҧрасын сақтап, 
бар  байлықты  да,  билікті  де  иемденген  адам.  Әкесі 
барында  да,  ол  фәни  дҥниеден  ӛткеннен  кейін  де 
Мҧсаның  аты  шығып,  дәрежесі  кӛтеріліп,  ел  арасына 
кең  тарады,  патша  ҧлықтары  да  онымен  санасып, 
айтқанын орындап отырды. 
Елуінші жылдары (19 ғ.) ағаштан жаңа ҥлгідегі ҥй 
салу  салтқа  айнала  бастаған  сияқты.  Әрине,  табиғаты 
қатаң,  сықырлаған  30-40  градусқа  жететін  аязды 
ӛңірімізде  жылы  ҥйде  тҧру  кімге  болсын  қолайлы,  әрі 
қажет-ақ.  Ағаш  ҥй  салу  бҧдан  бҧрын  да  болған,  бірақ 
талдан  тоқып,  не  сырғауылдан  қҧрып,  екі  қабаттап, 
арасын  кӛң-балшықпен  толтырады,  сыртын  сары 
балшықпен  сылайды,  сосын  ақталады.  Бҧндай  ҥйдің 
тӛбесін  шыммен  (шӛбімен  ойылып  алынған  жер 
қыртысы)  жабады.  Жаңа  ҥлгі  деп  отырғанымыз  ағаш 
бӛренеден  ҥйді  қиып  салу  және  тӛбесін  қаңылтырлап 
жабу,  орамын  жасау  т.с.с.  Бірақ  оған  ауқатты 
адамдардың  ғана  қолы  жеткен.  Мәселен  Кӛкшетау 
дуанының  тӛңірегінде  жаңа  ҥлгімен  ағаш  ҥй  салу  тӛре 
тҧқымдарынан  бастау  алды  деп  айтуға  болады. 
Қарағайлы  ну  орманның  ішінде  отырған,  орыс 
ҧлықтарымен  жақсы  қарым-қатынаста  болған  Айғаным 
ханымның қарағай бӛренелерінен ҥй қидырып салғызуы 
тегіннен тегін емес. Атам заманнан келе жатқан кигіз ҥй 
ӛз қасиетін бҥгін де жоя қойған жоқ. Ол жазда салқын, 
ал  ағаш  ҥй  қыста  жылы.  Сондықтан  екеуі  де  ӛз 

 
73 
орынында  пайдаланылып  келді,  әлі  де  кӛп  жерлерде 
қатар пайдаланылуда. 
Киіз туырлықты қазақ осы кезде ҥй салып, егін егіп 
мҧжыққа  айнала  бастады  дейді  тарихшылар  мен 
жазушылар.  Шындығын  айтсақ  бҧл  кер  заман  емес, 
біздің  қазақтар  ҥшін  ілгерлеу  заманы  деуге  де  болады. 
Бірақ  байтақ  жерді  бос  жайлаған  ел  енді  патша 
қыспағына  тҥсіп,  қҧнарлы  жерлерінен  айырылып, 
бастарына  қиындық  тҥсе  бастағанын  да  сезгендей 
болды. 
Есілге қарағай бӛренелерді ол кезде Саумалкӛлден 
тасыған.  Саумалкӛл  ӛгіз  мҥйізіне  ҧқсап  имек  келген 
кӛл,  жиегінде  елді  мекен  жайғасқан.  Кейін  оның  аты 
Володаровкаға ӛзгеріп кетеді. Осы жерден Сырымбетке 
дейін  қарағайлы  ну  орман  болған.  Сырымбет  екі 
ӛркешті келген жатаған тау. Табиғаты сҧлу, хан ордасы 
орнаған,  Айғанымның  қонысы  болған,  оның  баласы 
Шыңғыс  туған,  немересі  Шоқан  ӛскен  қасиетті 
топырақты жер. 
Сӛйтіп,  Мҧса  әкесі  ӛлгеннен  кейін  жаңа  ҥлгідегі 
ағаш ҥй салуды ойластырады. Мҧса 1850 жылы Шекара 
басқармасынан  ҥй  салу  жӛнінде  ҧлықсат  сҧрап,  хат 
жазады.  (А.М.А.,  345  қор,  1  тіркеу,  1880  іс).  Барлық 
билік патша әкімдеріне кӛшкендіктен ағаш кесу, ҥй салу 
солардың  ҧлықсатымен  орындалатын  болған.  Есептей 
келіп  Мҧса  әкесінің  қара  орынына  жеті  ҥй  салмақ  ойы 
болады.  Алдымен  сол  қҧрылыстың  қағаз  бетіндегі 
жобасы  (сметасы)  жасалады.  Жоба  бойынша  жеті  ҥйге 
1400  бӛрене  дайындалу  қажет  болған,  жер  аумағы  да 
белгіленеді, 
қажетті 
қҧрал-саймандар 
жиналып, 
ҥйлердің ӛлшемі (чертежі), кескіні суретпен кӛрсетіліп, 

 
74 
мӛрмен  ырасталады.  Осыдан  кейін  ғана  жоғарыдан 
ҧлықсат  куәлігі  толтырылады.  Ӛзіне  арнап  салғызған 
ҥйінің  алғашқы  планы  (сызығы)  бойынша  «саженмен» 
берілген  ӛлшемі,  ҥйдің  сырт  кӛрінісі  (фасады),  табан 
фундаменті  бойынша  ауданы  кӛрсетілген.  Кең  кӛлемді 
ауласында  ҥлкен  қора,  албар  –  жем,  бидай  сақтайтын 
орын, 
атқора, 
монша, 
жазғы 
айларда 
тамақ 
дайындайтын асхана, монша орындары жоспарланған. 
Мҧсаның  қонысы  –  Жылғараның  жайлаған  жері: 
Ҥлкенкӛл, 
Қарағайшілік, 
Тереңсай, 
Сарыкӛл 
Сарықамыс  т.б.  атты  мекенді  елдер.  Осылардың 
барлығы  аталып,  қағаз  бетіне  тҥскеннен  кейін  шекара 
басқармасына  хабарланған.  Осындай  қҧжаттарға  қол 
қойған  аға  сҧлтан  қызметін  сол  кездегі  атқарушы 
Сҧбыхан  Тоқтамысов  деген  адам  екен.  Алғаш  ол 
чиновниктердің 
іс-қағазын 
жҥргізуші 
қызметін 
атқарған. 
Поручик  Мҧса  Жылғаринның  жазған  хатына 
Кӛкшетау  дуанының  шаруашылық  бӛлімі  оған  ҥй 
қҧрылысын  жҥргізу  жӛнінде  бірнеше  бҧйрықтар  мен 
нҧсқаулар  жіберіп,  ақыры  ҧлықсатын  берген.  Мәселен 
Есіл  ӛзенінің  жағасын  қуалай  салынатын  қҧрылысқа 
арналған  жердің  аумағы:  ҧзындығы  шамамен  120 
шақырым,  ені  Есілден  екі  қанатын  қоса  есептегенде 40 
шақырымдай.  Табиғаты  тамаша,  ерке  Есілдің  жағасы, 
тҥгін  тартса,  майы  шығатын  шҧрайлы,  шҥйгін  жерге 
ағаш  ҥй  салса,  бҧл  ӛңірдің  одан  сайын  кӛркейетіндігі 
сӛзсіз. 
Ерке  Есіл  жӛнінде  Сегіз  сері  ӛзінің  «Кӛк  Есіл» 
ӛлеңінде жырлаған еді. 
 

 
75 

жүктеу/скачать 0,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: