Ғалым қадірәЛІҦлы жылғара байтоқИН

Жемет                Есенгелді         Жоламан         Айбас 
Ақмәліш              Ырсай             Жетім              Тоқа 
 
Қҧлымбет →  (Кӛшқҧлы, Ораз) 
Ақмәліш  →  (Тҥрке, Бозыке) 
Андай  →  (Маймақ, Тілеп) 
Жемет  →  (Андағұл, Жҧмық) 
 
(Ескерту:  стрелка  кім  кімнен  туғандығын  кӛрсететін  қысқаша 
белгі іретінде қолданып отыр). 
 
 

 
112 
Жҧмық  → Тәттібай  → Жәңке, Қонай батыр, 
Жәңке → Жанатай батыр. Бҧл екі батыр Ӛрнек, Ӛндіріс 
ауылдарының  маңында  жерленген,  ал  ҧрпақтары  сол 
ӛңірге тарап, ӛмірсҥріп жатыр (Есіл ауданы). 
 
Андағҧл 
↓ 
↓                  
               
↓                                     ↓                 ↓ 
Ӛтеміс                         Сасық                               Қҧлтай         Шіңгір 
↓                                  ↓                                      ↓  
Елшібай                      Байкісі                                    Дос 
Қошқарбай                 Жанкісі                                   Дікір 
Асан                            Жолдыбай                              Дәрмен 
Сеңкібай                            ↓                                        Бәлмен 
Табынбай             ↓                 ↓                    ↓              Бәтен 
(Шалқар)          Есет           Байтоқа     Қаратоқа        Бәлдікей 
↓                    Баубек           ↓                   ↓
 
Қҧрымсы би     Ҥсен            Жылғара        Иса 
Мырзагелді     Шопан            Жақия 
Зікірия 
Шопанды  алғаш,  бала  болмағандықтан,  Қаратоқа 
асырап 
алады. 
Сондықтан 
кейбір 
қҧжаттарда 
Шопанның  фамилиясы  Қаратоқин  болып  жҥр.  Енді  бір 
жерде  Дәуқараны  Байтоқаның  ҥшінші  баласы  деп 
кӛрсетіпті. Бірақ Дәуқара Байтоқаға жиен болып келеді 
(апасының баласы). Дәуқараны Байтоқа қолында ӛсіріп, 
ҥйлендіріп,  еліне  –  Уаққа  ӛз  ҧлықсатымен  жіберген 
екен.  Жылғараның  Қаныкей  деген  қарындасы  әке-
шешеден  ерте  айырылады.  Жылғара  оны  тәрбиелеп, 
ӛсіріп Есенейге тҧрмысқа береді. 
 
 
 

 
113 
Қаратоқадан → (Иса, Зікірия, Жақия) 
Иса → Раш → (Сҥлеймен, Ахмет, Елеусіз) 
Сҥлеймен → (Есім, Тҥйтебай), Ахмет → Мейірман, 
Елеусіз → Қабдуәли 
Иса ҧсталып, жер аударылады. 
Жанкісі → (Ерен, Бертшек); 
Байкісі → (Сарт, Мҧқал, Бараба, Қолбай); 
Шіңгір → (Қашқынбай, Қашқын). 
 
Енді  Жылғара  мен  Шопанның  ҧрпақтарына 
толығырақ  тоқталайық.  Шопанда  бес  бала  болған: 
Қосшығҧл,  Шорағҧл,  Бекі,  Сәлік,  Сандыбай.  Ал 
Жылғарада  он  бала:  Мҧса,  Әлібек,  Тҧрлыбек,  Есенбек, 
Тӛре, Жетпіс, Аю, Қисық, Мҧжан, Шҥкен. 
Жылғараның  балаларының  саны  тіпті  аттарының 
аталуы  жӛнінде  әртҥрлі  пікірлер  кездеседі.  Мәселен 13 
ҧлы,  3  қызы  барлығы  16  баласы  болыпты  деген  сӛз 
елден елге тарап кеткен. Бірақ тарихи нақты деректерде 
(Ресей 
патшалығының 
Жылғараға 
толтырған 
қҧжаттарында)  10  баласы  бар  деп  кӛрсетілген.  Бҧл 
деректерді,  Дҥйсенбі  Әуелбеков  те  қҧптайды.  Ал 
Қаратай  Биғожин  Қарағанды  облысындағы  Сәтбаев 
қаласында  болып,  (1956  ж.)  Жылғараның  қыздарынан 
қалған  ҧрпақтары  жӛнінде  деректер  жинап  алған  екен. 
Жылғарада  3  қыз  болды  дейді,  олар:  Ҧлжан,  Балқаш, 
Зылиқа. Алдымен осылар жӛнінде айта кетейік. 
 
1) Ұлжанның (жҧбайы Айтҥгел) балалары: 
Сапақ → Тыныбай → (Уәлішер, Әлішер); 
Жыртшыбай → (Есенбай, Пішенбай, Жағыпар); 
Шыныбай → Есенбай → Мҧхамедрахым, 
Пішенбай → (Тӛлепберген, Боранбай). 

 
114 
 
2) Балқаш Біржан салға шыққан, одан Ақыл туыпты. 
 
3)  Зылиқа  алып  әйел  болған  Қҧдабай  деген  кісіге  (тҥбі 
Керей)  тҧрмысқа  шыққан.  Батпаққа  батып  қалған  тҥйені  сҥйреп 
шығарған батыр әйел деген сӛз қалған. 
 
Зылиқа (Қҧдабай жолдасы) 
 
↓ 
↓
                
↓                            ↓                                        ↓
 
Ӛсен       Қаражан               Жоламан                               Абылай 
↓                           ↓                                          ↓
 
↓              
     
↓           Сәду            ↓                ↓                  ↓
 
Шошай           Базар            ↓          Шәріп  Шайхылес   Мҥсірәлі 
↓                  ↓             Манай           ↓               ↓                ↓ 
 
Қҧрманғожа  Тҧяқ                          Оразбай
   
 Бойдақ     Арыстан
 
Бекқожа 
Ізбасар → Сәкен 
Елубай 
Қайырбай 
Елеуке 
 
Мҧндағы 
Қҧрманғожа, 
Бойдақ 
ҧрпақтары 
Қайранкӛлде,  Оразбай  ҧрпағы  Қызылжарда,  Елубай 
ҧрпағы  Айымжанда,  Ізбасар  Сәкен  ҧрпағы  Бескӛлде 
тҧрып жатыр. 
Шәріп  бойшаң,  ірі  денелі  болғандықтан  оны  ел 
«дӛкей  Шәріп»  деп  атап  кеткен.  Бекқожа,  Тҧяқ, 
Шайхылес, Мҥсірәлі Ҧлы Отан соғысында қаза болған. 
Елеуке  →  (Тлеуке,  Мҧстафа,  Сәмеке,  Мәншҥк); 
Тлеуке  → Айша → (Теміржан, Темірғали); Мҧстафа → 
Хасен → (Әмина, Сәлима, Кенжебай); Сәмеке → Мҧқан 
→ (Сара, Қалима); Мәншҥк → (Зылиқа, Фазыл); Фазыл 
→  (Игілік,  Игіберген,  Әнуарбек,  Кенжебек);  Игіберген 

 
115 
→  (Гҥлзада,  Айгҥл,  Сәуле);  Кенжебек  →  (Қайырбек, 
Мҧратбек, Тағатпек, Фатима). 
Игіберген  ӛз  жанҧясымен  Алматыда,  Кенжебек  ӛз 
жанҧясымен Қызылжарда тҧрып жатыр. 
 
Мұса 
↓ 
↓                                    ↓                                     ↓  
Шаймерден                 Шерияздан                             Әшет 
↓                                    ↓                                     ↓ 
Жҧмағҧл                      Кӛшеғали                             Ғабдолла 
Қойбағар                     Жҧмағали                              Әшім 
Нҧғыман 
 
 
Мұжан 
↓ 
Жәнібек 
↓ 
↓                 ↓               ↓              ↓                ↓                    
 
↓ 
Тәшен     Дәуітбай      Арық      Ережеп    Мҧхаметжан       Ақбҧзау 
↓                   ↓           Сауытбай
     
↓               ↓                    ↓ 
Ескендір     Мҧхит          ↓    Ғабдрашид   Тышқанбай     Қожахмет 
Рамазан    Сатыпалды    Әубәкір                Қази                        ↓
 
↓            Сатыбай             ↓                        Әзіхан           Нҧрислям 
Зҧлқарнай Сайфетден   Нәби→Нәси                                Еслямбек 
↓             Хамет          Қабдош → Нҧрғали → Сағындық 
Бекайдар       ↓               Мажит 
Ӛмірзақ      Омар          Нәжи → Серік 
↓             Сафи → Жансерік 
Сәбит 
Сейпіл 
 
Тышқанбай → Ғабиден; 
Әзіхан → (Қаббас, Сәлен); Қаббас → Серік. 

 
116 
 
Шүкей 
↓ 
↓                ↓                    ↓                     ↓                          ↓
 
Сҧраған      Ыбырай     Арғынғазы          Тлеуғазы       Тілеуберген 
↓                  ↓                   ↓                      ↓                 ↓ 
Мәкіжан         Жар            Тӛлебай            Тӛкежан          Ержан 
Хасен            Хамза                 ↓                       ↓                       ↓ 
↓                  ↓              Зікірия               Ебен                Жҥніс 
Бекен         Зейнелғабиден                                                   Бексҧлтан 
↓              Зейнолла                                                         Махмет 
Қажымҧрат   Шабдан                                                                ↓
 
Бейсен 
Тҧрлыбек → (Ибат, Жетей, Жәуке) 
↓ 
Жоламан → Уәп 
Еламан 
 
Әлібек → (Жақан, Жҥніс, Ахметбек, Махмет) 
↓
 
Самиғолла, Зейнолла 
↓
 
Ғабдолла
 
Есенбек → (Шарафидден, Қалке) 
Аю → Қадыр 
 
Махмет  ҧрпақтары  Талапкер  жерінде  жҥріп-тҧрып 
жатыр. 
Дегенмен  Жылғара  мен  Шопанның  тҧқымдары, 
артында  қалған  ҧрпақтары  –  немере  мен  шӛберелері 
Кеңес  ҥкіметі  кезінде  қуғындалып,  айдалғаны  айдауда, 
қамалғаны 
қамауда, 
қалғаны 
қашып 
тарыдай 
шашылады.  Сондықтан  олардың  соңғы  ҧрпақтарының 
тағдыры бізге беймәлім болып отыр. 

 
117 
 
 
Шопан 
↓
 
↓                      ↓                 ↓                     ↓                      
   
↓
 
Сандыбай        Қосшығҧл        Бекі               Сәлік               Шарақҧл 
↓                  Басшығҧл          ↓                     ↓
 
Бекжан                                 Жарқынбай         Мҧқан 
Қҧлжан                                   Жақып              Жҥсіп 
Тлеужан                                 Шәріп               Баязит 
Хамза                                      Сақтаған           Қасым 
Жапар                                     Ахмет               Ахмет 
Қапар                                          ↓                       ↓
 
Қаббас              Нҧрғазы 
Ебжан               Сейт 
Сақыпкерей         ↓
 
↓                  Қарақан 
Смағҧл 
Нҧрмағанбет 
Жоламан 
 
Ебжан → Болат, Жолдыбай; 
Болат → Толыбай, Керімбай, Алтай, Асқан, Аманжол; 
Жолдыбай  →  Марат;  Мҧқан  →  Сыздық  →  (Жолан, 
Серік); 
Жҥсіп  →  (Абу,  Билял);  Қасым  →  (Сағат,  Мырзатай, 
Мырза, Жамбыл); 
Бекжан 
→ 
(Қҧдайберген, 
Қожахмет, 
Қоқан, 
Шаймерден); 
Қҧлжан → Әубәкір → Қали; 
Тілеужан → Сағди → Рамазан → (Мақтай, Болат); 
Хамза → Елен → (Қизат, Серік, Ермек); 
Жапар → (Қҧсайн, Қайнолла); 

 
118 
Қапар → (Атымтай, Қатымтай); 
Қҧдайберген → (Барам, Қосман, Ғомар); 
Барам → Сәбит; Қосман → Ерсайын, Есентемір; 
Ғомар → Ризабек. 
Әбу 
Жҥсіпҧлы 
Троицкі 
қаласында 
діни 
семинарияда  оқыған.  Елде  болыс  та  болған.  Сәбит 
Мҧқановпен  жақсы  қарым-қатынаста  болып,  қол  ҥшін 
беріп, оған кӛп кӛмек жасаған адам. Ақыры 1928 жылы 
«Кӛкаралға» айдалыпты. 
Шопанның  Қошығҧлы  қажы  болған,  жеріне  жеті 
мешіт  салдырған  адам.  Тҧрған  және  жерленген  жері 
бҥгінгі  Покровка  селосы  (бҧрынғы  Ақжар  ауылы) 
маңында.  Мақтай  Рамазанҧлы  белгілі  қоғам  және 
мемлекет  қайраткері,  аудан  және  облыс  басшысы, 
министр,  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Кеңесі 
Президиумының тӛрағасы болды. 
Сасықтың  бір  баласы:  Байкісі  →  Ақбҧзау  →  (Масақ, 
Боранбай); 
Масақ → Тҥйте → (Жақып, Жақия); 
Жақып → (Ғаббас, Елжас); 
Ғаббас  →  (Мағаз,  Мәжікен,  Қуан,  Естай,  Сайран, 
Жоламан); 
Мәжікен → (Марат, Марс); 
Қуан → (Нҧрлан, Қанат); Естай → Мереке; 
Сайран  →  Байыржан;  Жоламан  →  (Болат,  Қайрат); 
Жақия → Хамен. 
Боранбай → Сәрсенбек → (Есмҧқан, Махамбет); 
Есмҧқан → (Нҧрғали, Есентай); 
Махамбет → Сағындық → Болат. 
Ғаббасҧлы  Мәжікен  Ҧлы  Отан  соғысының 
ардагері. Сталинград шайқасындағы ерлігі ҥшін «Қызыл 

 
119 
Ту»,  «Қызыл  Жҧлдыз»,  ІІ  дәрежелі  «Отан  соғысы» 
ордендерімен 
және 
оңдаған 
медальдармен 
марапатталады  және  подполковник  әскери  дәрежесі 
берілген.  Бейбіт  кездегі  ерен  еңбегі  ҥшін  «Парасат», 
«Қҧрмет» 
ордендерімен 
бірнеше 
грамоталармен 
марапатталды.  Соғыс  біткеннен  кейін  Мәжікен 
Ғаббасҧлы  мектеп  директоры,  аудандық  партия 
комитетінің  хатшысы,  аудандық  атқару  комитетінің 
тӛрағасы, 
облыстық 
жергілікті 
ӛнеркәсіп 
басқармасының бастығы қызметтерін атқарған. 
Мырзагелді → (Әлдеке, Ермек, Бақтығҧл, Боқан); 
Ермек → Қҧрман, Шеген, Ҥмбет, Мәмбет, Дәулет,; 
Қҧрман  →  (Омар,  Оспан,  Әубәкір,  Сыздық);  Омар  → 
(Серік, Сансызбай, Алыпсақ); 
Шеген  →  (Бҧрқай,  Тырқай);  Ҥмбет  →  (Алдаберген, 
Қҧсайын, Ыбырай); 
Алдаберген  →  Кенжеғали;  Қҧсайын  →  (Айтбай, 
Жҧмабай,  Жҧмағали,  Шаяхмет);  Мәмбет  →  Қалжан; 
Дәулет  →  Қожан;  Бақтығҧл  →  (Тілекей,  Дӛнен); 
Тілекей  →  (Жақып,  Жҥсіп,  Ысқақ,  Елеуіш);  Жақып  → 
(Мухаметжан, Абдрахман); Ысқақ → Елеу → (Оралбай, 
Дҥйсенбі); 
Боқан  →  Мәуліт  →  (Әлмҧхамбет,  Балмҧхамбет); 
Әлмҧхамбет  →  Салық  →  Қатыран;  Балмҧхамбет  → 
(Ӛмірбай,  Аманбай,  Ҥсен);  Аманбай  →  (Жақа,  Замат); 
Ҥсен  →  (Ақжан,  Ботан,  Қабанбай,  Балапан);  Ақжан  → 
(Қанжығалы,  Әйтікен,  Темке,  Мықыр);  Әйтікен  → 
Алданазар  →  (Қажиахмет,  Нҧрғали,  Шайхыисләм); 
Қажиахмет → Есләм; Нҧрғали → (Тағатбек, Жҧмабек);  
Шайхыисләм → Талғат. 

 
120 
Темке  →  (Орынбай,  Жақсылық,  Жантуар,  Айтуар, 
Жҧмабай);  Жҧмабай  →  (Қабер,  Сабыр);  Сабыр  → 
Меңдіғали. 
Ботан → (Темен, Еділ, Жайық, Ералы, Тынәлі); Жайық 
→  Жоламан  →  Рамазан;  Ералы  →  (Ермҧханбет, 
Бекмҧхамбет);  Тынәлі  →  (Елдәулет,  Қҧлмағанбет); 
Қҧлмағанбет → Есенқҧл → (Сапар, Қадыр, Дәурен). 
Қабанбай 
→ 
(Байсары, 
Қараменде, 
Кҥзембай, 
Қылышбай, 
Ҥркімбай, 
Кӛжбен); 
Байсары 
→ 
(Мҧхаммад, Мҧрат); Мҧхаммад  → (Қҧрманғали, Сейт); 
Мҧрат → (Қабдірашид, Серікбай); Қараменде → (Хасен, 
Хҧсайын,  Сарбас,  Жақия);  Хасен  →  Ҥрпек;  Сарбас  → 
Қазман;  Кізембай  →  Қуанышбай  →  Темеш  → 
Жҧмағали  →  (Қаби,  Елеш).  Қылышбай  →    (Нҧртаза, 
Ғабдол);  Нҧртаза  →    (Мағауия,  Мҧстариза);  Ғабдол  → 
(Ләйіс,  Мағаз,  Мауыт);  Мағауия  →  (Ӛлмес,  Кӛшпес); 
Ҥркімбай  →  Мҧстафа  →  Темірбек  →  Кӛтбен  → 
Бектемір → Әйтім; Балапан → Жаманшал → Мейірман 
→ Ахмет. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қошқарбай 

 
121 
↓
 
↓                                         
                       
↓
 
Қазыке                                                            Жантілеу 
↓                                                                 ↓
 
Бердібек                                           Әлен, Айдарбек, Айтпай 
↓
 
↓          
            
↓                 ↓                    ↓                  ↓ 
Мҧстафа             Нҧртаза       Нҧрғожа       Нҧрмолда         Ноқат 
↓                      ↓                 ↓                   ↓ 
Жармағамбет    Әмірғали     Мәлгаждар   Қамза → Шалабай, Мағ- 
↓                Темірғали         ↓             Бағрам    жан, Ерназар, 
Сәду                   Мәжен        Қуанышбай   Зікірия    Жақсылық, 
↓                                               Теңдік,Аман- 
Қажығали                                             гелді, Ағжан. 
Ғайнолла 
Тендік → (Ағыбай, Абылай); 
Амангелді → (Ернар, Мҧқтар). 
 
Әлен →Қҧсайн →(Омар,Сыздық, Қайдар,Оспан, Мақы); 
Оспан →Дҥйсенбі;Мақы → Қабиден;Айдарбек → Қасен 
→  (Нҧрахмет,  Шаяхмет);  Нҧрахмет  →  (Мырзахмет, 
Уәлиахмет); Айтпай → Рахман. 
 
Елшібай 
↓ 
Байсеңгір,  Тайсеңгір,  Бақы,  Боқат,  Кӛкен,  Тӛгіс,  Базар, 
Айман, Орман, Ендіғой, Таймас, Шілікбай, Қарабас (13 
бала). 
Кӛкен  →  Тоқтыбай;  Таймас  →  Шӛже;  Шілікбай  → 
Дҥйсенбек. 
Боқы  →  (Наурызбек,  Тӛленді,  Әлі);  Наурызбек  → 
Ықылас →  (Сауыт, Сәду); Сауыт →  (Әшкәр, Қабікен); 
Әшкәр → Еркін → (Ботажан, Ерік, Серік); 

 
122 
Тӛленді  →  Таласбай  →    (Нҧрбай,  Нҧртай);  Нҧрбай  → 
(Ережеп,  Мырзағали);  Ережеп  →  (Сансызбай,  Сайран, 
Сәбит); 
Әлі  →  Жолаушы  →    (Еламан,  Әкбар,  Алпысбай); 
Еламан → (Бейбіт, Бейімбет); 
Тегіс  →  Маша  →    (Молдаш,Ыбырай);  Молдаш  → 
Шәріп  →  Зейнікен  →  (Тҧрғын,  Тҧрсын);  Тҧрғын  →  
(Азат,  Әділбек,  Алтынбек);  Айман  →  Сарықҧл  → 
Сәттібай 
→(Бекіш, 
Ілияс); 
Бекіш→Мҧхамәди; 
Ілияс→(Рахымжан, Әнуар); 
Рахымжан → Жекей. 
Бейсеңгір  →  (Әуелбек,  Қазыбек);  Қазыбек  → 
(Мҧхаметжан, 
Ботагӛз, 
Ыбырай, 
Кенжетай); 
Мҧхаметжан  →  (Шәріп,  Жармағанбет,  Шәймерген); 
Шәріп  →  (Темірғали,  Молдағали).  Темірғали  → 
(Шайзарат,  Жақсылық);  Шайзарат  →  (Қанат,  Асқар); 
Жақсылық → (Нҧрлан, Нҧрбек, Нҧржан, Ержан, Айбек, 
Асылбек). 
Молдағали  →  (Шаймҧрат,  Шаймолда,  Марат,  Марлан, 
Нҧрлан, Ерлан); 
Жармағанбет  →  (Рахымғали,  Оразғали,  Нҧрғали); 
Рахымғали  →  Еслямбек  →  (Еділ,  Жайық,  Ертіс, 
Бауыржан,  Сабыржан,  Ақжан).  Оразғали  →  Тҧрғын; 
Ботагӛз  →  (Ӛтеген,  Темірхан,  Дәут,  Дәулетбай); 
Темірхан → Ӛстемір → Әнуарбек; Дәулетбай →  (Омар, 
Оспан); Омар → (Қасым, Уәли, Баязит); Оспан → Қали; 
Қасым  →  (Болат,  Талғат);  Кенжетай  →  (Ғабдолла, 
Қапсәләм, 
Қабдрахман); 
Қапсәләм 
→ 
Манап; 
Қабдрахман  →  (Ғазез,  Аманжол,  Амандық,  Майдан); 
Ғазез  →  (Қанат,  Жанат,  Жамбыл);  Аманжол  →  (Абай, 
Жабай, Мҧрат); Амандық → Нҧрлан, Бағдат. 

 
123 
Әуелбек → (Еркебай, Қҧрманғали, Жҧмай); Еркебай → 
(Жексенбай,  Рамазан,  Бәду);  Жексенбай  →  (Фатхолла, 
Ибатолла, Рахметолла, Аманжол, Қабиболла, Бейсенбі); 
Қабиболла  →  Бахытжан  →  (Қанат,  Самат,  Саят,  Саян, 
Айдын,  Айдос,  Ӛміржан);  Бейсенбі  →  (Тӛлебай, 
Серікбай,  Бақтыбай,  Есенбай,  Қуанышбай,  Жанайдар); 
Тӛлебай → (Орал, Марат); Серікбай → (Марат, Жанат); 
Қҧрманғали  →  (Садуақас,  Сағындық,  Әбілмажін, 
Малгаждар); Әбілмәжін → Дҥйсенбі → (Бейбіт, Берік); 
Берік  (Махамбет,  Арыстан,  Абылай);  Мәлгаждар  → 
(Ақырап,  Мақсҧт,  Сапарғали,  Ерік,  Серік);  Серік  → 
Сықым;  Жҧмай  →  (Жҧмағҧл,  Жҧмабай,  Жҧматай, 
Ахмет);  Жҧмағали  →  (Сҧңғатолла,  Шамсҧтдин); 
Сҧңғатолла  →  (Сабыржан,  Амангелді,  Мҧрат,  Дулат); 
Сабыржан → (Сырымбет, Жарқын, Қуаныш); Амангелді 
→ (Әділбек, Асылбек, Ақылбек). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Пайдаланған әдебиеттер мен архив деректері: 
 

 
124 
1.
 
Абуов  К.К.  Кӛкшетау.  Исторические  очерки. 
Кӛкшетау, 1997. 
2.
 
Әуелбеков  Д.А.  Қҧрымсы  би.  Солтҥстік  Қазақстан 
газеті, 12.12.2000. 
3.
 
Әуелбеков  Д.А.  Шежіре  және  аңыздар,  Солтҥстік 
Қазақстан. 
4.
 
Әуелбеков  Д.А.  Тӛрт  шежіре.  Солтҥстік  Қазақстан 
1991 қазан, қаңтар. 
5.
 
Биғожин Қ. Орта жҥз Арғын, Атығай шежіресі. Қазақ 
батырлары газеті (ҚБ) 12.12.2001 ж. 
6.
 
Драчук  В.С.  Рассказывает  герольдина.  Изд.  Наука, 
Москва, 1977. 
7.
 
Жҥнісов Сәкен. Ақан сері. Алматы. Жазушы. 1977. 
8.
 
Мҧқанов  Қ.М.,  Жҧмабаев С.Ж.  Бір  әулеттің  тарихы. 
Петропавл 2003. 
9.
 
Мҧқанов  Сәбит.  Аққан  жҧлдыз  І-ІІ  том.  Алматы, 
1975,1976. 
10.
 
Мҧқанов Сәбит. Ӛмір мектебі, 9, 10, 11 том. Алматы, 
1976, 1977. 
11.
 
Мҧқанов  М.С.  Қазақ  жерінің  тарихы.  Атамҧра, 
Қазақстан, 1944. 
12.
 
Мҧсатай Ғалым. Асыл сӛз. Қарағанды. 2000. 
13.
 
«Страница 
летописи 
Родного 
края». 
СКО. 
«А.Қазақстан», 1993. 
14.
 
Сегіз  сері.  Таңдамалы  шығармалары.  Петропавл. 
2003. 
15.
 
Садуақасов  Тортай.  Ел  мен  жер.  Алматы.  Дайк-
Пресс. 2003. 
16.
 
Шал ақын. ӛлеңдер. Алматы. «Арыс» 2003. 
17.
 
Шоқан  Уәлиханов.  Таңдамалы.  Алматы.  Жазушы, 
1985. 

 
125 
18.
 
М.Габбасов. Ӛмір жолы. Петропавл. 2004. 
19.
 
Тӛреқҧлов  Н.,  Қазбеков  М. Қазақтың би-шешендері. 
Алматы. Жазушы, 1993. 
20.
 
Алматы.  Мемлекеттік  архив:  1)  Қор  №  369,  тізбе  1, 
іс:  6459,  6453,8974,  8975,  9102,  9112,  3692,  3721, 
3745, 9621, 3741. 
2) Қор № 345, тізбе 1, іс: 1880, 1818,282, 234, 231, 163, 
252,  23,  1921,  1793,  692,  490,  722,  889,  817,  311,  350, 
1775, 2088, 1626. 
3)  Қор  №  374,  тізбе  1,  іс:  6023,  1464,  1085,  863,  4020, 
4172,  4262, 3467, 604, 374,  1345, 802, 1271,  1464, 1755, 
4360. 
4) Қор № 338, тізбе 1, іс: 603,63, 307. 
5) Қор № 379, тізбе 1, іс 1464. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
МАЗМҦНЫ 
 

 
126 
1.
 
Алғы сӛз……………………………………..5-6 
2.
 
Жылғара және оның дәуірі…………………7-35 
3.
 
Жылғара мен Есеней………………………36-42 
4.
 
Санақ пен Ясақ, тізім мен есеп……………43-48 
5.
 
Жер дауы, шағым, барымта……………….49-55 
6.
 
Жылғараның жер-мҥлкі хақында…………55-60 
7.
 
Мҧсаның қонысы…………………………..61-67 
8.
 
Ғасырдың ІІ жартысы және ел тынысы…..68-72 
9.
 
Маңдай батырдың ӛлімі……………………72-75 
10.
 
Әлібек батыр………………………………..75-79 
11.
 
Қҧрымсы би…………………………………79-87 
12.
 
Жылғара жӛніндегі ел аузындағы ӛлеңдер..87-90 
13.
 
Жәпек батыр…………………………………90-92 
14.
 
Жылғара мен туыстарының шежіресі……90-104 
15.
 
Пайдаланған әдебиеттер мен архив 
деректері………………………………….105-106 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
127 
 
 
 
 
 
Ғалым Қадірәліҧлы. 
 
ЖЫЛҒАРА БАЙТОҚИН. 
Зерттеулер (архив деректері және 
ел аузында қалған сӛз). 
 
 
 
 
 
 
Ақылдастар алқасы:  Қайролла Мҧқанов – ӛлкетанушы, 
Социал Жҧмабаев – ӛлкетанушы, 
Қаратай Биғожин – ауыз әдебиетін зерттеуші. 
 
 
Компьютерде іреттеп дайндаған: Нҧржамал Байтенова.