Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Сырым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісінің себептері, барысы, ерекшеліктері
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
- Бұл бет үшін навигация:
- 73. XIX ғ. Басында Бөкей хандығының құрылуы. Бөкей хандығының құрылуы
| 72.Сырым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісінің себептері, барысы, ерекшеліктері.Көтеріліс.ң алғышарттары:*Кіші жузде хандық биліктің әлсіреуі*ақсуйек.ң бір бөлігінің патша ук.саясатын қолдамауы*Қазақ.ң Жайық.ң сол жағасына өтуді бақылайтын Орал шекаралық басқармасы.ң құрылуы*1744 ж құрылған Орынбор губерниясының таратылуы*Орыс помещик/і мен Жайық казак әскері қазақ/ды мазалауын қоймауы.Қозғ.куш/і:шаруа/,старшын,би,ру басшы/ы.Көтеріліс аумағы:Еділ*-Арал теңізі.К.ң басты мақсаты:ғасыр/ бойы қалыптасқан жерді қалпына келтіру *Орал казак әскер.ң қазақжерін басып алуын тоқтату.*Нұралы хан мен сыбайлас/.ң озбырлығына шек қою.К.с басшысы:Байбақты руының старшыны-Сырым Датулы.1784ж Сырымның Орал казак әскерімен кескілескен урысы басталды.1784ж Сырым тобы 1000 адамға жетті.1785ж көтерілісті басу ушин генерал-майор Смирновтың тобы жіберілді(300 казак 2000 башкурт)1785ж наурыз-көтері.ге қарсы 1000-нан астам казак тобымен Колпаков пен Пономарев аттанды.Жем өз бой.да шоғ.әскер саны 7000 ға жетті.1785ж наурыз-майор Назаров басқаруымен 405 Орал казак.ы Табын руына шабуылдады.Сырым тобы Сахарная бекінісіне шабуылдады.Нұралы хан.ң ашық турде патша ук.н жактауы феод.қ топтар арасында жік туғызды.1785ж жаз-Кіші жуз старшын.ң съезі Нұралыны тақтан тайдыру жөнінде шешім қаб.ды.1785ж куз-старшын/ енді талап етті.Кіші жузң 20жуык руы оны айыптады.Қозғ.ң 1-ші кезеңі аяқталды,1786жУфаға жер ауд.ды,1790ж кайтыс болды.Барон Игельстром хандық билікті жойып,отарлауды тездетуді әкімшілік билеуді іске асыру ушін жоба усынды.Жоба.б.ша Кіші жузде қазақ.ды билеу Шекаралық сотқа тап.ды.1786ж Орынборда Шек. Сот құрылды.К.ң жаңа кезеңі.ң шығуына әсер еткен жағдай:1791ж Орск маңында Ералыны хан етіп сайлау*1792жСырым Ресей имп.на карсы ашық күрес жариялад.1794ж-Ералы хан кайтыс болып,1795ж Есім хан болды.Сырым.ң карсылығын туғызды.1797ж17 наурыз есімнің хан сарайына шабуылы кезінде Есім хан өлтірілді.1797ж күз- полковник Скворкин тобы Сырымды кудалауды бастады.1797ж-Төменгі Жайық бойындағы феод.қ топ/ Қаратайды хан көтерді.1797ж күз- патша ук.і Айшуақты хан сай.ды.1797ж-Қаратайдың қуғынынан құтылу үшін Сырым Хиуаға өтіп кетті.1802ж Хиуада қайтыс болды.Жеңілу себеп.і:қазақ феод.ы мен старшындық топ.р арасындағы алауыздық.*руаралық қайшылық*көтерілісші.ң нашар ұйымдастырылуы*қару –жарақ.ң аздығы*Сырым.ң көтеріліс.ң әр кезеңінде мақсатын өзг.п отыруы.Тарихи маң.ы:*Еділ.ң шығ.ғы ірі халықтық сипаттағы көтеріліс.*Руаралық қайшы.ң басты мақсатқа жетуде зор кедергі болатынын дәлел.ді.патша ук.ң отарлау саясаты.ң тупкі мақсаты Жайық өң.н басып алу екенін д.ді.Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтеріліс 14 ж.ға соз.ды.К.ң нәтижесі: 1801ж 11 наурыз – патша ук.і қазақ ру/ына Жайық.ң оң жағасына өтуге рұқсат берді.
73. XIX ғ. Басында Бөкей хандығының құрылуы. Бөкей хандығының құрылуы - 1801 жылы Еділ мен Жайық аралығына Кіші жүз қазақ/ының бір бөлігі көшіп барды. 1812 жылы онда Бөкей хандығы құрылды. Ол 1845жылға дейін өмір сүрді.XVIII—XIX ғасырлардың аралығында Кіші жүз қазақ/ының бір бөлігі Жайықтың оң жағалауына өз бет/інше жаппай көше бастады, Мұның бірнеше негізгі себеп/і бар еді.Біріншіден, шекара шебіне таяу аймақтарда отырған қазақтар мал жайылымынан қатты тамшылық көрді. Патша үкіметі олардың жер жөніндегі өтініш/іне құлақ аспады. Мұның өзі орыс отаршылдығына қарсы жаңадан көтерілістер тудыра бастады. Қазақ/дың Қытайға қарай көшіп кету ықтималдығы пайда болды.Екіншіден, қазақ/ өздерінің бұрынғы ата қонысына қайтып баруға тырысты. Ал ол қоныстар Ресеймен шекаралық шептің ішкі жағында қалып қойған болатын. 1771 жылы Еділ қалмақ/ының елеулі үлкен тобы Шыңжаңға көшіп кеткеннен кейін Еділ мен Жайық аралығында босап қалған жерлер болды.Үшіншіден, Сырым Датұлы бастаған көтеріліс күшпен басып-жаншылған соң оған қатысушы/ға сұлтандар мен ханның тарапынан қатты қысым көрсетіліп, қуғын-сүргін жиілеп кетті.Төртіншіден, Пугачев пен Датұлы бастаған көтеріліс/ аяусыз басып-жаншылғаннан кейін патша үкіметі бұрыннан белгілі«бөліп ал да, билей бер» деген империялық пиғыл принципі бойынша біртұтас Кіші жүзді әлсіретуге тырысып бақты, Әбілқайыр ханның ұрпақ/ы болып табылатын бірнеше топтың арасында тақ таласын шиеленістіре түсті.Хан тағынан негізгі үміткерлердің бірі Бөкей сұлтан болатын. Бірақ 1797 жылы қартайған Айшуақ сұлтан Кіші жүздің ханы болып шыға келді. Шыңғыс ұрпақ/ының арасындағы қарым-қатынас шиеленice түсті. Мұндай жағдайдан шығудың бірден-бір жолы Жайықтың оң жақ бетіне көшіп бару ғана еді. Бөкей хандығының негізін қалаған Бөкей хан 1815 жылғы 12 мамырда қайтыс болды. Ол өзінің көзі тірсінде хан атағын өз ұрпақ/ының мұрагерлікпен иелену құқығын белгілеп, бекітіп қойған еді. Оның өсиеті бойынша, хан тағы оның ұлы Жәңгірге қалдырылған болатын. Бірақ ол әлі небары 14 жаста еді. Сондықтан ол ер жетіп, кәмелеттік жасқа толғанша хандықты Шығатай сұлтан билеп тұрды.Жас мұрагерді тәрбиелеуді патша шенеуніктері өз қолдарына алды. Жәңгір ер жетіп, кәмелеттік жасқа толғанша Астрахан губернаторы Андреевскийдің үйінде тұрды, сол кездегі үлгілі саналатын білім мен тәрбие алды. Ол хан тағына тағайындалар кезге дейін жан-жақты толық әзірліктен өткен билеуші болып та үлгерген еді. Жәңгір қазақ тілімен қатар орыс, араб және парсы тілдерін білді. Ішкі Орданың немесе Бөкей хандығының құрылуы қазақ халқының тарихында орасан зор рөл атқарды. Кіші жүз қазақтарының бір бөлігінің күш-жігер жұмсауымен қазақтар Жайық өзенінің оң жақ бетіндегі бдерінің бұрынғы атамекеніне қайта қоныс аударып, бекініп алуының, кейінірек дәстүрлі қазақ жерінің бір бөлігін біржола иемденіп қалуының сәті түсті. Жәңгір хан Ішкі Ордада хан билігін сақтап қалды, сол арқылы Қазақ мемлекеттілігінің 1845 жылға дейін өмір сүруін қамтамасыз етті. Жәңгір ханның ағартушылық және реформаторлық қызметінің арқасында Еділ мен Жайық арасындағы қазақтар өздерінің әлеуметтік-экономикалық және мәдени-ағарту сала/ында елеулі табыс/ға кол жеткізе алды. Сонымен қатар жер мәселесінің асқынуы И. Тайманұлы мен М. Өтемісұлы бастаған халық-азаттық көтеріліске алып келді. жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|