III-тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ

Тәуелсіздік алғаннан кейін, Қазақстан әлемдік экономикада әлемдік тауар нарықтарына мұнай, газ, қара, түсті, сирек жер және асыл металдар мен уран өнімдерін жеткізуші ел ретінде қарастырылады. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне келетін болсақ, астық экспорты перспективалы болып саналады.Қазіргі кезде Қазақстан классикалық экономикалық сценарий бойынша дамып келеді, өйткені салыстырмалы экономикалық артықшылық пайдалы қазбалардың үлкен қорының болуымен сипатталады.Шикізат өндірісі мен экспортын қарқынды дамыту ұлттық экономикаға дағдарыстан шығуға және соңғы үш жылда экономикалық өсімнің жоғары қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.Қазақстан экономикасының дамуындағы ілгерілеу мынада: шикізат салаларына шетелдік инвестицияларды тартудың мемлекеттік саясатының және қаржы секторында құрылымдық және институционалдық реформаларды жүзеге асырудың арқасында елімізде экономиканың өсуі байқалады ұзақ мерзімді болашақта постиндустриалды қызметке көшуді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін өмір сүру деңгейі және қаржы ресурстарының жинақталуы. -технологиялық даму.Бүгінгі күні Қазақстан әлемдік қоғамдастықта нарықтық экономикасы бар мемлекет ретінде танылды, бұл ел ТМД елдері арасында бірінші болып инвестициялық елдердің рейтингіне ие болды деп айтуға болады.Дүниежүзілік банк инвестициялар үшін ең тартымды Қазақстанды әлемнің 20 елінің қатарына қосты. Тәуелсіздік жылдары ел экономикасына 21 миллиардтан астам АҚШ доллары тартылды.Қабылданған модельге сәйкес, стратегиялық тұрғыдан алғанда, Қазақстан бәсекеге және әлемнің барлық елдерімен өзара тиімді ынтымақтастыққа негізделген тауарларды, қызметтерді, капитал мен жұмыс күшін экспорттауға бағытталған ашық экономикасы бар ел ретінде қалыптасуда.2001-2002 жылдары ЖІӨ-нің орташа жылдық өсу қарқыны 11,5% құрады. ЖІӨ-ні 2010 жылға дейін екі есеге арттыру үшін оның CAGR мөлшері 7,2% құрауы керек.

Стратегиялық жоспарды жүзеге асыруда ел экономикасы жақсы бастама жасады деп айтуға болады. Орта мерзімді перспективада жеделдетілген дамуды жалғастыру және бір уақытта экономика мен әлеуметтік салада сапалы өзгерістер жүргізу қажет [3, 14].Сонымен қатар, Қазақстан шағын экономикасы бар мемлекет ретінде жанармай мен минералды шикізаттың үлкен әлеуетін жинақтай отырып, қайта өңдеу салаларына инвестициялар үшін аса тартымды емес. Бұл экономиканы осал және шикізат нарығындағы өзгерістерге сезімтал етеді.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шикізатқа бай кейбір дамушы елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткізбейді және шикізаттың әлемдік тауар нарықтарындағы жағдайдың өзгеруіне өте тәуелді болып қалады.Экономиканың бастапқы секторларынан түсетін айтарлықтай кірістер кезінде мемлекет пен жеке сектор экономиканың жаңа салаларын дамытуға ынталандырмайды. Сонымен қатар, аз немесе тапшы ресурстары бар елдер тіршілік етудің алдында, экономиканың жаңа салаларын үнемі дамытуға тырысады. Алайда, ұзақ мерзімді перспективада шикізат қоры сарқылуда, бұл пайдалы қазбалар кен орындарын толық игергеннен кейін тұрақты даму тұрғысынан айтарлықтай проблемалар тудырады.Шикізат секторынан түсетін үлкен кірістермен экономиканы шамадан тыс қанықтыру қаупін және Қазақстандағы мұнай бағасының күрт төмендеуінің ықтимал жағымсыз салдарын ескере отырып, Ұлттық қор құрылды, ол кірістерді деңгейден асып түсуден жинақтайды. белгіленген оңтайлы шекарадағы мұнай мен түсті металдарға әлемдік бағалар болып саналады.Бұл шара сонымен қатар қазақстандық қаржы жүйесіне валюталық қысымды жоюға және теңгенің айырбас бағамын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, бұл экспортты ынталандырады және дайын өнімнің импортын тежейді.Құрылымдық және институционалдық реформалар, қаржы секторының сенімділігі мен елдің экспорттық әлеуетінің жеделдетілген өсу қарқыны саласындағы прогресті атап өтіп, өңдеуші өнеркәсіптер, сонымен қатар өндірістік қызметтер көрсететіндер алған жоқ дұрыс даму болып саналады.Өңдеу өнеркәсібінде металлургия саласы ғана сыртқы нарықта бәсекеге түсе алады. Кейбір тамақ өнімдері ішкі нарықта шетелдік аналогтармен бәсекеге түсе алады, ал қалған өңдеу өнеркәсібі бүгінде тікелей және жанама субсидиялар беру арқылы қолдау табуда. Бұл электр энергиясына, жанар-жағармай материалдарына, өнімді тасымалдауға, сондай-ақ қорғаушы кедендік баж салығына төмен және экономикалық тұрғыдан негізсіз тарифтерді белгілеуден көрінеді. 2003 жылға дейін кейбір салаларға (машина жасау, тоқыма, тігін, былғары және аяқ киім, резеңке және пластмасса бұйымдары, химия өнеркәсібі) бюджетке бұрын мойындалған қарыздарды төлегені үшін айыппұл есептелмей, кейінге қалдырылды. Тоқыма, тігін, былғары және аяқ киім өнеркәсібіндегі өзіндік өндіріс өнімдерін сату 2002 жылға дейін нөлдік ставка бойынша ҚҚС салынды.

Қазақстанның қазіргі заманғы экономикасында келесі мәселелер бар:

экономиканың шикізаттық бағыты;

әлемдік экономикаға әлсіз интеграция;

ел ішіндегі әлсіз салааралық және аймақаралық экономикалық интеграция;

өңдеу өнеркәсібінің төмен өнімділігі;

ішкі нарықтағы тауарлар мен қызметтерге тұтынушылардың елеусіз сұранысы (шағын экономика);

дамымаған өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым;

мұнай-газ және тау-кен металлургия кешендеріне кірмейтін экономика салаларында негізгі қорлардың тозуының өсуі;

кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық ескіруі;

ғылым мен өндіріс арасындағы тиімді байланыстың болмауы;

ғылыми-зерттеу жұмыстарына шығындар төмен;

отандық ғылымды нарықтық экономика жағдайына нашар бейімдеу, ғылыми-технологиялық өнімді тауар деңгейіне жеткізудің тиімді тетіктерінің болмауы және нәтижесінде инновациялық ұсыныстардың жалпы төмен деңгейі;

мамандар мен жұмысшыларды даярлау мен қайта даярлаудың заманауижүйесінің болмауы;

отандық қаржы институттарының экономиканың өндірістік салаларына инвестиция салуға ынталандырудың болмауы;

шетелдік инвесторлардың өңдеу өнеркәсібіне төмен экономикалық қызығушылығы;

менеджменттің экономиканы жаһандану процестеріне бейімдеу және сервистік-технологиялық экономикаға көшу міндеттеріне сәйкес келмеуі.

ЖІӨ-нің 1 долларына электр энергиясын тұтыну деңгейі бойынша, сондай-ақ экономика салаларында еңбек өнімділігі бойынша Қазақстан кейбір өнеркәсіптік дамыған елдерден 7-10 еседен артық артта қалып отыр.

Қазақстандық кәсіпорындардың негізгі қорлары азаюда. 2001 жылдың басында негізгі құралдардың тозу дәрежесі орта есеппен 29,7% құрады. Бірқатар салаларда негізгі қорлардың физикалық тозуы 50% немесе одан да көпке жақындады.

Кәсіпорындардың қарамағында қалған пайда есебінен негізгі қорларды жаңартуға арналған қаржы ресурстарын жинақтаудың қолданыстағы тәртібі ескірген жабдықты ауыстыруды ынталандырмайды және оны жаңартудың белгілі бір тежегіші болып табылады.

Негізгі капиталды жаңарту коэффициенті 1999 жылы 8%, 2000 жылы 13,8% құрады. Өсу мұнай мен табиғи газ өндірісіне салынған инвестициялар есебінен болды.Негізгі қорлардың құрылымында ең тозған машиналар мен жабдықтар болып табылады. Олардың тозу деңгейі 2000 жылы 42,1% құрады. Көлік құралдары 41%, құрылымдар 36,5% тозған.Мұнай мен металл өндірісіне қатысы жоқ салалардағы жабдықтардың тозу деңгейі соңғы үш жылда 45-тен 62% -ке дейін болды. Өңдеу кәсіпорындарындағы толық тозған машиналар, жабдықтар мен көлік құралдарының үлесі 12% жетті.Бұл жабдықтардың ескіруіне және ескіруіне, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне әкеледі. Егер Қазақстанда ЖІӨ-нің 1 долларын өндіруге шамамен 2,8 киловатт-сағат жұмсалса, онда Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония сияқты елдерде бұл көрсеткіш 0,22-0,3 құрайды, АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда - 0,4 -0,6, Канада мен Қытай - 0,8-1,2 киловатт-сағат.Қазақстанда қаржылық ресурстар бар, бірақ банктер үлкен тәуекелдерге байланысты операцияларға бара алмайды.Ашық экономикасы бар шағын мемлекет ретінде Қазақстан әлемдік бағаларға әсер ете алмайды және оларды сол күйінде қабылдауы керек. Нәтижесінде, елде өз экономикасына тиімді әсер етудің шектеулі құралдары бар. Осыған байланысты экономиканың сыртқы факторларға деген осалдығын төмендету үшін елде жоғары технологиялық өндірістер құру аса өзекті болып отыр.Еңбек және материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігін бағалау индикаторы сатудан түскен кірістің 1 теңгесіне шығындар көрсеткіші болып табылады. Бұл көрсеткіш сатылған өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнының оны сатудан түскен табысқа қатынасы арқылы өлшенеді. Бұл көрсеткіш неғұрлым төмен болса, кәсіпорынның кірісі соғұрлым жоғары болады.Қазақстан экономикасында 2002 жылы өндірілген және адам капиталын пайдаланудың жоғары тиімділігі мұнай мен табиғи газды өндіруде (0,39), қаржылық қызметте (0,48), темекі өнімдерін өндіруде (0,58), өндірісте орын алды түсті металдардан (0, 55). Сатылған өнімнің 1 теңгесіне шығындардың төмен деңгейі ауыл шаруашылығында (0,91), химия өнеркәсібінде (0,85), электр энергиясын, газды және суды өндіру мен бөлуде (0,86), құрылыста (0,85), сусындарды қоса есептегенде тамақ өндірісінде байқалады (0,8) .Салықтық жеңілдіктерді, өнімді тасымалдау және жарнама шығындарын ескере отырып, көптеген салалардағы кәсіпорындар рентабельді емес болып қалады.Кәсіпорындардың рентабельділігін арттырудың резервтері жұмысшылардың санын азайтатын, өнімдердің материалды және энергия шығынын төмендететін жаңа технологияларды қолдануда жатыр деуге де келеді.